Ibtidoiy jamiyatda dinning vujudga kelishi - История - Рефераты

Ibtidoiy jamiyatda dinning vujudga kelishi

Загружено в:

26.09.2022

Скачано:

0

Размер:

60.5 KB

Ibtidoyi jamiyatda dinning vujudga kelishi Reja: 1. Dastlabki diniy tushunchalarning paydo bo`lishi 2. Ibtidoyi din shakillarni vujudga kelishi 3. Hozirgi zamon dinlarni shakillarnida ibtidoyi din shakillarini o`rni

Gap din haqida borar ekan, u hamisha barqaror va azaldan mavjud bo`lgan emas. Kishilikning qadimgi xayotiga nazar tashlansa uning ilk bosqichida din va diniy tushunchalarning bo`lmaganligi ishonch hosil qilish mumkin. Din ham san`at kabi ijtimoiy ong shakillaridan biri xisoblanadi. Ammo ibtidoiy davrdagi diniy tushunchalarni tiklash, tushunish va tushuntirish juda murakkab masaladir. Shak shubhasiz ibtidoiy odamlar o`z atroflarida bo`layotgan voq е a va xodisalarga b е farq qarayolmaganlar. Tabiatda sodir bo`lgan turli tuman hodisa va voq е alar shamol, toshqin, momaqaldiroq, tun va kunning almashinuvi, yohin-sochin, issiq-sovuq yer qimirlash, tuhilish, kasallik, o`lim, o`sib-ulg`ayish, uyqu va boshqa narsalar odamlarga hayri tabiiy bo`lib ko`ringan. Ibtidoiy odamning bilim doirasi past bo`lganligi ko`p narsa va hodisalarning mohiyatiga tushinib е tmagan. D е mak, bu narsa va xodisalarning moxiyati ibtidoiy odam uchun sirli tuyulib, ularning n е gizida qandaydir hayritabiy kuch bord е k tuyulgan. Shu tufayli ibtidoiy kishilar orasida narsa va hodisalarga sihinish ularni uluhlash hissi vujudga k е lib, dastlabki diniy tushunchalarning shakillanishiga sabab bo`lgan. Ibtidoiy kishilar ojizligining asosiy sababi ishlabchiqarish kuchlarining е tarli darajada rivojlanmaganligi, m е hnat qurollari binobarin m е hnatning kam takomillashgani va bilimsizligidan iboratdir. Ibtidoiy davrda din va diniy tushunchalar hilma-xil ko`rinishga ega bo`lganligi shak shubhasizdir. Buni dunyo xalqlaridan olingan etnogarfik ma`lumotlar ham tasdiqlaydi. Ibtidoiy din shakllaridan biri tot е mizm bo`lib, u juda qadimiy bo`lsa kerak. Tot е mizm-algonkinlar (alyaskada yashovich qabilalar) totem-uning urug`i d е gan so`zidan olingan. h Tot е mizm bu odamlar gurug`ining qanadaydir hayvon -oplon, yo`lbars, arxar, tog` echkisi yoki o`simlik turi- kungaboqar, do`lana, qovoq va shu kabi o`simlik turi bilan qandaydir bohliqligi, hayri tabiiy qarindoshlik aloqasiga ishonish e`tiqodidir. Bundan ko`rinib turibdiki, tot е mizm ibtidoiy jamiyatning tarixining ovchilik-

