Намоз Пиримқулов бошчилигидаги деҳқонлар исёни - История - Рефераты

Намоз Пиримқулов бошчилигидаги деҳқонлар исёни

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

21.0947265625 KB

Намоз пиримқулов бошчилигидаги деҳқонлар исёни Рус мустамлакачилари орасида «Намоз ўғри», халқ ўртасида ботиР» деб ЩУҲРат топган бу шахснинг фаолияти 1904-1907 иилларни ўз ичига олади. Намоз Пиримқулов ҳаёти ва фаолияти 1907 йилдаёқ халқ ўртасида достон бўлиб кетган эди. Халқ бахшиси Нурмон Абдувой ўғли (1862-1939) «Намоз» достонида уни афсонавий Рустам полвонга ўхшатган эди На моз Пиримқуловнинг ким, кимларга қарши курашганлигини v шундай таърифлаган: Кеча-кундуз юргани дала-дашт бўлди, Ўтгиз йигитларга ўзи бош бўлди, Николайга неча кун кенгаш бўлди, То ўлгунча Николай билан ғаш бўлди, Намоздайин бир зўр ўтди жаҳонда. Нурмон Абдувой ўғли Намозни курган ва у билан суҳбат-лашган замондош сифатида унинг рус мустамлакачиларига қарши курашини шундай сатрларда ифода этган: Бургутдайин қабоғини уйгандир, Бор кучини билагига йиққандир, Тўрт ҳокимга ўзи ёлғиз теккандир, Намоздайин валломат ўтди жаҳонда. Нурмон бахши «тўрт ҳоким» деб Самарқанд, Кагтақўргон Жиззах ва Хўжанд туманлари бошлиқларини назарда тутган 1 ' Намоз Пиримқулов ва унинг сафдошлари ҳақида Самар қанд ва Тошкент округ судлари, муҳим ишлар бўйича тергов-чилари тўплаган «жиноий ишлар» 12 жилдни ташкил қилган Мустамлакачи маъмурларнинг Намоз ботир 2 ҳақидаги би-ринчи хужжати 1904 йил 15 октябрь билан саналанган Унда аитилишича, Каттақўрғон туманига қарашли Даҳбед волости-нинг Оқтепа қишлоғида Қаршибой Рўзибоев, Ғайбулла Рўзи-боев, Бекабой Ниезбоев, Сайидназар Соҳибназаров каби бухо-ролик етти савдогар 15 туялик карвонй билан номаълум киши-лар томонидан тўхтатилган. Уларнинг бошлиғи Қаршибойга қамчи босиб, ҳамрохларига карвонни тинтув қилишни буюради ва /20 танга,

уч^тўнни олиб савдогарларни қўйиб юборади. ои таоЖгямя^^ ат- ХХ аСр бошлаРВДа Туркистондаги озодлик ҳаракатла- ри тарихи (Самарқанд вилояти мисолида), 114—150-бетлар Қаршибой полиция приставига берган гувоҳлигида қароқчилар бошлиғи Намоз Пиримқулов эканини айтади. Чунки, бундан бир ҳафта олдин йўлда тасодифан учрашганда Намоз ботир ундан 500 боғ беда келтиришни илтимос қилган, лекин Қар шибой унинг бу илтимосини бажармаган. Намоз ботир буни унутмай, ундан ўч олганини айтади. Намоз ботирнинг одамлари 1905 йил 10 майда Каттақўрғон бозоридан қайтаётган савдогарлар, чўпонлар ва деҳқонларни ўраб олишади, лекин фақат савдогарларнинг пул ва молларини мусодара қилишади. Чўпон ва деҳқонларнинг пуллари, отлари ва молларига эса қўл ҳам тегизмай, қўйиб юборишади. Намоз ботирнинг тарафдорларидан бири Ҳамроқул Дўстбобоев қўлга олинганда терговчига берган иқрорномасида у асосан бозорчи савдогар — бойларни талаганлигини тан ола-ди. Улар пулларни сафдошларига тақсимлаб берган, моллар, буюмлар ва кийим-кечакларни эса камбағалларга бўлиб бе- ришган. Пристав Пётр Широков Намоз ботир тарафдорлари маҳал-лий маъмурият вакиллари — волост бошқарувчилари, мингбо-шилар, қишлоқ оқсоқоллари, юзбошиларга доимо таҳдид сол-гани, уларни калтаклагани, ўлдиргани ва мол-мулкини тортиб олгани ҳақида баёнот бериб, шундай ёзади: «Қароқчилар улар ни тутиб ушлаб бермоқчи бўлган қишлоқ маъмурларидан қат-тиқ ўч олардилар. Халқ ҳам улардан қўрқарди. Маҳаллий маъ мурият эса улардан юрак олдириб қўйган». Хўжа Аҳрор волости Оталиқ қишлоғида куппа-кундузи отда кетаётган қишлоқ оқсоқоли Муҳаммад Амин Назар Муҳаммад-нинг олдидан бир неча қуролланган киши чиқиб, отининг жи-ловидан тутган ҳолда оқсоқолни уриб ерга ағдаришади ва унинг 40 сўм пули, 100 Бухоро тангаси, икки тўнини олиб қўйишади. Арабхона қишлоғида бир неча киши мингбоши Хи- дирбоевга ўқ узишади. Қўққисдан узилган ўқ казаклар билан қароқчиларни

