Реформация ва деҳқонлар уруши - История - Рефераты

Реформация ва деҳқонлар уруши

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

120.5 KB

Реформация ва деҳқонлар уруши Режа: 1. Реформациянинг бошланиши. 2. Вормс рейхстагигача лютер фаолиятининг асосий босқичла ри 3. Вормс рейхстаги ҳамда католик черковига қарши бирлашгак фронтнинг бузилиб кетиши. 4. Шарқий альп округларида деҳқонлар ҳаракати. 5. Деҳқонлар урушининг енгилиш сабаблари ва бу урушнинг тарихий аҳамияти.

Реформациянинг бошланиши. Германияда XVI аср бошида ииҳоят даражада кескинлашиб кетган синфий зиддиятлар оқибат натижада кенг революцион ҳаракатга айланди. Реформа ция, яъни папа католик черковига қарши ҳаракат бу револю цион ҳаракатнинг биринчи даври эди. «Ҳар бир мамлакатда дунёвий феодаллар билан алоҳида-алоҳида кураш бошлашдан аввал унинг бу муқаддас марказий ташкилотини йўқ қилиш лозим эди». Герман реформациясининг бошланиши Мартин Лю тер номи билан боғлангандир. Мартин Лютер (1483—1546) бадавлат бюргер оиласидан 'чиққандир. У Саксониядаги Эйслебен шаҳрида туғилган. У 1501 йилда Эрфурт университетини битириб чиққандан кейин монах ва руҳоний бўлди. 1509 йилда Саксонияда эндигина очилган Виттенберг университетида фалсафа ва теология профессори бў либ ишлади. Бир томондан, ўрта аср мистикларининг (Тоулер ва бошқалар) асарлари билан танишиши, иккинчи томондан, маш- ҳур чех реформатори Ян Гус асарларини ўрганиши орқасида Лю тер католик черкови қабул қилган догмага бутунлай қарамақарши бўлган хулосага келди. Қатол'ицизмнинг инсонни «хайрли ишлар орқали гуноҳлардан пок қилиш» (профессионал руҳоний- лар томонидан амалга ошириладиган маросимларни бажариш ҳам шу ишлар жумласига киради) ҳақидаги таълимотига қар-лш чиқиб, Лютер «инсонни эътиқод билан пок қилиш» таълимо-тини ривожлантирди ва бунда у ҳар бир айрим динга ишонувчи кишининг щахсий диний кечинмаларини,кайфиятини кўзда тутди. У қадимги пайғамбарлардан бирининг китобидан ўқиб олган «тақводор кишига эътиқодли бўлишнинг ўзи кифоя» деган иборани севиб ишлатарди. Лютернинг янгича қарашларида ав-вало ўзига хое диний индивидуализм намоён бўлган эди. Дин, Лютернинг фикрича, алоҳида киши индивиднинг худога муносабати бўлиб, худо ҳеч қандай руҳоний, «илоҳий» кишиларнинг восйтачи бўлишига муҳтож эмас. Лютер таълимотида професси онал руҳонийларнинг оддий фуқаролар устидан доимий восийлиги ва назоратига қарши норозилик бор эди,бу эса

клерикализма, яъни руҳонийларнинг худди шу ҳукмронлиги принципига асосланувчи бутун ўрта аср черков. ташкилотини рад этишга олиб борарди. Лютер таълимотида яна бир муҳим жиҳат бор эди. Лютер муқаддас китобни, яъни тавротни муқаддас ривоятдан афзал деб биларди. Муқаддас ривоят эса католик черкови назарида к.исман кейинроқ вужудга келган черков адабиётидан («черков авлиёлари»нинг йжодлари), қисман ҳар хил қонунлардан, яъни ҳар хил черков оборотида қабул қилинган ёки турли вақтларда -ҳар хил папалар томонидан қарорлар («декретлар») тариқасида чиқарилган қонун актларидан иборатдир. Бу билан Лютер му-раккаб иерархиядан, дабдабали маросимлардан, феодал черков ер эгалигидан ва ҳоказолардан холи бўлган соддароқ ва демо-кратроқ илк христианликни энг кейинги христианликка, феодал-лаштирилган, бюрократлаштирилган ўрта аср католик христианлигига қарама-карши қилиб қўйди. Аслида эса, Лютер ўзининг бу қарашларида, ўрта аср бюртерларининг «жўн черков» ўрнатиш керак деган азалги талабини ривожлантирган эди. «...Бюргер бидъати илк христиан черковининг оддий тузуми тикланишини ва руҳонийларнинг алоҳида сословиесини тугатиш-ни талаб ҳилди. Бу жўн тузум монахларни, прелатларни, рим куриясини, хуллас черков учун қимматли бўлган ҳамма нарсани бекор қилар эди». Вормс рейхстагигача Лютер фаолиятининг асосий босқичлари Лютернинг индульгенция савдосига қарши 95 тезис билан чиқиши унинг реформация руҳида биринчй чиқиши эди. 1517 йилда Виттенберг атрофида индульгенция савдоси айниқса қизиб кетган эди. Индульгенция савдоси шундан иборат эдики, папанинг махсус ёрлиқлари сотиларди, бу ёрлиқни маълум миқдорда пул тўлаб сбтиб олган кишининг ҳамма гуноҳлари кечилган деб ҳисобланар эди. Германиядаги индульгенция савдоси папага айниқса катга даромад келтирарди. Аммо шу билан бирга индульгенция диний ҳиссиётларни олди-

