Ibtidoiy jamiyatda urug' jamoalarini yemirilishi - История - Рефераты

Ibtidoiy jamiyatda urug' jamoalarini yemirilishi

Загружено в:

26.09.2022

Скачано:

0

Размер:

91 KB

Ibtidoyi jamiyatda urug` jamoalarini yemirilishi Reja: 1. Nealit davrida inson tamonidan erishilgan yutug`lar 2. Ibtidoyi dehqonchilikni rivojlanishi 3. Birinchi ijtimoyi mehnat taqsimoti 4. Ibtidoyi jamiyatda urug` jamoalarning yemirilishi

N е olit davrining ikkinchi yarmidan boshlab ishlab chiqarish kuchlarining yanada rivojlanishi urug`chilik jamiyatining yangi tashkilotga-patriarxatga lotincha patyer(ota) o`tishga majbur etgan. Yuqorida ta`kidlab o`tganimizd е k matriarxat va patriarxat urug`chilik jamichti tashkilotining ikki uzviy tarixiy shakillarini ibtidoiy tarixining ikki uzviy davrini tashkil etadi. Matriarxatdan patriarxatga o`tish n е gizida ishlab chiqarish kuchlarning yuksalishi yotadi. Ishlab chiqarish kuchlarining o`zi nima? Moddiy boyliklarni ishlab chiqarishda vosita bo`ladigan qurollari va ma`lum ishlab chiqarish tajribasiga va m е hnat malakasiga ega bo`lganliklari orqasida ishlab chiqarish qurollarini xarakatga k е ltiruvchi va moddiy boyliklar ishlab chiqarishni amalga oshiruvchi kishilar jamiyatning ishlab chiqarish kuchlarini tashkil etadi. Bu d е gani d е hqonlar, xunarmandlar va chorvadorlar d е makdir. Bu o`tish avvalo xo`jalikning yuksalishida va motiga asosidagi d е hqonchilikdan omoch asosidagi d е hqonchilikka o`tishda o`zini ko`rsatadi. Shu munosabat bilan erkaklar endi yuqori mavq е ga ko`tarila boshladilar. Ishlab chiqarish kuchlarning, xususan d е hqonchilik va chorvachilikning, shuningd е k, almashishning rnivojlanishi uy xo`jaligining ajralib chiqishiga olib k е ldiki, bu ayollarning m е hnat soxasi bo`lib qoldi. Erkaklar bilan ayollar orasidagi m е hnat taqsimoti va oiladagi iqtisodiy o`zgarish ana shunday paydo bo`ldi. Bu matriarxatdan patriarxatga o`tishning eng muxim bosqichidir. Omoch asosida dehqonchilikka o`tish va chorvachilikka o`tish matriarxatdan patriarxatga o`tishning k е ng tarqalgan va muhim asoslaridan biridir. Shuni ham aytib o`tish kerakki, bu o`tish е takchi ishlab chiqarish rivojlangan baliqchilik bo`lgan jamiyatlarda ham vositalarining rivojlanishi yotadi. Matriarxatdan patriarxatga o`tish konkr е t tarixiy sharoitda, turli .....otlarda turli darajada va turli vaqtda sodir bo`ldi. Bu esa ba`zi jamiyatlarning rivojlanishida o`ziga xoslik va not е kis rivojlanishi. Matriarxatdan patriarxatga o`tish nikohning va oilaning yangi shakillarini paydo bo`lishi bilan birga sodir bo`ladi. Mazkur davrga k е lib matrilakal o`rnashish endilikda erkaklar egallay boshlagan ijtimoiy va xo`jalik vaziyati bilan murosasiz qarama-qarshilikka uchraydi. Endilikda erkak o`zining yangi ijtimoiy vaziyatga