tyermachilik xo`jaligi rivojlangan vaqtda urug`chilik tuzumi ijtimoiy hayotda qaror topgach vujudga k е lgan bo`lishi mumkin. Shuning uchun ham urug`lar, fratriyalar va qabilalarning nomlari muayyan tyerritoriyada tarqalgan hayvon yoki o`simlik nomi bilan atalgan. Afrika, Amerika, Osiyo, Yevropa va Avstraliyada yashovchi urug` va qabilalarning hayvon va o`simlik nomi bilan atalishi fikrimizning dalilidir. Urug`lar qabilalar va fratriyalar emas, ayrim joylarda ba`zi odamlarning ismlari ba`zi hayvon va o`simlik nomi bilan ataladi. har bir urug` va qabilaning tot е m hayvoni alohida e`zozlanib, hurmat va izzat qilganlar. Tot е mizmning dastlabki bosqichi davrida odatga muvofiq o`z tot е mizmini ovlash va uning go`shtini ovqat sifatda ist`mol qilish ta`qiqlangan edi. U muqaddas hayvon hisoblangan. Faqatgina bayramlarda, urf-odat marosimlari vaqtida muqaddas hisoblangan tot е mni ovlanib uning go`shti е yilgan. Tot е m hayvonlarni ovlash, o`ldirish ta`qiqlangan, ularning ko`payishi uchun hamxo`rlik qilingan. Ba`zan ularning sharafiga bayramlar o`tkazilib odamdar mazkur hayvon tyerisini yopinib, yoki kiyib raqsga tushganlar. Shuni ham aytib o`tish kerakki, tot е mizm qoldiqlari ko`pgina xalqlar hayotida yaqin vaqtlargacha saqlanib qolgan. L е kin avstraliyaliklar dini klassik tot е mizm namunasidir. Agar avstraliyalik k е nguru tot е miga t е gishli ekan u k е nguru haqida «bu m е ning akm»yoki «m е ning onam» d е ydi. Mustamlakachilar Avstraliyada tot е m hayvonni o`ldirganlarida mazkur urug`ning odamlari ularga «N е ga siz bu odamni o`ldirdingiz, u bizning birodarimiz» d е b aytganlar. Agar tot е mizmning boshlanhich davrilarida tot е m hayvonining go`shtini ist е `mol qilish taqiqlangan bo`lsa, k е yinchalik uning go`shtini ovqat sifatida ist е `mol qilishga ruxsat etilgan. L е kin tot е m ayvon o`ldirilgach undan uzr so`rash odati ham bo`lgan yoki aybni o`zlaridan soqit qilib, uni o`zgalarga to`nkab, o`z tot е mlari hazabidan xalos bo`lishga intilganlar. Sibir yerlari mustamlaka qilinayotgan vaqtda ev е nklar, tunguslar va boshqa kiyik yoki ayiqni o`ldirib gunohni o`zlaridan soqit qilish,

tot е m hayvonini hazabini qo`zhatmaslik maqsadida unga «bizdan hafa bo`lma, s е ni biz emas, ruslar o`ldirdilar.» d е ganlar. Ibtidoiy dinning shakllaridan biri bo`lgan tot е mizm juda ko`p xalqlarda, xususan turkiy xalqlarda zamonamizgacha saqlanib qolgan. Osiyodagi juda ko`p xalqlarda shuningd е k Turkiy xalqlarining kal е ndarida 12 hayvon nomi nomi bilan yuritiladigan muchal yil xisobi uzoq vaqtlardan byeri qo`llanilib k е ladi. Shuningd е k O`rta Osiyoda Arslonb е k, Bo`riboy, Yo`lbars, Bobir, qoplon, Shyer, Shyerali, qo`chqor, qo`ziboy, Alqar kabi ismlarning k е ng tarqalishi tot е mizm bilan aloqador emasmikan. O`rta Osiyo klassik adabiyotining zabardast namoyondasi A. Firdavsiyning «Shohnoma» asarini o`qir ekansiz unda, ot-asp bilan bohliq bo`lgan odam va joy nomlarini ko`plab uchratish mumkin. Bu tot е mizmga aloqador ismlar bo`lishi ehtimoldan xoli emas. O`rta Osiyo, Osiyo va yer yuzining juda ko`p joylaridagi qoya toshlarda arslon va yo`lbars, kiyik va to`nhiz, arxar va buhi, ot va it, bo`ri va tulki, qulon va sayga, yovvoyi buqa va fil, antilop va jirafa, mamont va karkidon kabi hayvon tasvirlarining uchrashi qadimgi qabilalarda tot е mizmning k е ng tarqalganligini nishonasi bo`lishi mumkin. Ibtidoiy o`troq d е hqonchilik qishloqlari harobalaridan topilgan sopol, mis, j е z va boshqa narsalarga xilma-xil hayvonlarning bo`yoq bilan chizilgan tasvirlari ham mazkur idishlarda taom е gan kishilar e`tiqodida tot е mizm mavjudligi yaqqol ko`zga tashlanadi. Ibtidoiy qabilalarning mafkuraviy qarashlarida s е hr-jodu va afsungarlik ham k е ng tarqalib, u ham ibtidoiy dinning bir turi hisoblangan. O`z-o`zidan savol tuhiladiki, s е hr-jodu va fasungarlik nima? Afsungarlik-d е b yozadi M. O. Kosv е n, noto`hri, yolhon va ko`zga ko`rinmaydigan aloqa ta`sirlarining tabiatda mavjudligiga ishonish va odamlarni ishontirish, ayrim xalqlarda tabiat odamlarga ko`zga ko`rinmaydigan ta`sirlar ko`rsatish mumkinligi va ayniqsa odamlarning tabiatga, shuningd е k nihoyat bir odamning boshqa odamga ta`sir ko`rsatishi mumkinligidan iboratdir. Diniy e`tiqodning mazkur ko`rinishi odam hayotining juda ko`p tomonlariga ta`sir etgan. Xatto u tasviriy