сотдига айлантириб юборган, католик динининг айниганлигини яққол кўрсатиб турарди. Лютер ўзининг «имон келтириш билан гуноҳдан пок бўлиш» тўғрисиДаги ўз таълимотига асосланиб ёзган ва Виттенберг уни-верситети черковининг эшикларига ёпиштирган тезисларида (1517 и. 31 октябрь) «муқаддас китоб»нинг турли жойларидан далиллар келтириб^ индульгенция савдосига қарши норозилик билдирган эди Лютер ўз тезисларини ёзар экан, папа черкови билан алоқани узишни мутлақо ўйламаган эди. Медичилар хонадонидан бўлган папа Лев X нинг ўзи ҳам даставвал Лютернинг бу чиқишига унча эътибор бермади. Папа Лютернинг бу чиқишига бир-бирлари билан рақобат қилаётган монах орденлари ўртасидаги оддий мунозара деб қаради. Бироқ Лютер билан турли теология про-фессорлари ўртасидаги мунозаралар давом этавериб, тобора ўткир туе олиб кетди. Бу мунозаралар давомида Лютернинг ўзи ҳам ортодоксал католик позициядан борган сари узоқлашди. 1519 йилда Лейпцигдаги мунозарада Лютер, черков папасиздам яшай олади, деган фикрни билдирди. У руҳонийларнинг алоҳида бир уюшмалигини рад қилди ва худо қошида ҳар бир христиан маълум даражада ўзи руҳонийдир, деди. У ЯнГус билан ҳамфикр эканлигини умум олдида эълон қилди ҳамда улуғ чех реформаторини гулханда куйдирганларини қоралади. Папа 1523 йилнииг иккинчи ярмида Лютерни муртад сифатида черковдан ҳайдаб юбориш тўғрисида булла чиқарганида, Лютер бунга ҳе^ қандай эътибор бермади. Студентлар папанинг бу булласини Виттенберг университетининг ҳовлисида тантанали суратда куй-дириб ташладилар. Кўп ўтмай Лютер папа булласини ҳақорат қилиб, «Дажжолнинг булласига қарши» деган памфлет езди. Лютер энди папанинг ўзияи дажжол деб атади. Лютер бу пам-флетида янги император Карл V га мурожаат қилиб, Римни папа қўлидан тортиб олишни ва Герман империясидаги. черков ерларининг ҳаммасини мусодара қилишни таклиф этди. Герман жамиятидаги турли-туман элементлар, яъни папа ҳо-кимияти ва католик черковига қарши чиқувчи энг мўтадил элементлар билан" бирга энг

сўл элементлар маълум вақтгача Лютер атрофига бирлашдилар. «Лютер отган яшин нишонга бо-риб тегди. Бутун немис халқи ҳаракатга келди. Бир томондан, деҳқонлар ва плебейлар Лютернинг попларга қарши хитобнома- ларини, унинг христиан эркинлиги тўғрисидаги тарғиботини қўз-голонга даъват деб билдилар; иккинчи томондан, энг мўътадил бюргерлар ва қуйи дворянларнинг анча қисми унга қўшилди; умумий оқим ҳатто князларни ҳам ўзига жалб қилди. Уларнинг баъзи бирлари ўз золимлариничг ҳаммавидан ўч олиш вақти келди деб ўйлар, бошқалари фақат попларнинг қудратига ва Римга бўлган қарамликка чек қўйишни, католик иерархиясинн тугатишни ва черков мол-мулкини мусодара қилиш йўли билан бойлик орттиришни истар эдилар» Кўпгина гуманистлар Лютер-томонини олдилар. Улар орасида Ульрих фон Гуттен ва яна бир машҳур гуманист-филолог Филипп Меланхтон (1497— 1560) ҳам бор эди. Қекса авлод гуманистлари Роттердамский ва Рейхлин реформацияга қўшилмадилар. Вормс рейхстаги ҳамда католик черковига қарши бирлашгак фронтнинг бузилиб кетиши. 1521 йил 28 январда Вормс шаҳрида яқиндагина саиланган император Карл V иштирокида рейхстаг счилди. Император «бидъат»га мутлақо қарши эди. У куп мулоҳазаларга кўра папани қувватларди. Католицизм императорга исёнчи князларга қарши курашиш учун суянчиқ куч сифатида зарур эди. Папа эса императорга Францияга қарши Италия олиб борадиган урушда иттифоқчи сифатида ҳам зарур эди. Сеймга чақириб келтирилган Лютерга ўз қарашл-аридан воз кечиш таклиф этилди. Лютер ўз позициясида маҳкам туриб олдп ва унинг қарашлари нотўғрилиги «муқаддас китобига асосланиб исбот этилган тақдирдагина ўз фикрларидан қайтишини айт-ди. Рейхстаг Лютер иши юзасидан ҳеч қандай қарор чиқармади ва реформатор эркинликда қола берди. Фақат 1521 йил май ойида, рейхстаг аъзоларининг кўпчилиги тарқалиб

кетгандан ке йингина, Карл V Лютерни қамоққа олиш тўғрисида эдикт (фар- мон) чнқарди, Аммо Саксония курфюрсти Лютерни ўзининг Вартбургдаги қасрига яширди, бу ерда Лютер тамомила беха-тар яшади. Лютер Вартбургда 1522 йил мартигача, ўз жойи Виттенберга бемалол қайтиб бориш мумкин бўлганга қадар турди. Импе ратор француз королига қарши уруш билан банд эди. Кўпчилик князларнинг ўзлари реформациядан манфаатдор бўлиб қолган эдилар. Лютерни қамоққа олиш ҳақидати 1521 йил эдикти ижро қилинмай қола берди. Лютер Вартбургда турганида, тавротни латин тилидан не-мисчага таржима қилиш билан машғул бўлди. Таржима 12 йил-дан кейингина тугади. Аммо таврот таржимасининг баъзи қисм-лари 20- йиллардаёқ халойиқ орасига тарқалиб, Германиядаги деҳқон-плебей оммасига катта таъсир кўрсатди, улар тавротнинг айрим жойларидан ўзларининг социал талабларини асослаш учун фойдаландилар. 1517—1520 йилларда папага қарши кўтарилган мураккаб сос-тавли оппозиция бу вақтга келиб (1521—1522 йилларда) бўли-ниб кетган эди. Лютер борган сари ўз реформасини «тинч» йўл билан, «легал» тарзда, дунёвий князь ҳокимияти ёрдами билав амалга оширишга ҳаракат қиладиган бўлиб қолди. У бюргеркиязларнинг мўътадил реформацияси лагерига бошчилик қилдн. Бу реформациядан мақсад герман черковини пападан ажр.атиб олиш, черкоз мол-мулкини мусодара қилиш ҳамда черковни князь ва бюргерлик фойдасига хизмат қиладиган тарзда ташки-лий жиҳатдан қайта қуриш эди. Лютер ҳам, унинг тарафдорлари хам бйронта социал реформа ўтказиш тўғрисида ўйламаган эди лар. Мўътадил Лютерчилар реформация лагерига қарама-қарши бўлган яна бошқа икки лагерь тузилди: бунинг бири реформа-цион феодал-католиклар лагери бўлиб, унинг бошида император ҳамда князларнинг бир қисми турар, шаҳарлардаги патриций ларнинг юқори табақаси ҳам шу лагерга мансуб эди; иккинчиси революцион, плебей-деҳқонлар реформацияси лагери бўлиб, бу нинг йўлбошчиси радикал- демократвоиз Томас Мюнцер эди. Халқ реформацияси. Анабаптистлар.

