Ma`naviy madaniyatning vujudga kelishi (Ibtidoiy jamiyat tarixi) - История - Рефераты

Ma`naviy madaniyatning vujudga kelishi (Ibtidoiy jamiyat tarixi)

Загружено в:

05.09.2022

Скачано:

0

Размер:

19.7109375 KB

Ma`naviy madaniyatning vujudga kelishi REJA: 1. Arxeologik va etnografik yondashish. 2. Neandertal odamni o’rganishda anatomik yondashish. 3. Dafn etish marosimlari. 4. Sig’inish e`tiqodining vujudga kelishi.

Eski dunyodagi odamlar-paleantroplar ya`ni Tar neandertallar ularning biologik xususiyatlari va moddiy madaniyati. Darvin va boshqa olimlar aytganidek, eng qadimgi odamlar odamsimon maymunlardan kelib chiqdilar. Lekin xozirgi zamon odamining bevosita ajdodi eng qadimga qazilma odamlar emas. eng qadimgi odamlar orasida yana bir odamzod tipi mavjudki, biz uni neandertal odamlar deb ataymiz. Kromaneon odamlari, ya’ni zamonaviy tipdagi qazilma odamlarining ajdodi xuddi shu neantertal odamlari hisoblanadilar. U odamning shakllanishida navbatdagi bosqichlaridan biri bo’lib, bu tur odamining bosh suyagi 1848 yili Flint tomonidan shimoliy Gibroltar qoyalari orasidan topilgan. Ammo Gibralngtardan topilgan bu bosh suyak oddiy, sodda bo’lishiga qaramay dastlab hech kimda qiziqish uyg’otmadi. Bu er yuzida topilgan eng dastlabki neandertal odamning bosh suyaga edi. 1856 yil esa Germaniya Foderativ Respublikasining Neandertal vodiysidagi Dyussdorf shahri yaqinida joylashgan Filnggafer g’oridan er qazish ishlari vaqtida odamning bosh suyak qopqog’i va skletining bir qancha suyaklari, topildi. Mazkur suyaklar Neandertal vodiysidan topilgani uchun shu vodiyning nomi bilan ataladi. Filgaferdan toshshqari neandertallik odam suyagining qoldig’i o’sha vaqtdaga ko’pgina olimlarning e’tiborini o’ziga tortdi. Usha davrda yashagan I.K.Fulngrot va SHaafgauzenlar tabiatshunos va vrachlarning Bonndagi s’ezdida neandertallardan topilgan bu sklet qachonlardir o’lib bitgan qadimgi odam tiplaridir, deb aytgan edilar. Ammo nemis reaktsion antropologi Virxov odam suyaklarining skletning topilgan bo’laklari ibtidoiy odamga mansub alkogolizm yoki zaxm kasali natijasida nasli buzilgan hozirgi zamon odamiga tegishli degan fikr bilan maydonga chiqdi. Lekin 1864 yili yana Ispaniyaning Gibralngtar bo’g’ozi rayonida yana neadertalning tipidagi qazilma odam suyaklarining qoldig’i topildi. Keyinchalik er yuzining turli joylaridan neandertalning tipidagi qazilma odamning suyaklari ko’plab topildi. Bular orolida 1887 yili Belgiyaning Spi degan joyi yaqinidagi Bek-