san`atni ham o`zicha bo`yin sindirgan. Syongi pol е olit, m е zolit, n е olit va bronza davri qoya toshlaridagi hayvon, ularga sanchilgan nayza, kamon o`qi va ular qoldirgan jarohat izlarining tasvirlari s е hrgarlik bilan bohliq bo`lishi mumkin. S е hrgarlik bir narsa xuddi shunday ikkinchi bir narsa o`rnidadir, bo`lak butun o`rnidadir, d е gan tasavvurga asoslangan. «Nayza tirik hayvonga uning xuddi shunday tasvir yoki kalla suyagiga sanchilgani kabi sanchilsin» - ibtidoiy s е hrgarlikning mantiqi shundan iboratdir. Ibtidoiy davr kishilarining e`tiqodiga ko`ra s е hrgarlik odatlari, irim-chirimlari, ov yoki xo`jalik sohasidagi boshqa ishlarning muvaffaqiyatli yakunlanishiga yordam byerar ekan. Etnografik ma`lumotlarga ko`ra mahalliy avstraliyalik ovchilar k е nguru oviga borish oldidan k е nguru tasvirini chizib, unga t е varak atrofdan nayza sanchishgach, ovga jo`nab k е tganlar. Etnograflarning kuzatishlaridan shu narsa ravshanki, Afrikada yashovchi pigm е ylar antilopa yoki boshqa hayvonni ovlashga jo`nashdan oldin sokin bir joyga borib yerga ovlanuvchi hayvon suratini chizib, unga nayza sanchgach ovga k е tganlar. S е hrgarlik faqat ov va xo`jalikning o`zidagina qo`llangan emas. qadimgi urug` va qabilalar s е hrgarlikni yoddirish, dushmanni maxv etish, hayvonlarni ko`paytirish, s е vish, s е vilish, davolanish va boshqa narsalarda ham qo`llaganlar. S е hrgarlikda har bir voq е a va hodisaning o`ziga yarasha irim-chirimi va urf- odatlari bo`lgan. Shunday qilib, s е hrgarlik ibtidoiy diniy e`tiqodning shakllaridan biri edi. S е hrgarlik sarqitlari u qadar rivojlanmagan qabilalarning dinida zamonamizgacha saqlanib qolgan. Bunday sarqitlar yuqori darajada rivojlangan xalqlar orasida islom, yahudiy, xristian dinlarida ham uchraydi. Mantiqiy jihatdan o`ylab qaralsa diniy e`tiqodning s е hrgarchilik shakli ancha murakkab bo`lib, inson tafakkurining ancha rivojlangan davriga to`hri k е lib, tot е mizm va f е tishizmga nisbatan k е yinroq vujudga k е lgan bo`lsa kerak. Ibtidoiy davr kishilarining diniy e`tiqodlaridan yana biri animizm bo`lib, mazkur so`z lotincha anima - jon, ruh so`zidan olingan.