ушлашга бораётган мингбоши Лутфулла Хўжаевни ҳам отдан қулатади. 1906 йил июль ойида икки кун ичида Намоз ботирнинг йигитлари чорвадор бой Худойназарни, Торариқ қишлоғида мингбоши Эшонқул Азимовни, Ангрен волостида машҳур сав догар Қурбонбойни талашган. Қўлга олинганлардан бири халқ-нинг ўзларига бўлган муносабатини сўроқ вақтида шундай изоҳлаган: «Биз қишлоқларда Намознинг ўртоқлари, ё таниш-лариникида, ёки мутлақо бетона кишиларнинг уйларида тунаб қолардик. Бизга бошпана бериш хусусида ҳеч ким монеълик қилмаган, чунки одамлар Намоз ботирдан жуда ҳайиқишган» 1 . Каттақўрғон туманбошисининг гувоҳлиги ҳам шундай: «Намоз ўз ҳужумлар идан сўнг, хавф-хатар пайдо бўлса, маҳаллий аҳоли ёрдамида яшириниб оларди. Аммо ҳеч кимдан унинг турган жойи ҳақида маълумот ололмаганмиз. Маълум қилишса ҳам, Намоз кетгандан кейин бўларди» 1 . Намоз ботир ва унинг та- рафдорларини халқ оммаси қандай ҳурмат қилгани, улар ҳақида турли афсоналар тўқигани ва ҳамиша мадад берганини Самарқанд вилоят ҳарбий губернатори генерал-майор Гескет ҳам тан олган эди: «Намоз доимо чопқир отлари ёрдамида таъқибдан қочиб қутуларди. Турли туманлардаги турли қиш- лоқларнинг аҳолиси унга бошпана берарди; одамларига, отла-рига қарашарди. Намознинг соқчилик хизмати аъло даражада йўлга қўйилган. Ҳар ёқда қўриқчи-даракчилари бор, аҳоли ўртасида ва ҳатто Самарқанд шаҳрида ҳам унинг жосуслари кўп» 2 . Маҳаллий маъмуриятда ҳам унга хайрихоҳ кишилар бўлгани диққатга сазовордир. Чашмобдан хожи Турсун, Ургут- дан Мирза Қобил, Сергелидан мулла Рустам, Даҳбеддан мулла Ҳамид, Ангордан Ҳикмат маҳдум Жунайдуллаев каби волост бошқарувчилари — мингбошилар Намозни зарур ахборот, қурол-яроғ ва ўқ-дори билан таъминлаб туришган. Намоз 1905 йилда 20 йигити билан 200 кишилик қуролли карвонга ҳужум қилган. Жом волостида юз берган бу воқеа Намознинг номини жуда машҳур қилиб юборган. Карвондан 25 милтиқ, отлар ва анчагина моллар ўлжа қилиб олинган. Ўша йили чорвадор бой- лар карвони Жом волостининг Гумбаз деган жойида Намоз нинг ҳужумига учрайдилар. Карвонда бораётган Чироқчи ҳоки- мининг вакили Бухоро амирига аталган мактуб ва буюмлар билан Намоз