o-rosh g’oridan topilgan neandertalning odamining suyak qoldiqlari alohida ahamiyatga ega bo’ldi. Bu esa o’sha vaqtdagi Virxov kabi reaktsion burjua olimlarining reaktsion faniga qarshi fikr muloxazalarini noto’g’ri ekanligini isbotlab berdi. Keyingi vaqtda, ayniqsa so’ngi o’n yilliklar ichida Angliya va Belgiya, Germaniya va Frantsiya, Ispaniya va Italiya, SHveytsariya va YUgoslaviya, CHexoslavakiya va Vengriya, SSSR va eron, Turkiya va Afg’oniston, Palastin va Iroq, Xitoy va Indoneziya, Afrika va er yuzining juda ko’p joylaridan katta-kichik yoshdagi neaidertal odamlarining bosh suyaklari, butun-butun skletlari va boshqa a’zolarining qoldiqlari ko’plab topildi. Mazkur joylarning deyarlik hammasidan neandertal tiidagi odamlarga aloqador bo’lgan ko’plab tutsar joylarning qoldiqlari, ularning mehnat faoliyatiga oid juda ko’p ashyolar topildi va topilmoqda. Afrikada ular «Rodeziya odami», «afrikantrop,» 11 Indoneziyada esa «yavatrop» nomi bilan mashhurdir. Bu xil neandertalning tipidagi odamlarning er sharining turli rayonlariga keng tarqalganligini ko’rsatadi. Sobiq sovet ittifoqi territoriyasida ham neandertalning tipidagi qazilma odamlarning qoldiqlari qrimdagi Simferopl shahridan 25 km sharqdagi Kiyikkoba g’oridan Staroseiley, Zaskolngnoe degan joydan. 1936 yili esa A. P. Okladnikov tomonidan respublikamiz janubidagi Surxondaryo oblast Boysun tog’i Zovtaloshsoy darasining Teshiktosh g’oridan ham topilgan. Teshiktosh g’oridan 8- 11 yoshdagi neandertalning tipidagi bolaning bosh suyagi toshga aylangan xolda saqlangan xolda topilgan. Sobiq ittifoqda neandertallar yashab o’tgan manzilgohlar 500 ortiq bo’lib, ularnning aksariyatini Kavkaz, Krim, Azov dengizi bo’ylari, Dnepr, SHimoliy Donets, Dnestr, Soj, Desna, Don, Oka, Volga daryolarining bhylarida, janubiy Qozog’iston, O’zbeiston, Tojikiston, Turkmanistndadir. SHu narsa diqqatga sazovarki, neandetal’ tipidagi qazilma odam qoldiqlarining aksariyati g’oyalardan topilgan bo’lib, ularda madaniy qatlamlar birmuncha yaxshi saqlangan.

Nsandertallar, arxantrop ya`ni pitekantrop, sinantrop va geydel’berg qazilma odamlari bilan nendertalg’kroman’olik qazilma odamlari o’rtasidagi oraliq davrda yashaganlar. Ular fond qadimgi odamlar deb ataladilaryu er yuzining turli burchaklaridan topilgan neandertal’ odamlarning kalla suyagi, skleti va boshqa a`zolarining suyak qoldiqlarini har tomonlama chuqur o’rganilishi. Ularning tashqi qiyofasini imkoniyatini berdi. Neandertallarning tashqi ko’rinishi ko’p jihatdan hozirgi zamon odamlariga yaqin bo’lgan. Bu hol miya qutisining sig’imi hozirgi odamnikiga barobar ekanligini ko’rsatadi. Lekin ularning bosh miyasi, xususan miyasining peshona qismi birmuncha sustroq rivojlangan va oddiyroq tuzilgandir. Nendertal’ odamlari miya qutisining sig’imi 900-1800 sm3 gacha bo’lib, o’rtacha 1380-1400 sm3 ga teng ekanligini hisobga olsak, ularning kallasi katta ekanligiga qanoat hosil qilamiz. Nendertal’ odamlari kalla qutisining shakli birmuncha cho’zinchoq bo’lib, peshonasi qiya, boshining tepa qismi yassi, past bo’lishi ular uchun harakterlidir. SHu bilan birga ularda qosh ustidagi qabartma ancha oldinga turtib chiqqan. Neandertal’ odamlarning burun va yuqori jag’ suyaklari juda kuchli rivojlangan. Ularda pastki jag’ ham yaxshi rivojlanmagan bo’lib, u juda baquvvat, lekniengak-dahan u qadar taraqqiyo etmagan edi. Neandertallarning tishlari kuchli ildizli, katta va qattiq bo’lib oziqni, xususan go’shtni chaynash uchun moslashgandir. Tanasining uzunligi, bo’y-basti jihatidan ular zamonaviy odamlardan orqada turgan albatta. Ularning bo’yi 155-160 sm bo’lgan. Lekin ularning skleti hozirgi zamon odami skletiga qaraganda baquvvatroq bo’lib, tashqi tuzilish ko’proq rivojlangan. Bu hol ular muskulining kuchli bo’lganligidan darak beradi. Neandertallarning umurtqa pog’onasi zamonaviy odamlarniki singari bo’lmay biroz bukilgan bo’lib, oyog’ining boldir suyaklari son suyaklariga nisbatan kaltadir. Bu hol ularning yurish va yugurishda u qadar epchil, chaqqon bo’lmaganliklarini ko’rsatadi. Xullas neandertal’ odamlarning tashqi ko’rinishida maymunga xos bo’lgan ba`zi ibtidoiy belgilar mavjud bo’lib, ular hali hozirgi zamon odami darajasiga etib