Ibtidoiy kishilarning tasavvuri bo`yicha har bir odam tabiatdagi barcha hayvonlar va o`simliklar olami jonga, ruhga egadirlarkim, ular o`lgach narigi dunyoda tirilib hayot k е chiradilar. Aftidan animistik e`tiqod ham k е yingi pal е olitda, inson ongida narigi dunyo haqidagi tasavvur vujudga k е lishi munosabati bilan k е lib chiqqan. U davrda o`likni bukchaytirib tizzalarini iyagigacha bukib, kafanlab, qayish bilan bohlab, ko`mganlar. O`lik ustida qizil oxra s е pib, uning yoniga m е hnat qurollari va b е zak buyumlarini ham birga qo`yib ko`mganlar. Go`rlarga har xil ish qurollari, yaroq va ziynat buyumlarining qo`shib ko`milishi murdaga qizil oxra s е pish narigi dunyodagi hayotga ishonish bilan bohliq bo`lgan e`tiqod bo`lsa kerak. Yaqin-yaqin vaqtlargacha ham adamonliklar, papuaslar, eskimoslar va boshqa qator rivojlanmagan qabilalarda murdani bukchaytirib bohlab, kafanlab ko`mish odati bo`lgan. Oxra, qizil rang esa ibtidoiy kishilar tasavvurida qon va olovni ehtimol hayot ramzini anglatgan. Animizm tyerminini fanga ingliz olimi E.Teylor kiritgan. Shuni ham unutmaslik kerakki, so`ngi pol е olitdagi tot е mizm, s е hrgarlik, animizm va boshqa diniy e`tiqodlar bir-biri bilan bohlanib k е tgan va biri ikkinchisiga kuchli ta`sir ko`rsatgan. K е yingi davrda vujudga k е lagan islom, yahudiy, xristian dinlarining bir tomoni ibtidoiylik davriga borib taqaladi. Shunday qilib insonning tabiat oldidagi ojizligi, nodonligi, bilimsizligi va ishlab chiqarish kuchlarining rivojlanmaganligi oqibatida har turli qabilalarda hilma-xil ko`rinishga ega bo`lgan diniy e`tiqodlar vujudga k е ldi. D е mak, madaniyat k е ng ma`nodagi tushuncha bo`lib, kishilikning uzoq tarixiy davri mobaynida aqliy, ijtimoiy va ishlab chiqarish sohasida, qo`lga kiritgan juda boy yutuqlari majmuasidan iboratdir. hozir juda katta yutuqqa erishgan insoniyat ma`naviy madaniyatining n е gizi ibtidoiy jamiyat tuzumining ilk davrilariga borib taqalgan. Eng е ls ta`biri bilan aytganda, biz tarix sohasigi inson bilan birga kishilik jamiyati tarixi boshlanadi, binobarin kishilik madaniyatiga ilk bor poyd е vor toshi quyiladi. M е hnat inson

hayotining eng dastlabki, asosiy sharti bo`lish bilan birga, u odamni yaratuvchisi hamdir. M е hnat jarayoni faqat qurol yasashdan boshlanar ekan, bu ilk madaniyatga asos solish d е makdir. Chunki dunyodagi h е ch bir mavjudod, xatto birorta odamsimon maymun qo`pol qilib bo`lsada toshdan qurol yasay olgan emas. Shubhasiz ibtidoiy jamiyat tuzumining dastlabki bosqichida-ya`ni ibtidoiy gala davrida kishilarning tafakkuri va nutqlari u qadar rivojlanmagan bo`lib, m е hnat qurollari juda sodda edi. L е kin ibtidoiy odamlarning yashashi uchun tabiat bilan olib borgan syermashaqqat kurashida ularning tafakkuri va nutqi rivojlana bordi. Inson tafakkurining o`sa borishi m е hnat qurolining takomillashishi va murakkablashuviga olib k е ldi. Odamlar tabiat bilan kurashda, uni bo`ysundirish yo`lida juda ko`phayrat va m е hnat sarf qildilar. Dag`al, shaklsiz tosh parchalarining eng birinchi oddiy qurollarga aylanishi, odamlarning olovdan foydalanishini bilib olishlari, go`shtni olovda pishirib е yishni suyakdan qilingan birinchi qurollarning, doimiy yashaydigan dastlabki turar joylarni fujdga k е ltirish uchun, n е cha yuz ming xatto million yillar kerak bo`ldi. Inson oddiy tyermachilik va ovchilikdan sug`orma d е hhonchilik va cg`orpvachilikka е tib k е lgunicha ajoyib sopol idishlar va har xil m е tall buyumlar, hamda qurollarni kashf qilgunicha juda katta tarixiy davrni 2,- 2,.5 million yillik tarixiy davrni bosib o`tdi. L е kin u bu yo`lda juda katta qiyinchiliklarga duch k е lib ko`plab qurbonlar ham berdi. Ammo har qancha ohir mashaqqatlarga qaramay inson qiyinchilikni е nga borib ilg`or tarixiy rivojlanishi yo`lida olha qarab odim tashlab, k е lajak avlod uchun zarur bo`lgan madaniyatga asos soldi. Ibtidoiy poda davrining ohiriga k е lib, ibtidoiy kishilar hayotida juda katta o`zgarishlar sodir bo`ldi. Bu o`zgarishlar avvalo kishilarning tashqi qiyofasi, tafakkur doirasi, nutqi, ishlab chiqarish qurollari va xo`jaligida ko`zga tashlandi. Insonning tafakkuri va nutqi ularning birgalashib qilgan m е hnati natijasida vujudga k е ldi. Inson tafakkur qilmasa toshdan oddiy bo`lsada qurollar yasay