ботирнинг қўлига тушади. Китоб беги соқчилари билан 1905 йилнинг апрелида Намоз томонидан қуролсизлан- тирилади ва амир юборган жазо эскадрони ҳам тор-мор қили- нади. Намоз ботир ва унинг йигитлари Бухоро остонасига бо- риб, амирга таҳдид солганлар. Улар ҳатто Афғонистон чегара- сигача борганлар. Бухоро амири қушбеги Остонақулбий додҳо орқали гене рал-губернаторга Намоз ботир устидан шикоят қилгани ҳам диққатга сазовордир. 1905 йилнинг октябрь ойида Намоз ботир Хўжаариқ волос ти бошқарувчиси Лутфулла Хўжаевнинг сотқинлиги туфайли Қоратери қишлоғида пристав капитан Голов томонидан қўлга олинади. Уни сўроқ қилиш материаллари, гувохларнинг кўр- сатмалари ва терговдаги савол-жавоблардан шу нарса маълум бўладики, ўша 1905 йилда Намоз ботирнинг ёши 28 да бўлган. Урта бўйли, қора соқол, қора кўз ва хушбичим йигит бўлган. Уйланган, фарзанди йўқ. Жар қишлоғида ҳовли-жойи ва ери бўлган. Касби-кори деҳқончилик. Икки марта^ қозилар суди томонидан жазоланган (сабаби айтилмаган). Йигитларининг ўртача ёши 20—25 ёшда ва турли миллатларга мансуб бўлган 1 . 1906 йил 7 феврадда Самарқанд округ суди прокурори Тошкент суд палатасининг прокурорига йўллаган ташвишли хабарида 2 февраль куни кечқурун вилоят турмасидан лаҳм орқали Намоз ва 50 маҳбус қочгани, уларга маҳаллий аҳоли ёрдам бергани, Холбек Хўжаёров, Тожиқул Имомқулов ва Абдувоҳид Абдусо- диқовлар эса 2 февраль куни кечқурун турма девори ёнига отларни келтиришгани ва шу отлар ёрдамида маҳбуслар қочиб кетишга муваффақ бўлгани маълум қилинган. Намоз Пиримқуловнинг қамоқдан қочгач, ўз фаолиятини янада кенгроқ қулоч ёйдириши мустамлака маъмуриятини жуда чўчитиб юборди. Империяни ларзага солаётган сиёсий курашлар шароитида Туркистон деҳқонларини қўл остида бир-лаштиришга қодир бўлган бу шахе рус ишчилари ва инқилоб-чиларидан ҳам даҳшатлироқ эди. Шу сабабдан Намоз ботир-нинг ишига шахсан Туркистон генерал-губернатори Н.И.Гро- дековнинг ўзи эътибор берди. Унинг энг яқин сафдошлари — Россия турмалари ва Сибирь сургунидан қочган Абдуқодир ҳожи Отауллахўжаев,