Лютернинг мўътадил ре-формасига норозилик дастлаб Саксониянинг саноат корхона-ларижўп бўлган Цвиккау шаҳрида (мовут тўқиш саноати тарақ-қий қилган марказлардан бири) билдирилди, бу ерда 1520 йилда анабаптистлар (ёки қайта чўқинтирилганлар) мазҳаби ташкил топди. Бу мазҳабнинг бошида тўқувчи халфа Николай Шторх турарди. Анабаптистлар икона ва маросимларнинг тугатилиши-ни талаб қилдилар; улар катта бўлгандан кейингина чўқинти-ришни тан олдилар (болалик чоғида чўқинтирилганларни қайта-дан чўқинтирдилар); «ички ваҳий» (внутреннее открове ние) га ишонардилар ва «пайғамбарлик» даври келди, деб ҳисобладилар. Анабаптистлар ер юзида янги, «илоҳий салтанат» минг йиллиги, яъни ҳозирги синфий тузумга қарама-қарши бўл ган қандайдир тартиб ўрнатилишини унча аниқ бўлмаган тарзда тасаввур қилардилар. Томас Мюнцер Цвиккауга кўчиб келиб, у ердаги черковлардан бирига руҳоний бўлиб олгандан кейчн Цвиккау анабаптистларининг социал қарашлари анча аниқроқ шаклланди. Томас Мюнцер (тахминан 1490—1525 йиллар) аввал бошда Лютернинг папа черковига қарши чиқишларини қизғин табрик-лади. Аммо сал ўтмай Лютер реформасининг мўътадил характе-ридан ҳафсаласи пир бўлди ва ўз диний ҳамда социал-сиёсий қарашларида Лютер реформасидан кўра анча радикал бўлиб чиқди. Мюнцер ўз ваъзларида католик руҳонийларига қарши- гина эмас, балки дунёвий феодалларга ва бойларга ҳам қарши ҳужум қилиб чиқди. Мюнцер Лютернинг аксича, эътиқоднинг асосии манбаи таврот эмас, балки «жонли ваҳий» деб биларди; аслида у «жонли ваҳий» деб инсон идрокини назарда тутарди. У Исони оддий бир киши деб, устоз ва пайғамбар деб ҳисоб^-ларди. Мюнцер ҳам (анабаптистлар сингари) ер юзида «илоҳнй салтанат» бўлади деб таълим берарди. Аммо-у «илоҳий салта-нат»ни аниқроқ таърифлар ва унинг таърифида бу замон ўзига хос социал революция характерига эга эди. «Мюнцер илоҳий салтанат деб, синфий тафовутлар ҳам, хусусий мулк ҳам, жн-мият аъзоларига қарама-қарши ва ёт бўлган ҳамда ажралнб турган давлат ҳокимияти ҳам бўлмайдиган ижтимоий тузумнн

ыазарда тутгандир» 1 . Мюнцер феодал тузумига ҳамда унинг со-циал иерархияси ва синфий зулмига қарама-қарши қилиб «..-со циал тенг республиканинг минг йил салтанат қилиши тўғриси-даги ўзининг хаёлий тасвирини» 2 қўйган эди. Бундай «илоҳий салтанат» келишини Мюнцер революцион иш деб билар эди. «Бутун дунё жуда қаттиқ ларзаларга бардош бериши керак; шундай ҳодиса рўй берадики, худосизлар ағдариб ташланади, хор бўлганлар эса улуғланади» 3 . «Худосизлар» деб Мюнцер князлар, рицарлар, шаҳар патри-цийлари ва бошқа ҳамма эксплуататорларни назарда тутган. Мюнцер умумий христиан иттифоқи тузишга чақирган, бу итти-фоқ эса барча «худосиз золимларга» хотима бериши лозим бўл-ган. Мюнцер анабаптистларнинг раҳбарлари билан биргаликда Цвиккаудан ҳайдалгандан кейин турли жойларда бўлди: Чехия-да яшади (бу ерда гусчилар ҳаракати тарафдорларидан сақла-ниб қолган кишилар билан алоқа боғлади), Тюренгияда (бу чрда у бир қанча вақт Альтштедтда яшади) ва Швабияда бўлди; ниҳоят, 1525 йилда, деҳқонлар уруши вақщца Мюнцер Мюль-гаузен шаҳридагй (бу ҳам Тюрингияда) революцион ҳаракатга бошчилик қилди. Рицарлар қўзғолони. «Лютернинг черковга қарши исёнга ча-қириши иккита сиёсий қўзғолонга сабаб бўлди: аввал 1523 йил да Франц фон Зиккенген бошчилигида паст даражали дворянлар қўзғолони кўтарилди, сўнгра — 1525 йилда Улуғ деҳқонлар уру ши бошланди»' 4 . Рицарлар қўзғолони Рейн областида бўлди. Бу областдаги ва қисман унга қўшни бўлган Франкония ва Швабиядаги рицар лар 1522 йил августида Ландау шаҳрида съездга тўпландилар ва олти йил муддатга иттифоқ туздилар. Бир неча қаср эгасн Франц фон Зиккенген (1481—1523) бу иттифоққа бош бўлди. 1522 йил сентябрда Зиккенген б—7 минг кишилик рицар лар отряди билан Трир архиепископи Рихардга қарши отландн. Зиккенген архиепископнинг пойтахти Трирни жуда тез эгаллаб. олишга умид