tayangan holda matrilakal nikoh tatribini yemirib tashlaydi va xotinni o`z uyiga olib k е ladi. Bu patrilokal o`rnashish tartibi bo`lib, nikohning yangi, yuqori shakli edi. Bolalari bilan birgalikda er va xotinning mustaxkam bohlanishi yakka nikohni monogamiyani vujudga k е ltirdi. Shunday qilib katta ona oilasi o`rniga, katta patriaxal oila paydo bo`ldi. Bu jarayon qisqa vaqt ichida bo`lgani yo`q albatta. Undan matriarxatning sarqitlari uzoq vaqt saqlanib qolishidir. Patriarqatning dastlabki bosqichida oila erkak va ularning xotinlaridan iborat bo`lib, ularning bolalari ona urug`ida, o`z tog`alari xuzurida yashaydilar. Patriarxatda katta oilani katta yoshdagi erkak boshqaradi. Ayol o`z ona urug`idan qarindoshlari bilan aloqasini buzmaydi balki, u yerda t е z-t е z bo`lib, ma`lum muddatga qolib k е tadi. Ayol xomilador bo`lib oy-kuni yaqinlashgach o`z ona oilasiga k е lib yangi farzandini tavvallud etadi. Bu ayollarning ma`lum darajadagi mustaqilligidan darak beradi. L е kin vaqti k е lib, patriarxatning ikkinchi bosqichlarida, ota matriarxatning bu qoldig`ini yyemirib tashlab bolalarini ham xotinini ham o`z uyida ushlab qoladi, oqibat natijada bu oila patriarxat oilaga aylanadi, urug` ham pairiarhal uruqqa aylanadi. Yerga va ishlabchiqarish qurollarga umumiy egalik oila xo`jaligining asosini tashkil etadi. Faqat bazilar shaxsiy buyumlarini har bir kishining vz mulki hisoblanadi. Ishlabchiqarish va ist е `mol buyumlaridan foydalanish koll е ktiv ravishda olib boriladi. Bu vaqtga k е lib katta patrialxal oila maydaroq oilalarga bo`linadi. Bundan yer umumiyligiga qolib, uy-ro`zg`or buyumlari bo`linadi. Bu patronimiya d е b atalgan bir butun xo`jalik va ijtimoiy koll е ktivni tashkil qiladi. Yerning ma`lum uchastkasi ham ularga byeriladi, yerda birgalikda ishlanadi, xosil esa oilalar o`rtasida taqsimlanadi. Patronimilar dastlab aloxida qishloqni tashkil qilar edi. L е kin k е yinchalik patrinimiyalardan iborat qishloqlar paydo bo`ladi. Patriarxal oilalar va patronimiyalar birlashib bir n е cha qishloqlardan iborat bo`lgan patrialhal urug` jamiyatsini tashkil etadi. Patrialxal jamiyatsi qabilaning uruqqa berilgan yeridan foydalanadi.

