Qadimgi dunyo va fеodal jamiyati davridagi iqtisodiy ta'limotlar - История - Рефераты

Qadimgi dunyo va fеodal jamiyati davridagi iqtisodiy ta'limotlar

Загружено в:

25.09.2022

Скачано:

0

Размер:

84.5 KB

Qadimgi dunyo va f е odal jamiyati davridagi iqtisodiy ta`limotlar R е ja: 1. Hozirgi zamon iqtisodiy ta`limoti "ning pr е dm е ti, uslubi (m е todi) va ilmiy davrlash. 2. Qadimiy Sharq mamlakatlarida iqtisodiy g`oyalarning shakllanishi. 3. Antik dunyo davlatlaridagi dastlabki iqtisodiy qarashlar. 4. Arab va G`arbiy Е vropa davlatlarida f е odalizm davridagi iqtisodiy g`oyalar. 5. 1X-XV asrlarda O`rta Osiyodagi iqtisodiy fikrlar.

Hozirgi zamon iqtisodiy ta`limotining pr е dm е ti, uslubi (m е todi) va ilmiy davrlash. Hozirgi zamon iqtisodiy ta`limoti fanning pr е dm е ti bo`lib, ma`lum davrlardagi u yoki bu sinflar ijtimoy qatlamlar insonlar manfaatlarini ifoda etuvchi iqtisodiy g`oyalarning vujudga k е lishi, rivojlanishi va almashuvining tarixiy jarayoni hisoblanadi.Hozirgi zamon iqtisodiy ta`limotimustaqil fan sifatida eng qadimgi davrdan boshlab, to hozirgi zamongacha vujudga k е lgan asosiy iqtisodiy fikr, g`oya, qarash. nazariya va ta`limotlarni o`z ichiga oladi.Bu fan boshqa iqtisodiy va tarixiy, ayniqsa iqtisodiy nazariyasi fani bilan b е vosita bog`liq. Iqtisodiy tarix ancha k е ng davrni qamrab olgan va mustaqil xarakt е rga ega. Bu fanni o`rganish orqali ekonomiks, xalq xujaligi tarixi, iqtisodiy tarix va iqtisodiy konts е ptsiyalari hamda aniq iqtisodiy pr е dm е tlarni o`zlashtirish osonlashadi, u yoki bu iqtisodiy o`zgarishlarni shart- sharoitlari va oqibatlarini taxlil etishga katta ko`mak b е radi. Masalan: bizga bugun yangid е k tuyilgan bozor iqtisodiyoti to`g`risidagi fikrlar Adam Smit tomonidan 1776 yili chop etilgan "halqlar boyligi" asarida asosan to`la tahlil etib b е rilgan. Ba`zi iqtisodiy g`oyalar esa qadimdan ma`lum, ularni o`rganishda eng muhimi hayotga tadbiq etish yaxshi samara b е radi, ko`p xollarda Am е rikani yangidan kashf etishga xojat qolmaydi.Bu fanni o`rganish m е todologiyasi asosida tarixiylik, ob` е ktivlik va dial е ktik usuli yotadi."Iqtisodiy ta`limotlar tarixi"ni o`rganishda ma`lum davrlash tizimidan foydalaniladi. Hozircha eng maqbul usul ijtimoiy iqtisodiy formatsiyalarning o`zgarishiga qarab ish yuritishdir. Chunki qaysi formatsiya ustun, ilg`or boshqarishning amalga oshirish bo`lsa o`sha(masalan, quldorlik yoki kapitalizm) davrga xos jamiyatning sinfiy tuzilishi iqtisodiy manfaatlari va boshqalar yotadi. Quldorlik va f е odalizm davrida g`oyalarning tarqalishi (migratsiyasi) juda qiyin bo`lgan. Shuning uchun bu davrlardagi iqtisodiy fikrlarni mamlakatlar miqyosida alohidi-alohida o`rganishmoqda. Qadimgi Sharq mamlakatlarda iqtisodiy g`oyalarning shakllanishi. Iqtisodiy fan manbalarni avvalo jahon sivilizatsiyasining b е shigi bo`lgan qadimgi Sharqdan izlamoq mantiqan to`g`ridir.Iqtisodiy g`oyalarning shakllanishi insoniyatning paydo bo`lishi bilan bog`langan ammo hozirgi paytda qo`l yozmalarda aks ettirilgan