боғлаган эди. Аммо рицарлар шаҳ-арни ололма-дилар. Қўшни князлар — Пфальц курфюрста билан Гессен ландграфининг қўшинлари архиепископга ёрдамга келишди. Уларнинг қўшини 30 минг кишига яқин эди. Зиккенген ва унга қўшилган Гуттен рицарларга шаҳарликлар ёрдам беради деб ишонган эдилар, лекин уларнинг бу умидлари бутунлай пучга чиқди. Шаҳарликлар рицарларга савдони ривожланишига халақит берган ва, мамлакатда доимо анархия вужудга келтир-ган босқинчилар ва таловчилар деб қарашда давом этардилар. Деҳқонлар ҳам рицарларга ишонмадилар, уларни хўжайинлар ва эзувчилар деб ҳисоблардилар. Князлар рицарларни Трирдан улоқтириб ташлаб, ўзлари Зиккенген ер мулкига қараб юрдилар. Князлар унинг бош қас-ри бўлган Ландштулни ишғол қилганларида Зиккенген оғир* яра-дор бўлиб, қасрга кириб келаётган ғолиблар кўз олдида ўлди. Рицарлар қўзғолони мағлубиятга учради. Шу вақтдан бошлаб немис рицарлари ҳар қандай сиёсий мустақилликдан маҳрум-бўлдилар. Улар тамомила князларга тобе бўлиб қолдилар, чунки эксплуататорлик манфаатларининг бир хил бўлиши уларни княз лар билан боғлар эди. 1525 йилги деҳқонлар уруши. Деҳқонлар уруши деб ном олган деҳқонлар қўзғолони тамомила бошқа характерда эди. 1522— 1523 йиллардаги рицарлар ҳаракати тор сословиечилик тусида бўлган бўлса, 1524—1525 йиллардаги деҳқонлар уруши бунга қарама-қарши равишда кенг, оммавий халқ ҳаракати тусини олди ва Германия территориясининг катта қисмига ёйилди ҳам да эски феодал социал сиёсий тузумининг бутун негизини қўпо- риб ташлаш хавфини туғдирди. Деҳқонлар уруши уч асосий районга: 1) Швабия, 2) Франкония ва 3) Тюрингия — Саксония-га ёйилди. Қўзғолоннинг бу учта асосий районидан ташқари, бошқа районлар ҳам ҳаракатга тортилди: ғарбда — Эльзас, шарқда — Тиролдаги v Юқори Австрия, Штирия, Каринтия ва Крайнадаги Альп тоғи районларида ҳаракаг бошланди. Шарқин

районларда ҳаракат 1526 йилда ҳам, яъни ғарбда ҳаракат бости-рилгандан кейин ҳам давом эта берди. Швабиядаги қўзғолон. Швабиядаги деҳқонлар қўзғолони Швейцария чегараси яқинидаги Шварцвальд округида 1524 йил-нинг ёзидаёқ бошланган эди. Штюллинген ландграфлигида қўз ғолон кўтарган деҳқонлар (1524 йил 24 июнда) ўз помешчик-графларига баршчина мажбуриятини тўлашдан бош тортдилар. Кўп ўтмай, қўшни монастирь (авлиё Власий монастири) деҳқон- лари ҳам граф деҳқонларига қўшилдилар. 1524 йил ёз фаслининг охирига келиб, қўзғолончиларнинг сони салкам 350Э "кишига етди. Улар қуролли отряд туздилар, бу отрядга илгари францу*-ларга қарши урушда қатнашган ва. шу сабабли ҳарбий ишни яхши билган Ганс Мюллер деган деҳқон бошчилик қилди. Мюнцер издошларидан бири бўлган Балтазар Гурма-й е р деган воиз Мюллернинг ёрдамчисй эди. Вальдсгут шаҳар-часи қўзғолончиларнинг маркази бўлди. Бу вақт император ҳамда жанубий Германиянинг кўпгина феодаллари Францияга қарши уруш билан банд бўлганликларй туфайли Швабияда |ҚОЛ-ган феодаллар жуда қийин аҳволга туигиб қолган эдилар, Ду* руст, Швабияда князлар, рицарлар ва шаҳарларнинг Швабия иттифоқи деб аталган иттифоқига қарашли «ёлланма отряд ту« сидаги мунтазам қўшиннинг ўзига хос бир тури бор эди, аММО унинг кучлари катта эмас, сон жиҳатдан қўзғолончи деҳқон-ларга нисбатан деярли икки баравар кам эди. Жанубий Швабия феодаллари ўзларининг етарли даражада кучли эмасликларичи сезиб, бир неча ойлар мобайнида деҳқонлар билан «тинч музока-ралар» олиб бориб, лоақал қўзғолоннинг кенгайиб кетишига йўл қўймасликка ҳаракат қилиб турдилар. Аммо 1525 йилнинг янва-рида деҳқонлар «жаноблар»нинг турли ваъдалар бериб уларни алдаётганларини пайқадилар. Музокаралар тўхтатилди. Ҳаракат тезда бутун Швабияга ёйилиб кетди. 1525 йилнинг дастлабки уч ойи ичидаДПвабияда яна бир неча қуролли отряд ташкил топди. Энди бундай отрядларнинг сони олтитага етди 1 , қуролланган кишиларнинг сони зса 30—40 мингга бориб қолди. Гейннинг юқори томонидан тортиб, Юқори Дунайдан шарққача то