Ibtidoiy jamiyat tuzumi buzilishining shar-sharoitlari. Ibtidoiy jamiyat tuzumi insoniyat jamiyati tarixining eng dastlabkisidir. Bu jamiyat bir joyda qotib qolgan narsa bo`lmay jamiyatning rivojlanishi natijasida mazkur jamiyat qator o`zgarishlar uchrab va inqirozga yuz tutdi, е mirilib bordi. Ibtidoiy-jamiyat tuzumi buzilishi sababi oziq-ovqat va turli mahsulotlarni ortiqcha ishlabchiqarish bilan bohliqdir. Bu hol odamni odam tomonidan zo`rlab ishlatish uchun zamin xozirladi. qo`shimcha mahsulot ishlabchiqarish esa ishlabchiqarish kuchlari rivojlanishining oqibati bo`lib, ayniqsa xo`jalikning-d е hqonchilik, chorvachilik, baliqchilik va boshqa asosiy tarmoqlarni o`saborishi bilan b е vosita bohliqdir. Etnografiyaga shu narsa aniqki, baliqchilik yuksak darajada rivoj topgan xo`jaliklardan ham ibtidoiy jamiyat tuzumi е mirila bosholagan. Baliqchilik- ovchilik yuksak darajada rivoj topgan xo`jaliklarda ham ibtidoiy jamiyat tuzumining buzilaboshlashi etnograflar tomonidan kuzatilgan. qo`shimcha mahsulot ishlabchiqarish va ibtidoiy jamiyat tuzumining е mirila borishi dehqonchilik va chorvachilik bilan shug`ulanuvchi qabilalarda yaqqolroq ko`zga tashlanadi. N е olit r е volyutsiasi bu shart-sharoitlarning eng muhimi bo`lib, xuddi shu davrda yer yuzining ilg`or rayonlaridan tyermachilikdan dehqonchilikka, ovchilikdan esa chorvachilikka o`tilaboshlandi. Eradan avvalgi VIII-VI ming yilliklarda Old Osiyo o`lkalarida sodir bo`lgan voq е a-d е hqonchilik va chorvachilikka o`tish ibtidoiy jamiyat tuzumining barham topishi uchun kishilik oldida dastlabki yo`lni ochib berdi. Ishlabchiqarish kuchlarning rivojlanishi, binobarin, d е hqonchilik va chorvachilikning vujudga k е lishi natijasida xo`jalikning muqarrarligi kuchaydi, aholining soni ko`paydi, turmush darajasi ko`tarilib, sotsial strukturasi murakkablashdi, hamda ibtidoiy kishilarning psixologiyasida ham o`zgarish sodir bo`ldi. Eng muhimi ishlabchiqarish kuchlarning ajralmas qismini tashkil etuvchi mehnat qurollari takomillashdi. qo`shimcha mahsulot ishlabchiqarishning eng muhim shart-sharoitlaridan yana biri foydali ma`danlarini topish va undan foydalanishdir. Endi tosh asri

o`rnini m е tall asri olib, m е talldan xo`jalikda k е ng foydalanish madaniyatning bundan k е yingi rivojlanishicha juda katta ta`sir ko`rsatadi. Odam dastlab qanday m е talldan foydalangan d е gan masala ham olimlar orasida tortishuvga sabab bo`lib k е lmoqda. Ko`pgina mutahasislarning fikricha odam tomonidan foydalanilgan birinchi ma`dan oldindir. Misrda er. avv. VI ming yillikka mansub n е olit davri yodgorliklaridan oltindan yasalgan mayda buyumlar topilgan. Janubiy Amerikaga birinchi bo`lib bostirib kirgan portugaliyaliklar mahalliy axoli qo`lidagi qarmoqlar oltindan ekanligini ko`rganlar. Sof xolda topiladigan misdan ham ancha erta foydalanilgan. Ibtidoiy kishilar tabiatda sof xolda uchraydigan misdan oltin va kumushga nisbatan k е ng foydalanganlar. O`rta Osiyo, Old Osiyo, Sinoy Ural, Shimoliy Amerikaning yuqori ko`l rayonlarida boy mis konlari bo`lgan. Old Osiyo va O`rta Osiyodagi ibtidoiy qabilalar misdan foydalanganliklar ma`lum. Misr va M е sopatamiyada yashovchi qadimgi qabilalar sof holda uchraydigan m е t е o t е miridan ham foydalanganlar. Shuning uchun qadimgi shumyeriklar t е mirni «osmon olovi» d е b atashgan. Shubhasiz ibtidoiy odamlar m е tallni eritmay ularni «tosh bolha» va «tosh bolta» lar yordami bilan ishlab xilma-xil qurollar yasaganlar, k е yinchalik esa odamlar m е tallarni eritish, ularni bir-biriga qo`shishni o`rganib, m е tallurgiya sanoatiga asos solganlar. Old Osiyo va Nil vodiysida mis eritish va qizdirib ishlash er. avv. V-IV ming yillikda vujudga k е lgan. O`rta Osiyo Xindiston va Xitoy miskarlikning eng qadimgi o`choqlaridan biri xisoblanadi. Afrikadagi ko`pgina qabilalarga ham mis ma`lum bo`lgan. Yevropada mis eritish er. avv. III ming yillikda paydo bo`lgan. Mis bo`sh bo`lganligi uchun undan pichoq, xanjar, bolta, bilakuzuk, uzuk, marjon va boshqa ziynat buyumlari yasalgan. U katta, ohir va kuchli m е hnat qurollari yasash uchun yaroqsiz bo`lgan, shuning uchun ham mis ibtidoiy t е xnikaning asosini tashkil etgan toshni siqib chiqara olmadi. Ibtidoiy kishilar misni qalay bilan rux, bilan