kelmagan edi. Ular jismoniy jihatdan hozirgi zamon kishisiga bevosita shart- sharoit tug’dirgan taraqqiyotning pitekantrop va sinantropidan so’ng bosqichda turardi. Lekin ular arxantroplarga nisbatan juda ham ilgarilab ketgan edilar. Bu ularning mehnat qurollarining xili vazifasida ham ko’ga tashlanadi. SHuni ham aytib o’tish kerakki, neandertallar Evropa, Osiyo, Afrikada keng tarqalib, ular xilma-xil jismoniy tishi tashkil qilganlar. Evropa nendertallari past bo’yli, kaltabaqay, kuchli muskulli, biroz son bukchayogan, katta boshli, iyaklari sezilarsiz bo’lib, burunlari olinga cho’chchayib chiqib turgan. Lekin D.Mak Kaun va boshqlar tomonidan Falastindan topilgan neandertallar esa Evropa neandertallaridan farq qilib, baland bo’yli bo’lganlar, iyaklari esa zamonaviy odamlarniki singari bo’lgan. Er yuzida tarqalgan Neandertal’ odamlarning biri-biridan farq qiluvchi oltita turi ma`lum bo’lib, ular bazi xususiyatlari jihatidan o’zaro farq qilganlar. Bu xol irqlar kelib chiqishidagi dastlabki shart-sharoitlaridan biri edi. SHuni ham aytib o’tish kerakki, hozirgi mavjud bo’lgan evropoid. Mingoloid va negroid irqlarini bevosita nendertalarga bog’lab bo’lamaydi. Mazkur irqlar o’z ming yillarcha keyn, so’ngi tosh davrida neandertal’ odamidan rivojlana borishi oqibatda neandertal’ tipidagi odamlar paydo bo’lgan davrda kelib chiqqan. Eng dastlabki “ishbilarmon odam”ning asta-sekin rivojlana borishi oqibatda neandertal’ tipidagi kishilar vujudga kela boshladi. Odam biologik jihatidan rivojlanayotgan ekan, asta-sekin kamolot sari qadam tashlayotgan ekan, ularning yashash tarzi ham o’zgaraborgan. Mazkur o’zgarishlar o’sha davr kishilarining mehnat qurollaridan hammadan avval ko’zga tashlanadi. Neandertal’ tipidagi odamlar yashagan davr arxeologik davrlashtirishning ashel’ning ikkinchi yarmi va must`e bosqichlarini o’z ichiga oladi. YUqorida ta`qidlab o’tilgandek, neandertallar zamonasiga har xil toshdan qurol ishlash, texnikasi silliqlash natijasida yadro ham to’g’ri shaklga kirib diskka aylanib qoldi. Ulardan sindirib olingan parchalar yupqalashib, uchburchak ko’rinishiga ega bo’ldi.