(шарқи-шимолдаги) Ульм шаҳрига қадар ва шарқи-жанубдаги Боден кўлигача бўлган бутун ўлкани оммавий деҳқонлар қўзғолони қамраб олди. 1525 йил 6—7 мартда Мемминген шаҳрида Швабия цеҳқонлари олтита отряди раҳбарларининг съезди бўлди. Съезд-да «Ун икки модда» номи билан деҳқонлар талабларининг про граммам қабул қилинди. • Деҳқонлар бу программаларида шахсий крепостной ҳуқуқи-нинг бекор қилинишини (3-модда), деҳқонлардан тортиб олии-ган жамоа ерларининг уларга қайтариб берилишини (4, 5 ва 10-моддалар), баршчина, штраф ва оброкларнинг чеклаб қўйи-лишини (6, 7, 8, 9 ва 11-моддалар) талаб қилган эдилар. Деҳ қонлар ҳар қандай ушурнинг бекор қилинишини (2- модда) ва ўз қишлоқ пасторларини сайлаб қўйиш ҳуқуқи берилиш:ши (1-модда) ҳам талаб қилган эдилар. «Ун икки модда» феода лизма қарши муҳим ҳужжатдир. Лекин у жуда /мўътадил ха.-рактерда ёзилгандир. Деҳқонлар помешчикларнинг ерларини му-содара қилишни талаб қилмаганлар, баъзи мажбуриятларнинг сақланиб қолишига рози бўлганлар; помешчиклар босиб олган жамоа ерларини башарти бошқа бирон кишига сотиб қўйган бўлса, қайтариб олинган бу ерлар учун ҳатто пул тўлашга ҳам рози бўлганлар. Бу жиҳатдан «Ун икки модда» Томас Мюнцер томонидан ёки унинг издошларидан бири томонидан у Швабияда турган чоғида тузилган «Мактуб—тезисларнинг» (немисча— Artikelbrief бутунлай тескариси эди. Бу муҳим ҳужжатда деҳқон-плебейлар ҳаракатининг аниқ тактик программаси акс эттирил-ган эди. Томас Мюнцер феодаллар билан ҳеч қандай битишувга рози бўлмасликни талаб этган эди. Князлар, рицарлар, руҳоний-лар қўлидаги ерларнин'г ҳаммаси жамоалар "қўлига ўтиши керак эди. «Мактуб — тезислар»да баршчина ёки оброк тўғрисида ҳеч қандай ran йўқ эди. Деҳқонларнинг «Христианлар иттифоқи»га бўйсунишдан бош тортган феодалларга халқ душманлари деб қаралиши ва улар қаттиқ жазога тортилиши (ҳамманинг олдида муртад қилиниши) лозйм эди.. Аммо Швабия деҳқонларининг помешчик ва феодалларга ке-лишувчилик қилишларидан ташқари тактика соҳасида бошқа катта камчиликлари ҳам

намоён бўлиб қолди. Деҳқонларнинг кучлари етарли даражада бирлашмаган эди. Уларнинг отряд-лари тарқоқ ҳолда ҳаракат қиларди. Ҳар қайси отряд феодаллар билан ўзича алоҳида яраш битими тузар, бунинг бошқа отряд- ларга қандай таъсир этиши билан иши йўқ эди. Швабия итти-фоқи қўшинларининг қўмондони Георг Трухзес ана шуларнинг ҳаммасидан фойдаланди. Трухзес ўз талабларини ишлаб чиқиб, март бошларида деҳ-қонларга яна сулҳ музокаралари бошлашни таклиф қилди. По мешчик ва деҳқонларнинг 2 апрелга тайинланган қўшма кенгаш-лари «Ун икки модда» ни муҳокама қилишлари лозим эди. Лекин шу куни Трухзес қўзғолони деҳқон отрядларидан бирига Ландкнехтлар (Лейптем отрядига) хоинларча ҳужум қилди ва уни янчиб ташлади. Ландкнехтлар бошқа бир қўшни отряд — Балтринген отрядига ҳам қисман талафот етказдилар. Шундан кейин учинчи бир кўл бўйи отрядига (Боден ёки Констанц кўли қирғоқларида) ҳужум бошлаб, Трухзес жиддий қаршиликка уч-ради. Аммо шунга қарамасдан Трухзес бу отряднинг ва юқорида тилга олинган Балтринген отрядининг йўлбошчиларини ўзи би лли сулҳ шартномаси (1525 йил 17 апрелдаги Вейнгартен шартномаси) тузишга мажбур этди. Шундан кейин Трухзес ўз кучларини бу вақтда қўзғолон авж олиб кетган Франконияга к ўчириш имкониятига эга бўлди. ""«ҒранКОниядаги қўзғолон. Франкониядаги қўзғолон 1525 йил март охирларида бошланиб, 1525 йил апрель бошларида ай-ниқса кучайиб кетди. Бунда ҳам деҳқонларнинг биринчи қуролли отряди тузилди. Франкониядаги отрядларнинг состави Швабия-даги отрядларникидан кўра анча мураккаб эди. Деҳқонлар билан бирликда кўпгина рицарлар ҳам ҳаракатга қўшилди. Рицарлар деҳқонларнинг отрядларида кўпроқ командирлик вазифаларида эдилар. Бир қанча шаҳарлар, чунончи, Роттенбург, Гейльбронн, Вюрцбург ва бошқалар ҳам Франкониядаги қўзғолончиларга қўшилди. Франкониядаги энг катта отрядлар: 1) Роттенбург шаҳри районида тузилган ҳамда Стефан фон Менцингенва ■Флориан Гейер деган рицарлар