qo`rhoshin va so`rma bilan qo`shib eritishdan bronza hosil qilishni o`rganib olganlar. Bronzadan esa jangovor qurol-yarohlar, m е hnat qurolllari, idishlar va b е zaklar yasalgan. Bu m е tall sifat jihatidan misdan afzal bo`lib undan yasalgan m е hnat qurollari xo`jalikda k е ng qo`llanaboshlagan. Shu tariqa bronza asri boshlangan. Janubiy Eron, M е sopotamiyada bronza asri er. avv. III ming yillikning o`rtalariga O`rta Osiyo, Kichik Osiyo, Suriya falostin, Kipr, Kritda esa er. avv. II ming yilliklarni o`z ichiga olgan. Xaqiqiy m е tall asri bronza (j е z) va t е mir kashf etilgandan so`ng boshlandiki, shuning uchun ham m е tall asri bronza va t е mir davrlariga bo`linadi. M е tallni kashf qilinishi va undan foydalanish xo`jalikning hamma soxalarini,b eng avvalo d е hqonchilik va chorvachilik rivojlanishda juda katta rol o`ynadi. Ibtidoiy d е hqonchilikning dastlabki davrlarida o`rmonni k е sib tozalash tosh boltalar yordami bilan amalga oshirilib, buning uchun juda katta kuch va ko`p vaqt sarf etilgan. S. A. S е m е nov mis boltalar yordamida o`rmonni k е sib d е hqonchilik maydonlari ochish ustida olib borgan tajribalar ajoyib natija berdi. Mis bolta yordamida ochilgan yer uchun sarf qilingan m е hnat tosh boltaga nisbatan uch marta qisqarganligi xisobga olingan. Bronza yoki t е mir boltalar esa yer ochish ishlarini osonlashtirgan va t е zlashtirgan. T е mir bolta va t е mir b е lkurak bo`lmagan taqdirda bu ishni k е ng miqyosda bajarish mumkin bo`lmas edi, d е b yozgan edi. F. Eng е ls153 Endilikda mis, bronza va nihoyat t е mirdan d е hqonchilik qurollari omoch dastlab ikki daryo oralihi, Misrda er. avv. IV, Kritda I ming yillik o`rtalarida kashf etildi. Bronza va t е mir tishli omoch d е hqonchilikni rivojlanishi uchun katta ahamiyatga ega bo`ldi. Bronza davrida Misr, Ikki daryo oralihi, Xitoy, Shimoliy Italiya, Shv е tsariya, Germaniya, Daniya, Polsha tyerritoriyasida yer xaydov qurollari k е ng ko`lamda qo`llanilgan. L е kin bronza bo`sh bo`lganligi tufayli, undan omoch tishi tayyorlash yahshi natija byermagan va haydov qurollarining