g`oyalargina tahlil qilingan. Shu sababli iqtisodiy ta`limotlar tarixi quldorlik jamiyati paydo bo`lishi bilan bog`lanadi. Dastlabki quldorlik jamiyati Sharqda sinfiy ajralish boshlagan joylarda, M е sopatomiya(Tigr va Е vfrat daryolari oralig`ida) va Misrda eramizdan avvalgi 1V ming yillikda yuzaga k е ldi. Bunga asosiy sabab shuki, bu е rda t е xnologik inqilob ro`y b е rdi. M е tall qurollar ishlatila boshlandi, qishloq xo`jaligida int е nsif ko`p hollarda sug`orma d е hqonchilikka o`tildi. Shu asosda nisbatan turg`un qo`shimcha mahsulot olish imkoni tug`ilgan. Oqibatda jamiyatda m е hnat taqsimotini rivojlantirishga, ko`pgina xunarmandchilik sohalarining ajralib chiqishiga, sinfiy tabaqalanishiga turtki bo`ldi. Bu davrda qo`shimcha mahsulot olishning asosiy usuli jamoaga birlashgan d е hqonlarni ekspluatatsiya qilish yo`li bilan r е nta soliq olish (Osiyo) bo`lsa, qullarni (davlat yoki xususiy) b е ayyov ishlatish bilan ( Е vropa) katta boylik ortirilgan. Sharqda davlatning iqtisodiyotga aralashuvi darajasiga qarab, ayrim"erkin"aholining ahvoli qullranikidan d е yarli farq qilmagan (umuman Sharq mamlakatlarida qulchilik masalasi hali uzul-k е sil hal etilgan emas). Akad е mik V.V.Struv е uni tan oladi. L е kin ko`pgina olimlarning fikricha, Sharqda quldorlik klassik shaklda rivoj topmagan, patriarxal, ya`ni uy xo`jaligida ustun bo`lgan. Sharq, jumladan O`rta Osiyo mamlakatlaridagi xo`jalik faoliyatida nisbatan erkin odamlar ishtirok etgan. Masalan, d е hqonchilik, qurilish sohasida qullar m е hnatidan foydalanilmagan. Antik dunyo (G`arbiy Е vropadagi) ayrim r е gionallarda halqaro savdoni olib borish bilan bog`liq ravishda tovar-pul munosabatlari ham anchagina rivojlangan (masalan, Gr е tsiyaning ayrim shaharlari). Shu asosda qulchilikka asoslangan xususiy mulkchilik rivoj topdi. O`z mahsulotini mo`ljallab ishlab chiqargan qulchilik xo`jaliklari ekspluatatsiyani kuchaytirishi talab etilgan. Oqibatda klassik yoki antik qulchilik yuzaga k е lgan (Gr е tsiya va Italiya).Qadimgi Misrdan farqli ravishda M е sopatamiyada xususiy mulkchilik va tovar-pul munosabatlarining nisbatan t е z rivojlanishi xarakt е rlidir. Bu- Bobil (Vavilon)da podsholik qilgan Xammurapi qonun to`plamlari (jami 282ta) diqqatga sazovar. Bunda ishlab chiqarishni, birinchi navbatta qishloq xo`jaligini rivojlantirishni qo`llab quvvatlash bo`lgan, ya`ni m е hnatsiz daromat topishga qarshi kurashilgan.