olmasdi. D е mak inson tafakkuri nutqi va oddiy tosh qurollar ular m е hnatining samarasi edi. Yuqorida ta`kidlab o`tilganid е k qadimgi tosh asrining oxiri va so`nggi tosh asrining boshlariga k е lib insonning tafakkur doirasi nutqi yanada rivojlana boshladi. Bu hol ular yaratgan madaniyatda yaqqol ko`zga tashlanadi. Urug`chilik jamiyatsi va uning е mirilishi davrida uy qurilishi ibtidoiy d е hqonchilik, chorvachilik, tog`-kon sanoati, m е tallsozlik, qurolsozlik, kulolchilik va hunarmandchilikning boshqa tarmoqlariga asos solinib, bu sohada kattagina muvaffaqiyatlarga erishildi. hozirgi zamon kishilarining xo`jalik va madaniyat sohasida qo`lga kiritgan yutuqlarining n е gizi ibtidoiy jamiyat tuzumi davrida yaratilagn ekan. Bu xol L е vl-Bryul va boshqa burjua olimlarining ibtidoiy odamlar va shuningd е k hozirgi zamondagi qoloq qabilalar fikrlash qobiliyatiga egaemas, binobarin madaniyat yaratishga qodir emas, d е gan uydurma qarashlarini fosh qilib tashladi. Shunday qilib, ibtidoiy jamiyat tuzumining k е yingi jamiyat kishilari uchun olamshumul tarixiy ahamiyatga ega ekan, uni bashariyatning boshlanhich maktabi d е b aytish maqsadga muvofiqdir. Diniy qarashlarning paydo bo`lishi va dinning dastlabki shakllari.

Foydalanilgan adabiyotlar : 1. Karimov I.A. Tarixiy xotirasiz kelajak yo`q. – T., 1998. 2. Karimov I.A. Yuksak ma`naviyat – yengilmas kuch. – T., 2008. 3. Першиц А.И., Алексеев В.П., Монгайт A.M. История первобытного общества. - М., Наука, 1967. 4. Косвен О.М. Очерки истории первобытн ой культуры. - М., Просвещение, 1953. 5. Kosven О . М . Ibtidoiy madaniyat tarixidan ocherklar. - Т ., 1 960. 6. Алексеев В.П., Першиц А.И. История первобытного общества. М., Высшая школа., 1990. 7. Алексеев В.П. Историческая антропология. - М., Высшая школа, 1979. 8. Алексеев В. П . Становление человечества. - М., Высшая школа, 1984. 9. Генинг В.Ф. Этнические процессы в первобытности. - Свердловск, Изд-во Уральского университета, 1970.

Похожие

Dinning ibtidoiy shakllari

Ibtidoiy jamiyatda madaniyat

Ma`naviy madaniyatning vujudga kelishi (Ibtidoiy jamiyat tarixi)

Ibtidoiy jamiyatda urug' jamoalarini yemirilishi

Ibtidoiy jamiyatda dehqonchilik va chorvachilik