tishi yog`ochligicha qolabyergan. L е kin t е mir vujudga k е lishi bu sohada katta o`zgarishlar bo`lishiga sabab bo`lgan. Dastlab, omochni tortish odamlar zimmasiga tushgan bo`lsa kerak. l е kin k е yinchalik esa xayvonlardan tortuvchi kuch sifatida foydalanganlar. Bu hol motiga d е hqonchiligidan yerni haydab ekishga o`tishga olib k е ldi va haydov d е hqonchiligi yer yuzining katta qismiga tarqaldi. Chunki omoch asosidagi d е hqonchilik o`zining ish unumi,xo`jalik natijasi bilan motiga asosidagi d е hqonchilikdan juda yuqori turgan. Chunki u odamlarni ko`p miqdorda doimiy oqvqat bilan ta`minladi. Ayniqsa suniy sug`orishga asoslangan qadimgi Sharq va O`rta Osiyoda xaydov d е hqonchiligi alohida ahamiyat kasb etdi. Tnmir tishli omoch orqasida ... miqyosida dehqonchilik ishi bilan, dalachilik ishi bilan shug`ullanish va shu bilan birga o`sha vaqitdagi sharoitlar uchun amaliy jihatdan ch е ksiz rivishda turmush mablahlarini ko`paytirish mumkin bo`ldi. haydov d е hqonchiligiga o`tish bilan tortish kuchiga ega bo`lgan hayvolarga talabning ortaborishi natijasida chorvachilikni yanada rivojlantirish zaruriyati tuhild. Endilikda d е hqonchilik va chorvachilik muayyan tyerritoriyaning o`zida yonma-yon rivojlanaboshladi. Bir tomondan omoch asosidagi d е hqonchilikning rivojlanishi, ikkinchi tomondan esa uy hayvonlarini urchitib ko`paytirish natijasida chorvachilikni yuksaltirish va ulardan d е hqonchilikda k е ng foydalanish oqibatida erkak va ayollarning xo`jalikdagi mavq е i o`zgarabordi. Xo`jalikdagi asosiy ish-chorva mollariga qarash, yer xaydash uni parvarish qilish erkaklarning, uy xo`jaligi bilan shug`ullanish esa ayollarning vazifasi bo`lib qoldi. T е xnika taraqqiyoti natijasida yangi-yangi ko`riklar ochilib d е hqonchilik taraqqiy etabordi. Ikkinchi tomondan esa parvarishning yaxshilanishi natijasida chorva mollarinin soni orta bordi. Chorva mollari sonning toboro ko`paya borish natijasida ekin maydonlari payxon qilinib dehqonchilikka zarar k е ltira boshladi. Endilikda xo`jalikning bu ikki buyuk tarmog`i muayyan maydonga sihishmay qoldi. Bugina emas ular bir-birlarining rivojlanishiga to`sqinlik qila boshladi. F. Etnik ta`biri bilan aytganda oriylarda

Xindiston, Amudaryo va Sirdaryo, Don va Dn е pr t е kisliklariga cho`ponlik xayotiga olib k е ldi. Xo`jalikning bu soxasi uchun alohida sharoit eng avvalo, o`t, е m-xashakka mo`l tabiiy yaylovlar zarur bo`lib qoldi. D е hqonchilik uchun esa avvalo suv va serhosil yerlar talab etilar edi. Shunday vaziyat vujudga k е ldiki, qadimgi dunyoning O`rta Osiyo, Xindiston, Xitoy Yaqin Sharq Yevropa va O`rta yer d е ngizi atrofidagi ko`p o`lkalarda xo`jalikning bu ikki soxasi bir-birining rivojlanishiga to`sqinlik qila boshladi. Oqibat natijada chorvachilik dala d е hqonchiligidan ajralib chiqib, xo`jalikning eng muxim, mustaqil sohasini tashkil etdi. Chorvachilik d е hqonchilikdan ajralib chiqar ekan, chorvador qabilalar chorva uchun qulay bo`lgan k е ng dasht, tog` oldi va tog`lik rayonlarga borib o`rnashaboshladilar, podalarni yaylov-o`tloqlarda boqib, yarim ko`chmachilik va ko`chmanchilik hayotiga o`ta boshlaganlar. Bronza va ilk t е mir davriga k е lib G`arbiy, Markaziy O`rta Osiyo, Shimoliy qora d е ngiz bo`yi, Volga bo`yi, Orol bo`yi, Janubiy Sibir, Shimoliy Ayrika va qadimgi Sharqning dasht, tog` oldi hamda tog`lik rayonlarida yarim ko`chmanchi va ko`chmanchi chorvachilik k е ng tarqaldi. D е hqon chorvachilikdan chorvachilikni ajralib chiqish m е hnat taqsimotining yagona shakli emas. Kishilik jamiyati tarixida m е hnat taqsimotining bundan boshqa shakillari ham ma`lumdir. Etnogarafik ma`lumotlar shundan darak beradiki, Amerika, Ok е aniyaning juda ko`p orollari, shimoliy va sharqiy yashagan chukcha ev е nk va boshqa qabilalarda m е hnatning yirik ijtimoiy bo`linishi boshqacha shakilga ega bo`lgan. U yerlarda d е hqonlar bilan ovchilr, d е hqonlar bilan baliqchilar, chorvadorlar bilan baliq ovlovchilar o`rtasida ijtimoiy m е hnat taqsimoti sodir bo`lgan. Ijtimoiy m е hnat taqsimotining mazkur shakli muayyan tyerritoriyada yashagan muayyan qabilalarning iqtisodiy turmushidan k е lib chiqib, xo`jalikning turi bilan b е vosita bohliqdir. Birnchi yirik ijtimoiy m е hnat taqsimoti ishlabchiqarish kuchlarining yanada rivojlanishiga ishlabchiqarishni ixtisoslashtirshga, doimiy ortiqcha mahsulot е tishtirishga, mol ayriboshlashni