бош бўлган Тауберталь лашкари (Гейер отряди «Қора отряд» деган алоҳида ном олган эди); 2) маркази Гейльбронн шаҳрида бўлиб, Георг Мецлер деган деҳқон ваВендель Гиплер деган дворян бошчилик қилган Оденвальд лашкари; 3) Яков Pop б ах деган деҳқон бошчилигидаги (Неккар дарёси водийсида тузилган) неккар лашкари ва 4) Вюртембергда бюргер Фейербахер бошчи лигидаги «Порлоқ деҳқон отряди» эди. Оденвальд ва Неккар лашкарлари 1525 йил апрель ойи ўрталарида «Порлоқ отряд» номли умумий бир қўшин бўлиб бирлашдилар. Қўшинларга Ге ц фон Берлихенген деган рицарь бошчилик қилди. Франкониядаги қўзғолончилар юзлаб қаср ва монастйрларни босиб олдилар ва вайрон қилдилар. «Порлоқ отряд» босиб олггн энг катта қасрлардан бири граф Гельфенштейнга қарашли Вен-сберг қасри эди. Деҳқонларга нисбатан ша*фқатсизлиги билан ном чиқарган граф Гельфенштейнни қўзғолончилар ушлаб олиб ўлдирдилар. Бошқа маҳаллий феодалларни товон тўлашга маж-бур этдилар. Франкониядаги қўзғолончилар ҳам ўзларининг про грамм талабларини ишлаб чиқдилар. Бу программ талаблар «Гейльбронн программами» деган ном билан машҳурдир. Бу про- граммани асосан Венд^ль Гиплер таҳрир қилган эди. «Гейльбронн программаси» 1525 йил (Май ойининг 9—12 кун-ларида тузилган эди. 1 Франкониядаги ҳаракатга қатнашган қўз-ғолончиларнинг турли-туманлиги бу программанинг мазмунидан ҳам аниқ кўриниб турибди. «Гейльбронн программаси» нинг бир неча моддаси (у ҳаммаси бўлиб 14 моддадан иборат) рицарлар-нинг манфаатларини кўзда тутиб тузилган. Рицарлар давлат мулкига айлантирилган черков мулки фондидан ер билан таъ-мин этилиши лозим бўлган. Империя судида улар анча ўрин тутиши керак бўлган. Программа бюргерларга ички таможня чегараларини йўқ қилишни, ягона пул, узунлик ва вазн ўлчови жорий қилишни, эски патриций корпорациялари қўлидаги савдо монополиясини бекор қилишни ва шунингдек империя судига қатнаштиришни ваъда қилган эди. Империянинг*марказий ҳоки-миятини мустаҳкамлаш масаласи (князликларга бўлиниб кетиш-га қарама-қарши ўлароқ) программада яққол

кўриниб турар эди. Деҳқонлар масаласида эса «Гейльбронн программаси» деҳ-қонларни крепостной қарамликдан тўлов бериш бараварига озод қилиб, эркин ер эгаларига айлантиришни талаб қилган эди. Тў лов шартлари эса жуда оғир эди. Деҳқонларга бир йиллик тў-ловларига (оброк, баршчина ҳақи ва ҳоказоларга) йигирма ба-равар келадиган тўловни бир йўла бериш таклиф этилган эдики, бундай тўловни ўзига тўқ, бадавлат хонадонгина бера олар эди. Деҳқонлардан тортиб олинган жамоа ерларини яна ўзларига қайтариб бериш ҳақида Швабиянинг «Ун икки моддасида» кўр-сатилган талаблар «Гейльбронн программасида» («Ун икки мод-дага изоҳ» деб аталган қисмда) рад қилинган эди. «Гейльбронн программаси»нинг буржуа характерда бўлган-лиги жуда равшандир. Уз даврида ҳали ҳар қандай- расмий ижтимоий алоқалардан ташқарида турган пролетариат куртак- -лари бўлган синфнинг вакили сифатида Мюндер коммунизмни қандай ҳис қилолган бўлса, миллат ичидаги барча прогресснв элементларнинг тенг таъсир этувчи кучларининг вакили бўлган Вендель Гиплер ҳам ҳозирги замон буржуа жамиятини олдиндан ҳис қила билди» 1 . Гиплер программаси кенг деҳқонлар оммасини қаноатлантира олмас эди. «Ун икки модда» да қўйилган демо-кратик талабларнинг бюргерлар томонидан ревизия қилиниши деҳқонларнинг қаттиқ норозилигига сабаб бўлди. Аммо «Гейль бронн программаси» амалга ошмай қолди. Гейльброннда худди программа муҳокама қилинаётган вақт-да, Трухзес Вейнгартен сулҳиданкейин Швабияда тинч фурсат бошлангандан фойдаланиб Франкониядаги қўзголонни брстир-моқда эди. 12 майда Трухзэс (Беблинген ёнидаги жангда) Фе-йербахернинг Вюртенберг отрядини тор-мор қилди. Асир олин ган Яков Рорбах Трухзес буйругига мувофиқ секин ёниб турган ўтда куйдирилди. Франконияликларнинг 20 минг кишидан иборат асосий куч-лари бу вақтда Вюрцбургга яқин жойда Фрауэнберг қалъасини қамал қилаётган эдилар. Гец фон Берлихенген бошчилигидаги «Порлоқ отряд» Гиплер

маслаҳатига мувофиқ Трухзес томонга қараб кетди. Лекин қўзғолончи қўшинлар тарқалиб кета бош-лаган эди. Қўзғолончиларнинг ;кўпи ўз қишлоқларига маҳаллий князларнинг жазо отрядлари юборганликларини эшитиб, ^ўшин-ларини ташлаб кета бошлади. Гец фон Берлихингеннинг ўзи эса Трухзес билан музокара бошлаб, қатъий жанг арафасида ўз ар-миясини ташлаб кетиб, хоинлик қилди. Ҳарбий бошлиқсиз қол-ган франкониялик қўзғолончилар Трухзес ландскнехтларининг тазйиқига бардош бера олмадилар. Улар 2 июнда Кёнигсгофен ёнида Таубер дарёси бўйида тамомила тор-мор қилинди. Шундан икки кун кейин, 4 июнда Трухзес Зульцдррф ёнида Флориан Гейер бошчилигидаги «Қора отряд»нинг қолган- қутганларини ҳам янчиб ташлади. 7 июнда Трухзес Вюрцбургни ҳам қуршаб олди. У Вюрцбург патрицийларининг хоинлиги туфайли шаҳар-ни ишғол қилишга муваффақ бўлди ва франконияликларнинг ҳали 5 мингга яқин кишиси қолган сўнгги отрядини куролсиз-лантирди. Швабкядаги қўзғолоннинг бостирилиши. Трухзес бу ердаги қўзғолончиларни тамомила тинчитишни маҳаллий князларга қолдириб қўйиб, ўзи Швабияга қайтиб келди ва у ердаги деҳ қонларнинг қуролли отрядларидан қолган-қутганларини тугат-ди. Собиқ Кўл бўйи отряди билан иттифоқ бўлиб олиб (улардан қарийб 5 минг киши ўзларининг аввалги иттифоқчиларига қарши Трухзес билан бирликда ҳаракат қилишга розилик берган эди), Трухзес ғарби-жанубий Швабия деҳқонларининг отрядларини икки марта (16 ва 25 июлда) бўлган тўқнашувда (аввал Шварц вальд, сўнгра Альгеу отрядларини) тор-мор қилди. «Юқори Рейндаги қўзғолоннинг сўнгги таянчи 2 бўлган Вальдсгут шаҳри 1525 йил б декабрда ишғол қилинди. Тюрингия ва Саксониядаги қўзғолон. Тюрингия билан Саксо-нияда ҳам деҳқонларнинг помешчикларга қарши жуда кўп ға-лаёнлари бўлиб ўтди. Саноат ривож топган бу ўлкада қисмап шаҳарликлар ва қисман майда деҳқонлар типидаги плебейлар жуда кўп эди. Маҳаллий шаҳарларнинг мовут саноатидаги хал-фалар ва (шунингдек кўпчилиги ярим деҳқонлардан иборат) кон ишчилари 1525 йилнинг биринчи ярмида ғоят қаттиқ ҳая-жонда эдилар.