Қобил Тошпўлатов, Худойназар Тошму- ҳамедов, Жўра Жиянов, Жалил Улуғмуротов, Ҳотам Каримов, Абдуназар Ҳожиназаров, Турсун ва Карим Устаназаровлар иши бошқа «қароқчилар» ишидан ажратиб олиниб, хавфли жиноят-чилар сифатида Тошкент округ судининг алоҳида муҳим ишлар бўйича терговчисига топширилди. Намоз бошчилигидаги қасоскорлар гуруҳига қарши мустам лака маъмурияти ўзининг синалган айғоқчиларини юборди. Шундай иғвогар жосуслардан бири Ширин Муҳамедов бўлиб, у шу даражада «намозчи» бўлиб кетдики, казаклар билан отиш-маларда барча ҳужумларда ўрнак кўрсатгани учун юксак ишонч қозонди. У қўлга олинганида рус маъмурларидан баъзи-лари ҳатто Ширин Муҳамедовнинг рус жосуси эканлигини билмай, унга қаттиқ жазо беришни талаб қилишган. Намоз ботирга қарши Туркистон жанговар казак дивизияси қисмлари юборилди. Лекин, Намоз ботирнинг уруш кўрмаган, ҳарб илмида тажрибасиз йигитлари жуда кўп тўқнашувларда довдираб қолмай, партизан уруши услубларини қўллаб, казак-ларни доғда қолдиришди. Халқ қасоскорларига қарши 2-Уральск казак полки ҳам ташланди. Туркистон ҳарбий округи штабининг 1905—1907 йилларга оид ҳужжатларида ва «Туркес танские ведомости», «Туркистон вилоятининг газета» саҳифа-ларида Намоз ботир ва сафдошларининг миршаблар, аскарлар ҳамда казаклар билан жангу жадалларига оид қизиқарли маълу-мотлар кўп. 2-Уральск казак полки зобити хорунжий Казан цевы и орден билан мукофотлаш учун берилган тавсияномада унинг жасорат кўрсатгани таъкидланади. Бу «жасорат» Намоз ботир билан бўлган жангларда қатнашгани учун қайд этилган эди. 1- Туркистон казак дивизияси қўмондони Самарканд ҳар-бий губернаторига 1907 йил 30 январда йўллаган ахборотида «Намоз ишига муносабат доирасини анча кенгайтириш лозим-лиги» уқтирилгани бежиз эмас. Казак генерали Намоз ботирни бутун вилоятнинг осойишталигини остин-устун қилган шахе сифатида баҳолайди 1 . Туркистон генерал-губернатори «Ўзбек Дубровскийси» бўлмиш

Намоз Пиримқуловни тутиш ишини ташкил қилиш операциясига шахсан Самарканд вилояти ҳарбий губернатори-нинг ёрдамчиси, полковник Сусанинни жавобгар қилиб тайин-лади. Операция муваффақиятини таъмин этиш ишига ўз нав-батида Бухоро амири, рус армиясининг кавалерия генерали Сайд Абдулаҳадхон ҳам киришди. 1907 йил март ойида гене рал- губернатор маҳкамаси полковник Сусанинга Намоз ботир операцияси учун махсус қўшимча маблағ ажратди. Самарканд ҳарбий губернатори генерал Гескет 28 майда 2-Уральск казак полки командирига операция мутлақо махфий тарзда бошлани-шини хабар қилиб, казакларни подполковник Сокольский их-тиёрига юборишни буюрди. Бухоро чегарасида 12 та пистирма, Самарканд ва Каттақўрғон туманларида 10 та кузатув пистир- малари қўйилди. Бухоро амирининг амри билан барча йўлларга кучайтирилган сарбоз қисмлари жойлаштирилди. Намозчилар тенгеиз жангларда талафот кўриб, чекинишга уриндилар. Пе кин қуршов ҳалқаси тобора торайиб борарди. Намоз ботир билан йигитлари таъқибдан қутулиб, ҳар ёққа тарқалиб кетгани ва етакчининг ўзи хиёнаткорона ўлдирилгани ҳақида икки хил тахмин бор. Жазо отрядларидан бирига командир бўлган Самарканд ту- манбошисининг ёрдамчиси подполковник Сокольский ҳарбий губернаторга 1907 йил 3 июнда Намоз Пиримқулов Туркман, Қобил, Норбобо, Кенжа, Алиқул ва Бердибек каби яқин дўстлари билан 25 май куни таъқибдан қутулгандан сўнг Бухо- ронинг Зиёвуддин беклигига қарашли Тошқудуқ ортидаги Қо-рача тоғларидан паноҳ топишди, деб хабар қилган эди. Ҳориб толган қасоскорлар пинакка кетгач, соқчиликда турган Қобил мудҳиш режа тузади. Шерикларини уйғотиб, Намоз ботирни ўлдириш ва шу билан қутулиб қолиш мумкинлигини айтади. Қобил ухлаб ётган Намоз ботирнинг пешонасига тош билан уради, Кенжа ва Алиқул уни томоғидан бўғадилар. Бошқалар эса Намознинг яқин сафдоши Туркманни ўлдиришади. Қотил-лар Намоз ботирнинг жасадини палакка ўраб, аввал ғорга бер-китишади, кейин эса Тошқудуқ қишлоғидан олти чақирим бе-ридаги жойга ташлаб қочишади.