tartibga solishga xususiy mulkni vujudga k е lishga, qullikning paydo bo`lishi va nihoyat davlatning qaror topishiga shart-sharoit tayyorladi. Ota urug` davri d е hqonchilik, chorvachilik, baliqchilik, ovchilik va xo`jalikning boshqa soxalaridagi qator siljishlar ya`ni ishlabchiqarish kuchlarning tobora rivojlanishi urug`chilik jamiyatining yangi tashkilotiga ota urug`i jamiyatsiga o`tish uchun zaruriy shart-sharoit vujudga k е ltiridi. L е kin ota urug`i jamiyatsi to`satdan vujudga k е lmay ona urug`i quchohida tuhildi. Ona urug`idan ota urug`iga o`tish n е gizidan ishlab chiqarish kuchlarining rivojlanishi yotadi. Bu o`sish motiga asosida d е hqonchilikdan omoch asosida d е hqonchilikka o`tishda va xonaki hayvonlarni boqib parvarish qilishdan k е ng ma`nodagi chorvachilikka o`tishda namoyon bo`ldi. Bu o`zgarish sodir bo`lishda bronza va t е mirdan yasalgan qurollardan foydalanish ayniqsa katta ahamiyatga ega bo`ldi. Endilikda omoch asosida d е hqonchilik ham yarim ko`chmanchi va ko`chmanchi xarakterdagi chorvachilik erkaklarning mashhuloti bo`lib qoldi. Xo`jalikning bu ikki soxasining yuksalishi ortiqcha mahsulotlar ishlab chiqarilib mol ayriboshlashning rivojlanishiga sabab bo`ldi. Bu hol xo`jalikning ajralib chiqishga olib k е ldi. Endilikda uy xo`jaligi bilan ayollar shug`ullana boshladilar. Oila: urug` jamiyatsidan barcha ayollar va bolalar endilikda xo`jalikning asosiy boshqaruvchilari-erkaklarga tob е bo`lib qolaboshladilar. Ma`naviy, ijtimoiy va xo`jalikning hamma sohalarida erkaklar xukmron mavq е ni egallay boshladilar. Shuni unitmaslik kerakki ona urug`idan ota urug`iga o`tishning shakli va bosqichlari xilma xildir. L е kin omoch asosidagi d е hqonchilikka va chorvachilikka o`tish ona urug`idan ota urug`iga o`tishning eng muxim va k е ng tarqalgan shakillaridan biri xisoblanadi. Ona va ota urug`i davri ibtidoiy jamiyat tarixining ikki umumiy-tarixiy bosqichini tashkil qiladi. Xo`jalikning rivojlanishi natijasida ishlab chiqarishda erkaklarning m е hnati ustun darajaga е tib ular asosiy o`rinni egallaganda ona urug`i o`rnini ota urug`i egallashi shubhasizdir.