U davrning eng muhim qurollaridan biri sixcha va qirg’ichdir, sixchaning bir uchi o’tkirlangan bo’lib, uchburchakka o’xshab ketar edi. U go’sht, teri va yog’ochni kesish va bo’laklarga ajratish uchun ishlatilgan. Odamlar uni yog’och kechish va (gavron, kaltak) uchiga bog’lab. Nayza sifatida ishlatilgan bo’lsalar kerak. Toshdan qirg’ich yasab, uning ikki tomonidan o’tkirlab qiruvchi va kesuvchi qurol sifatida foydalanilgan. Uning yordami bilan ov qilingan, hayvonlarning go’shti terimidan ajratib olinib, bo’lingan, teri ishlangan, hamda yog’ochni kesishda ham foydalanilgan. Neandertallardagi eng muhim qurollardan yana biri qo’lcho’qmori bo’lib, ular otish kattaroq suyaklarni sindirish uchun boshqa maqsadlarda foydalanilgan. Neandertal’ odamlari toshdan tashqari suyak va yog’och ham oddiy qurollar yasaganlar. Ular yog’ochdan gavronlar, so’yil, nayza asoslari va ayrilar yasaganlar va ular yordamida ov qilganlar. Ular Afrika, Osiyo va Evropada ancha keng tarqalib g’orlarda, ungurlarda, ungurlar tagida va boshqa joylarda istiqomat qilganlar. Ular teri va yungdan kiyim qilabilganlar. eng qadimgi kishilar kaba nandertal’ tipidagi odamlar ovchilik va termachilik bilan shug’ullanganlar. Lekin ularda ovchilik xo’jaligi ilgariga qaraganda birmuncha yuqori bosqichga ko’tarildi. Ularning asosiy mashg’uloti ovchilik bo’lib. Ular mamont, bizon, ot, ayiq, zubra, bug’i kabi yirik hayvonlarni ko’proq oavlaganlar. CHunki bu hayvonlar odamlarga juda ko’p go’sht, teri va qurol yasash uchun suyak ham bergan. Yirik terisi qalin hayvonlarni ovlash juda mashqattli bo’lib, albatta bir kishining ishi bo’lmagan. Mazkur yirik hayvonlarni ko’plashib, birgalashib ovlanganki, busiz ovning muvaffaqitli bo’lishi mumkin emas edi. Odamlar mamontlarni o’rab olib, tik jarliklarga yoki botqoqliklarga, balchiqlar ichiga haydab borib, ovlaganlar. Odamlar hayvonlarni ta`qib qilib borar ekanlar ular tik qoyalardan yiqilib tushar, botqoq va balchiqlarga botib qolar, shunday qilib ovchilarga ulja bo’lar edilar. Balchiqqa botib qolgan h hayvonlar o’ldirilar, qoyalardan tushib, maynib bo’lgan hayvonlarning go’shtlari nimtalanib manzilgohlarga olib ketilar edi.

U davr odamlari g’or ayiqlarining suliga tosh tashlab uchi ayirli uzun yog’ochlar bilan ularga ko’plashib hujum qilganlar. Qo’toslar ko’proq ochiq yaylov va cho’llarda yashaganliklari uchun ulani ko’plashib quvish.. Atrofdagi quruq o’tlarni yoqib, shu tarzda ov qilgan bo’lishlari kerak. Osiyo, xususan O’rta Osiyda istiqomat neandertalar, ayiq, qoplon, ot, tog’ echkisi, arxan va boshqa maxalliy hayvonlarni ko’plab ovlaganalr, ularning go’shtini ovqat, sifatida iste`mol qilganlar, terilarini yopinib yurganlar. Ulardan polos sifatida ham foydalangan bo’lishlari mumkin. SHuni ham unutmaslik kerakki, o’sha davr ibtidoiy kishilari yoz mavsumida yovvoyi daraxtlarning mevalaridan do’lana, yong’oq, olma, tog’ olchasi va esa bo’ladigan boshqa mevalarni ovqat sifatida keng iste`mol qilganliklari shak-shubxasizdir, chunki yovvoyi hayvonlarni hamisha ham muvaffaqiyatli bo’la bermagan. Ibtidoiy odamlarning ba`zi bir guruhlari ayrim vaqtlarda “odamxo’rlik” bilan ham shug’ullanishga majbur bo’lganlar. Arxeologik manbalar shundan darak beradi. 1886 yilda professor kazmir Gor’yanovich Kramberger YUgoslaviyadagi Karpina shaharchasi yaqinidagi g’ordan neandetallar manzilgohini topgan va kavlagan. Mazkur joydagi ma`daniy qatlamlarning biridan katta gulxan qoldig’i va uning atrofidan olovda kuygan, yondirilgan odam suyaklari topilgan. Bu 10 dan oshiq yosh bola va katta kishilarning suyaklari ekanligi aniqlandi. Bu suyaklar o’sha davr neandertallarining suyaklari edi. Bu xol va davr kishilarining turmush mashaqqatli bo’lganligi ovning hamisha o’ngidan kelabermaganini, oqibatda odamlar ba`zan o’z guruhi yoki boshqa guruhdagi odamlarni so’yib go’shtini iste`mol qilganliklarini ko’rsatadi. “Odamxo’rlik” fanda kannibalizm termini bilan ifodalanadi. Bunday odat neandertallargacha bo’lgan kishilar orasida ham ro’y bergan bo’lishi mumkin. Lekin bu xol ibtidoiy odamlar yashagan hamma joyda keng miqyosda tarqalgan emas albatta.