Сокольский ўз хабарномасида пристав капитан Голов Намознинг жасадини бориб кўрганини ва у чиндан қасоскорлар бошлиғи Намоз Пиримқулов эканли-гини ёзганди. Бошқа бир тахминни 1907 йил 1 июнда Бухоро амирининг қушбегиси Остонақулбий додҳо баён этган. Бунга кўра, Зиё-вуддин беклигининг Энкичик деган ерида Туркман бошчили-гидаги 8 қароқчи Намоз дам олиб ётган жойга келишади. Ўрта-да қандайдир низо чиқиб Туркман Намозни ўлдиради. Уша заҳотиёқ Намознинг тарафкашлари Қобил ва Жума Туркманга ташланиб, қонли олишувда уни ўддиришади. Намознинг жаса- дини эса дафн этиш учун Каттақўрғонга олиб кетишади. Туркистон генерал-губернатори Намоз ботирнинг ўлимидан беҳад мамнунлигини яширмай Самарқанд вилоят ҳарбий гу-бернатори генерал Гескетга ушбу миннатдорчилик телеграмма- сини йўллаб, «Хайриятки, биз сизнинг ғайрат ва тадбиркорли- гингиз туфайли Намоздан қутулдик. Жуда хурсандман, сизлар-дан миннатдорман. Ўзини яхши кўрсатганларни мукофотга тақдим қилинг» 1 , дейди. Генерал Гескетнинг тадбиркорлиги эса Намознинг яқин сафдошларини қўлга олиш, улар орасига ни-фоқ солишдан иборат бўлган. 1907 йил 19 декабрда Намозни ўлдириш ишида «ўрнак кўрсатганлардан» Самарқанд тумани Полвонариқ волости бошқарувчиси мулла Қулмуҳаммад Умар-беков кичик олтин нишон, Калқўрғон мингбошиси Мирза Сайд Мурод Мирза Ҳакимов, Полвонариқ қишлоқ оқсоқоли Абдиқул Абдураҳмонов, миршаблардан Каримбой Назаров, Уста Муҳаммад Мурод Юсуфов кичик кумуш нишонлар билан тақдирландилар^ Улар миллатимиз олдида абадул-абад юзи қора сотқинлардир. Намоз Пиримқуловнинг содиқ дўсти Абду-қодирхўжа 1908 йил 12 августда Мингариқ волостида туман ҳокими аскарлари томонидан отиб ўлдирилади. Каттақўрғон-лик Қобилнинг тақдири фожиали кечди. Уни ҳам рус аскарла ри ҳалок қилдилар. Намоз Пиримқулов ва дўстлари учун қат-тиқ қайғурган Довурча қасос белбоғини маҳкам боғлаб Мит-тан, Чироқчи, Ғаллаорол, Хатирчи ва Кармана музофотларида миршаблар, маҳаллий амалдор ва сотқин

бойларнинг додини берди. Уни қарийб икки йил давомида қўлга ололмадилар. Фа-қат 1909 йил 29 августда чор мат^мурлари казак отряди билан бўлган жангда Довурча қўлга олиниб қамоққа ташланди 2 ^ Мустабид тузумга қарши ўзига хос халоскорлик йўлини тут-ган Намоз ботирнинг ўлими деҳқонларнинг мавжуд мустабид тартибга ва мустамлака зулмига қарши курашини тўхтата олма-ди. Хуллас, Намоз Пиримқулов ва унинг издошларининг қасоскорона халқ кураши ватанимиз тарихининг энг ёрқин са-ҳифаларидандир.

Похожие

Самарканд исёни. Шаҳар фожеаси

Реформация ва деҳқонлар уруши

Реформация ва деҳқонлар уруши даврида Германия

Деҳқонлар уруши мағлубиятидан кейин реформациянинг ривожланиши

IV курс битирувчилари учун Ўзбекистон тарихи фанидан давлат имтихони саволлари.