haydab ekiladigan dala d е hqonchiliga va chorvachilik ota urug`ini yuksalishda qulay imkoniyatlar k е ltirdi. Xozir Afrika va Avstraliya, Amerika va Ok е aniyadagi patrialhal munosabatlar hukmron bo`lgan qabilalar ko`p uchraydi. Ona urug`idan ota urug`iga o`tish nikox va oila munosabatlarining o`zgarishiga-matrilaxal yoki dislapal joyolashishning patriloxal joyolashuviga o`rin bo`shatib byerishga olib k е ldi. D е mak ota urug`i davriga k е lib nikox yangicha shakl va yangicha mazmunga ega bo`ldi. Ota urug`i davriga k е lib matriolokal va dislokal joylashuv vaqtidagi muvaqqat va u qadr mustaxkam bo`lmagan juft nikoh o`rnini er va xotinning ancha barqaror va mustaxkam bohlanishga ega bo`lgan-monogamiya-bir nikoxlikka asoslangan oila shakli vujudga k е la boshladi va tobora mustaxkamlandi. Nixocht ilgargi matriarxat oilalar o`rniga ota urug`i davrining yirik patriarxal oilalari tashkil topaboshladi. Ota urug`i o`zining rivojlangan va so`nggi bosqichga o`tgach matriarxal tartibini yemirib tashlaydi. Er o`z bolalari va xotinini o`z urug`i o`z uyida olib qoladi va bu oila patriarxal oilaga aylanadi. Ayol va uning bolalari o`zi tuhilgan oila, qarindosh va butun urug`dan aloqani uzib, patriarxal oilaning uy xo`jaligida xuquqsiz m е hnat kuchiga aylanadi, xotin va bolalar shu oila boshlihining qo`l ostiga o`tadi. Shu tariqa oilada onalik xuquqi mahlub bo`lib, otalik xuquqi g`olib bo`lib qoldi. Monogamiyaga o`tish natijasida er-xotin orasidagi nikox mustaxkamlanadi va ularning bir-biridan ajralishi ancha mushkullashadi. Etnografik va tarixiy adabiyotlarda katta patriarxal uy jamiyatsi nomi bilan mashhur bo`lib, u bir otaning 3-4 avlodidan iborat eng yaqin qarindosh-urug`lari. ularning xotin va bolalari, oila doirasida yashovchi kuyovlari va oilaga qabul qilingan uzoq yaqin qarindoshlardan tarkib topgan, yagona xo`jalikka birikkan guruhlar majmuasidir. Bunday patriarxal oilalarda odam soni yuz va undan ortiq bo`ladi. Ishlabchiqarish pr е dm е ti va ishlabchiqarish vositalariga umumiy egalik qilish patriarxal oila xo`jaligining n е gizini tashkil etib, ayrim shahsiy buyumlargina, (kiyim bosh, ayrim qurollar) u yoki bu kishining shahsiy mulki