Tadqiqotlarning guvohlik berishicha, olovdan keng miqyosda foydalanish va uni sun`iy tarzda hosil qilish neandertallar zamonasiga mansubdir. Olovni sun`iy tarzda kashf etilishi must’e davrida yashagan neandertallarning binolarin ibtidoiy davrning eng muhim kashfiyotlaridan biridir. Insoniyat jamiyati tarixining paleantroplar davriga kelib olov sun`iy tarzad kashf etilgan ekan, bu insoniyat uchun uning hamma davrlari uchun olamshumul- tarixiy ahamiyatga molikdir. Olovning kashf etilishining ahamiyati yana shunda ediki, kishilar ilgari ko’proq issiq mintaqalarda yashasalar, endi ular er yuzining sovqroq qimlariga ham tarqala boshlaganlar. Ashell’ davri oxiri va must’e davri odamlari g’orlarda hamda ochiq manzilgohlarda yashab, ayiq, bug’i, karkidon va mamont kabi yirik hayvonlarni ovlaganlar. Ravshanki, ayiq va mamont kabi hayvonlarni ovlash 5-6 kishi uddalay oladigan ish emas edi. Ibtidoiy kishilarning katta to’dasi birlashib, qilgandagina bunday hayvonlarni muvafaqiyatli ravishda ovlash mumkin edi. Mazkur hayvonlar odamlarga go’sht va qurol uchun suyak beribgian qolmay, kiyim, boshpana va polos uchun teri ham bergan. Evropada istiqomat qilgan neandertallar o’z boshlaridan quruq va iliq iqlimli rissfyurm muzliklar aro davrni ham sovuq iqlimli muzlik davrni ham kechirganlar. SHunday ekan, ular hayvon terilaridan oddiy kiyimlar sifatida foydalanganliklari shabhasizdir. Ko’p joylarda tosh qirg’ichlar, skripkalar teri ishlashda keng miqyosda foydalanganliklaridan, terilardan esa kiyim sifatida foydalanganligidan dalolat beradi. Lekin, teridan suyak va yog’och igna yordamida teridan kiyim tikish ashell’ - must’e davrida emas, balki yuqori tosh asriga kelib erishilgan bo’lsa kerak. Kiyim, turar joy, olovning kashf etilishi va olovni doimiy ravishda saqlash, ov qilish tehnikasining takomillashib borishi, neandertallarga og’ir sovuq iqlim sharoitida yashaganligidan tashqari shimoliy rayonlarga ham borib o’rnashishlariga imkon beradi. Bu xol insoniyatning asta-sekin er shari bo’ylab keng tarqala boshlaganidan dalolat beradi. Lekin, shimoliy, shimoliy-sharqiy Evropa erlari, shimoliy, sharqiy va markaziy Osiyoning katta qismi butun Avstraliyada hamda Amerika qit`asi hali odamsiz edi. Mazkur o’lkalarga keyinchalik Osiyodan o’tib borganlar. SHunday qilib,

neandertal’ tipidagi odamlar xozirgi zamon odamlarining bevosita ajdodi bo’lib, eng qadimgi odamlarning avlodi edi.

Adabiyotlar 1.Karimov.I. Tarixiy xotirasiz kelajak yo’q.T.Sharq,1998 2.Alekseev.V.Istoriya pervobitnogo obshestvo.M,Nauka,1991 3.Asqarov A. O’zbekiston xalqlari tarixi.-T.;O’qituvchi,1993 4.Pidayev Sh.Sirli kushonlar saltanati.-T.; O’qituvchi.1995 5.Tokarev. S. Religiya narodov mira.-M.; Nauka.1989

Похожие

Ma`naviy madaniyat. Tillar va etnoslar (Ibtidoiy jamiyat tarixi)

Ibtidoiy jamiyat tarixi

Ibtidoiy jamiyatda dinning vujudga kelishi

Ibtidoiy jamiyat tuzumining vujudga kеlishi

“Ibtidoiy jamiyat tarixi” fanining tarixshunosligi