1525 йил февралида Томас Мюнцер шу ерга кел-ган эди. У ўз фаолият маркази қилиб империя шаҳри Мюльгау-зенни танлади. 17 мартда бу ерда ўзгариш юз берди. Патрийци-ларнинг шаҳар кенгаши ўрнига янги, демократик кенгаш, «Аба-дий кенгаш» деган ўзига хос ном олган бошқарма тузилди. Бу кенгаш Мюниер ва унинг дўстлари таъсири остида бўлиб, улар орасида Мюнцернинг эски шогирди Генрих Пфейфер айниқса актив иш олиб борарди. Ташкил топган эркин Мюльгаузен коммунаси ишлаб чиқариш воситаларини умумлаштириш жиҳатидан бирон муҳим тадбирни амалга оширолмади, албатта. Мюнцерга биринчи навбатда де мократик вазифаларни ҳал этишга — феодалларга қарши кура-шишга тўғри келди. У Тюрингия деҳқонларини ва қўшни Ман-сфельд округидаги кон ишчиларини зўр бериб умумий қўзғолон' кўтаришга чақирди. Мюнцер хитобномаларидан бирида: «Ёвуч-лар (яъни феодаллар) тирик экан, сиз инсоният бошига тушган даҳшатдан халос бўлолмайсиз, бу сизларнинг урушингиз эмас, худо урушидир» деб ёзган эди. Мюнцер билан Пфейфер кўп ўт-май асосан деҳқонлардан иборат қарийб 8 минг кишилик қурол-ли отряд ташкил этдилар. Аммо отряд яхши машқ кўрмаган эди. Мюнцернинг ўзи ҳарбий ишда тажрибасиз эди. Қўшни кон-ларнинг эгалари бўлган Мансфельд князлари кон ишчиларига бир оз ён бериб, шу билан уларни ўзларига қарши ҳаракатга қўшилишидан тўхтатиб қолдилар. Кучларини бирлаштирган князлар ландграф Филипп Гессенский билан Саксония герцоги Георг 1525 йил 16 майда Франкенгаузен шаҳрига яқин жойда Мюнцер лашкарини тор- мор қилдилар. 8 минг қўзғолончидан 5 мингги жангда ўлдирилди. Асир олинган Мюнцерни аввал қат тиқ қийнадилар, сўнгра унинг бошини кесдилар. 25 майда Мюль гаузен ишғол қилинди. Қўлга туширилган Пфейфер ва «Абадий кенгаш» нинг бошқа аъзолари ҳам қийноққа солиниб, кейин қатл қилинди. Мюльгаузен шаҳри эса «исёнда» иштирок қилгани учун империя шаҳари ҳуқуқларидан маҳрум этилди.

Шарқий Альп округларида деҳқонлар ҳаракати. 1525 йилги деҳқонлар қўзғолони империянннг жануби-шарқидаги Зальцбург архиепископлигига ҳамда Габсбургларнинг мерос ерларидаги Тироль, Штирия, Каринтия ва Крайнага ёйилди. Қўзғолон кў-тарган деҳқонлар орасида немис деҳқонларигина эмас, балки кўп ҳолларда бу территориядаги маҳаллий аҳолининг аксария-тини ташкил қилувчи кўпгина славянлар ҳам бор эди. Ҳаракат Тиролда айниқса муваффақиятлй ривожланди. Бу ерда Мюнцернинг издошларидан бири, ҳарбий ишни яхши эгаллаган Миха эль Гейсмайер қўзғолончи деҳқонларнинг йўлбошчиси бўлган эди. Унинг раҳбарлигида деҳқонлар Тиролдаги кўпгина қалъаларни эгалладилар ва кўп миқдордаги монастирларни вай-рон. қилдилар. Гейсмайерга айни вақтда Швабия, Бавария ва Австрия феодалларига, шунингдек Зальцбург архиепископи қў-шинларига қарши кураш олиб боришга тўғри келди. Бир қатор шиддатли жангларда Гейсмайер бу қўшинларнинг бирлашувига имкон бермай, уларни тор-мор қилди.1526 йилдагина феодалларнинг куч жиҳатдан устун қўшин-лари қуршовида қолган Гейсмайер чекинишга мажбур бўлди. Аммо у қуршовдан чиқиб, ўз отрядларини Австрия Альплари орқали Венеция территориясига эсон-омон олиб чиқиб кетишга муваффақ бўлди. 1527 йилда ёлланган қотил 1525 йилги деҳқон лар урушининг ғайратли ва талантли йўлбошчиларидан бири бўлган Гесмейернинг умрини завол қилди. Деҳқонлар урушининг енгилиш сабаблари ва бу урушнинг тарихий аҳамияти. 1525 йилги деҳқонлар уруши мағлубиятга учради. Бу мағлубиятнинг сабаблари жуда равшандир. Деҳқон ларнинг тарқоқлиги, уларнинг партикуляризми, феодалларга ишонувчанлиги, деҳқонлар ўртасидаги