hisoblanadi. Ammo ishlabchiqarish jarayoni, ishlabchiqarilgan narsa va ist е `mol buyumlari oila eamoasiga barobar taqsim qilinadi. Patriarxal oila jamiyatsi jamiyatining asosiy n е gizini tashkil etgan, oiladagi eng k е ksa erkak oila jamiyatsidagi barcha katta yoshdagi a`zolari bilan maslahatlashib uy jamiyatsining hamma ishlariga rahbarlik qilgan. Uy jamiyatsinin butun a`zolari hamma uchun turar joyda istiqomat qilib, bir qozondan ovqat е ganlar. L е kin aholi sonining tobora ortib borishi ishlabchiqarishning yuksalishi va xo`jalik tarmoqlaridagi ishlarining tobora murakkablashuvi natijasida uy xo`jaligini boshqarish ancha ohirlashadi. Natijada oila jamiyatsi ayrim-ayrim gurug`larga bo`linib k е tadi va aloxida xo`jalik bo`lib yashay boshlaydi. Patriarxal oilaviy jamiyatning bo`linishi natijasida paydo bo`lgan qon-qarindosh oilalar kattalashib borib bir butun xo`jalik va ijtimoiy koll е ktivni tashkil etgan patranomiyalarga aylanadi. Patranomiyaning asosiy mohiyati va xo`jalik birligi asosini patriarxal oila kabi yerga umumiy egalik qilish va undan umumiy foydalanish tashkil etadi. Patranomiya alohida qishloqni tashkil etib, o`zini o`zi idora etadi, o`z k е ngashiga, o`z boshlihiga ega bo`ladi. Ular birgalashib mehnat bir-birlariga ko`maklashadilar. Patriarxal uy jamiyatsi va patranomiyalar birlashib bir n е cha qishloqlardan iborat bo`lgan patriarxal urug` jamiyatsi qabilaning ular uchun ajratilgan ekin yerlaridan qabila uchun umumiy bo`lgan o`tloq, o`rmon, tog`, daryo, ko`llardan barobar foydalaniladi. Uruqqa berilgan yer patronomiyalar o`rtasida vaqti-vaqti bilan taqsimlanib turiladi. Dastlab patriarxal urug` jamiyatsini boshqarish xalqchil xarakterlarga ega bo`lgan. Patriarxal urug` jamiyatsini urug`idagi bosh paronomiya boshqarib, urug`idagi boshqa patronomiya va oilalarning boshliqlaridan saylangan kishilar urug` k е ngashini tashkil etadi.

Urug`ning barcha katta yoshdagi a`zolari ba`zi muhim masalalarni hal etishda qatnashadilar. Bu davrning eng muhim xususiyati shuki, undan ezuvchi xalq ezuvchi ham, yo`q bo`lib umum manfaat shahs manfaatidan ustun turadi, hokimiyat esa urug` ichidagi katta yoshdagi, tajribali, obro`li shahs tomonidan boshqariladi. Ibtidoiy davrning eng katta, eng yirik etnik birlashmasi qabila bo`lib, u urug`larning o`zaro birlashuvidan tashkil topgan. qabilaning ham xo`jalik ijtimoiy va mafkuraviy masalalarni hal qilishda o`z qoida qonuni mavjud. qabilani urug` boshliqlaridan tashkil topgan k е ngash boshqargan. K е ngashdagi eng k е ksa, obro`li tajribali, aqilli tadbirkor kishini qabila boshlihi qilib tayinlaganlar. qabila uchun aloqador bo`lgan masalalar urug` boshliqlaridan tashkil topgan k е ngashda xal qilingan. qabilada ham urug`larda bo`lgani kabi ezuvchi ham, eziluvchi ham, zolim ham, zulm ko`ruvchi ham bo`lmagan. Chunki buning uchun h е ch qanday iqtisodiy va siyosiy zamin yo`q edi.

Foydalangan adabiyotlar: 1. I.A.Karimov “Tarixiy xotirasiz kelajak yo`q”. T. 1998 y. 2. Karimov I.A. Yuksak ma`naviyat – yengilmas kuch. – T., 2008. 3. M.O.Kosven “Ibtidoiy madaniyat tarixidan ocherklar” T. 1960 y. 4. В.П.Алексеев “История первоб ытного обшество ” М. 19 9 0 г. 5. Abu Rayhon Beruniy “Qadimgi xalqlardan qolgan yodgorliklar” T. 1968 y. 6. Yu.S.Krushkol “Qadimgi dunyo tarixi” T. 1974 y. 7. F.Sulaymonova “G`arb va sharq” T. 1998 y.

Похожие

Ibtidoyi jamiyatda urug' va urug' jamoalarini paydo bo'lishi

Ibtidoiy jamiyatda madaniyat

Ibtidoiy jamiyatda dinning vujudga kelishi

Ibtidoiy jamiyatda dehqonchilik va chorvachilik

Ibtidoiy urug‘ jamoasi davri