бадавлат элементларнинг «хўжайинлар» билан келишувга мойил бўлганлиги муқаррар мағлубиятга олиб келмай иложи йўқ эди. Бунда деҳқонларнинг иттифоқчилари ҳам анчагина айбдордир. Рицарлар майда фео-дал- крепостниклардан иборат бўлганликлари сабабли қўзғолон кўтарган деҳқонларга ҳақиқий раҳбар бўлолмас эдилар«Фео-дал тузумини йўқотишда рицарлардан кўра кўпроқ манфаатдор бўлган бюргерлар ҳам аслида деҳқонларга доим бевафолик қилдилар, уларнинг манфаатига хиёнат қилдилар. Бюргерлар реформациясининг идеологи ва йўлбошчиси бўлган Лютернинг ўзи ҳам деҳқонлар урушини қоралаш учун ишлатмаган сўзи қолмади. Деҳқонлар уруши айни қизғин пайтда, бундан ғазабга келган Лютер: «Қутурган итни қандай ўлдирсалар, уларни (яъни деҳқонларни) ҳам ошкорами, яширинчами уриб, бўғиб, найза суқиб ўлдириш керак», деб ёзган эди. Капитализм вужудга келаётган даврда буржуа-демократик революцияга раҳбарлик қилиш вазифаси тарихий жиҳатдан бур жуазия зиммасига тушар эди. Аммо XVI асрда немис буржуа-зияси ҳали етилмаган, миллий буржуазия синф бўлиб таркиб топмаган, ўрта аср бюргерлиги доирасидан чинакам чиқиб кет-маган эди. Германиянинг феодал тарқоқлиги туфайли ҳамма синфларнинг, шу жумладан, буржуазиянинг ҳам ҳаракатида маҳаллийлик ва чекланганлик таъсири ҳали кучли эди. Улуғ деҳқон уришини мағлубиятга олиб келган асосий сабаблардан бири немис бюргерларининг қўрқоқлиги ва кўп вақт хоинлик қилганлигидир. Шаҳарлардаги плебей элементлар деҳқонлар қўзғолоиига жиддий ёрдам кўрсатди. Лекин улар ҳам заиф эди ва ўэлари ҳам етарли даражада уюшмаганликлари сабабли деҳқонлар ҳаракатига бошчилик қилолмадилар. Тамомила таркиб топиб, яхши.уюшган пролетариаттина деҳқонлар ҳаракатига бош бўла олар, ғолибона демократик революциянинг гегемони бўла олар эди. Аммо XVI асрда Германияда капитализмнинг биринчи куртаклари эндигина пайдо бўла бошлаган эди. Ҳали у вақтда ишчилар синфига айланган пролетариатнинг ўзи йўқ эди.

Лекин, ҳар ҳолда, 1525 йилги деҳқонлар уруши- енгилганига қарамай, ўзининг партйкуляризмига, XVI асрнинг биринчи чо-рагида Германияда ижтимоий муносабатларнинг етук бўлма-ганлигига қарамай, ғоят катта тарихий аҳамиятга эга бўлди. Бу уруш Германия тарихининг қаҳрамонона даври эди. Энгельс бундай деб ёзган эди: «Немис халқининг ҳам революцион тра-дицияси бор. Бир вақтлар Германия шундай шахсларни май-донга чиқарган эдики, уларни бошқа мамлакатларнинг энг ях-ши революцион арбоблари билан бир қаторга қўйиш мумкин; бир вақтлар немис халқи шу қадар зўр ғайрат, сабот ва мато-нат кўрсатган эдики, бу хислатлар билан марказлашган миллат ажойиб натижаларга эришуви мумкин эди; немис деҳқонлари ва плебейлари ажойиб идея ва планларни илгари сурган эди- ларки, бундай ғоя ва планлар улариинг авлод-аждодларини кўп вақт титратиб, даҳшатга солар эди». Мазлум меҳнаткаш синфларнинг янги даврдаги тарихий ку-рашлари учун деҳқонлар урушидан олинган энг муҳим сабоқ пролетариат билан деҳқонлар иттифрқининг зарурлиги ҳақида-ги сабоқдир. К. Маркс 1856 йил 16 апрелда Ф. Энгельсга ёзган хатида бундай деган эди: «Гермаииядаги бутун иш деҳқонлар урушининг қандайдир йўл билан иккинчи марта такрорланиб, пролетар революциясини қувватлашига боғлиқ. Шунда ҳамма иш жойида бўлади». Пролетариат билан деҳқонлар иттифоқи ҳақидаги таълимот марксизм-ленинизм назариясида энг муҳим моментлардан бири қилиб олинди

Фойдаланилган адабиётлар 1. Урта асрлар тарихи. В.Ф. Семёнов. Т., 1973. 2. Дневник путешествие к двору Тимура. Ри Гонзелеса де Клавихо. (1403- 1406). М., Наука 1990. 3. Истории италии. В 3 т. М., Наука.1970. Т.1. 4. Культура эпоха Возрождения М., - "Наука" 1986. 5. Урта асрлар тарихи В.Н. Семёнов, М., - 1971. 6. Культура эпоха Возрождения и Рефорфации Л., 7. Урта асрлар тарихи. В.Ф. Семёнов. Т., 1973. 8. Дневник путешествие к двору Тимура. Ри Гонзелеса де Клавихо. (1403- 1406). М., Наука 1990. 9. Истории италии. В 3 т. М., Наука.1970. Т.1. 10. www.ziyonet.uz

Похожие

Реформация ва деҳқонлар уруши даврида Германия

Деҳқонлар уруши мағлубиятидан кейин реформациянинг ривожланиши

Гугенотлар уруши

Намоз Пиримқулов бошчилигидаги деҳқонлар исёни

XVI—XVII асрларда Польша