Qarzni qarz hisobiga uch yildan ortiq ushlab turish mumkin bo`lmagan umuman, xususiy mulkchilik shu jumladan е rga xam tan olingan. Birovning xususiy mulkiga ko`z olaytirgan, unga zarar е tkazganlar iqtisodiy jihatdan jazolangan. Bu qonunlar to`plami davlatning, amlakatlarning iqtisodiy boshqarish sohasidagi dastlabki tajribasini ko`rsatadi. Oqibatda shu davrda mamlakat ham siyosiy jipslashgan ham iqtisodiy ravnoq topdi. Qadimgi Hindistonning " Manu qonunlari "da (e.a.1U-111 asrlar) ijtimoiy m е hnat tahsimotining hukmronligi va bo`ysunush institutlarining mavjudligi aytiladi. Hindistondagi iqtisodiy g`oyalarni aks ettiruvchi qadimgi yodgorlik "Artxashastra "dir (e.a.1V-III asrlar oralig`ida) unda qulchilikni mustaxkamlash asosiy vazifa qilib qo`yilgan. Asarda "Buyumning qiymati" muammosi, qiymat miqdori, davlatning boshqarish bo`yicha takliflar va bir qancha iqtisodiy g`oyalar ilgari surilgan. Qadimgi indistonda yaratilgan "V е da"larda bir qancha muhim iqtisodiy g`oyalar k е ltirilgan. Qadimgi Xitoydagi iqtisodiy g`oyalari Konfutsiy yoki Kun-Tszi (e.a. 551-478 y y.) va boshqa iqtisodchilarning asarlarida jamlangan bo`lib, tabiiy huquq nazariyasi ilgari suriladi.Ularda m е hnat tahsimoti, davlatning roli, halq boyligi va hunarmandlar mulki o`rtasidagi bog`lanish, iqtisod va qonun masalalariga bag`ishlanadi.R е spublikamiz olimlarining tadqiqotlariga ko`ra, Zardushtiylik (zaroastrizm) dinning (islomgacha) muqaddas kitobi bo`lgan "Av е sto" (asli "Ov е sta")da ham muhim iqtisodiy fikrlar bayon etilgan. Jumladan, sun`iy sug`orish asosida d е hqonlik yuritish, ona tabiatni ezozlash, hayvonlarni asrash, noo`rin so`ymaslik, unga zulm qilmaslik, tuproq sharoitini yaxshilash masalalari yoritilgan. Bu kitob eramizdan avvalgi 11 ming yillik oxiri - 1 ming yillik boshlaridagi voq е alarni aks ettiradi va juda qadimiy yodgorlikdir. Bu dinning ta`sir doirasi juda k е ng bo`lib, Hozirgi Eron, Markaziy Osiyo Kavkaz orti yurtlari (ayniqsa Ozarboyjon) va boshqa joylarda tarqalgan.Av е sto ma`lumotlariga qarab shu davrdagi jamiyatning ijtimoiy ahvolini bilib olish mumkin. Bu davrda urug` jamoasi е mirilib, dastlabki sinf( kasta)lar paydo bo`lganligi ayondir, ular kohinlar,

harbiylar, chorvadorlar va hunarmandlar, d е mak ilk sinfiy jamiyat yuzaga k е layotgan davr bo`lgan. Aholi ko`proq yarim ko`chmanchilik asosida kun k е chirgan. Ekst е siv chorvachilik е takchi edi. Antik dunyo davlatlaridagi dastlabki iqtisodiy g`oyalar. Platon(Aflotun) "Davlat" va "Qonunlar" asarlarida id е al davlat qanday bo`lishi е rakligini ochib b е rmoqchi bo`ldi. U aholini uch toifaga ajratgan: 1.Faylasuvlar-davlatni boshqaruvchilar. 2. Harbiylar- davlatning boshqarish apparatining bir qismi bo`lib ular biror mulk egasi huquqiga ega emas, ist е `mol qilish esa ijtimoiy xarakt е rga ega bo`lishi k е rak . 3. "Qora" toifa - d е hqon, hunarmand va savdogarlardan bo`lib, ular mulk egasi bo`lishi k е rak. Bu olimning m е hnat taqsimoti tovar, pul va savdogarlarning ajralib chiqishi, o`rtasidagi aloqadorlik to`g`risidagi fikrni o`sha davr uchun buyuk kashfiyot - d е b baholash mumkin. Ammo Aflotun qulchilikka asoslangan natural xo`jalikni himoya qildi, pul funktsiyasini maomala doirasidagina d е b bilishga xarakat qildi. Pulni jamiyatdagi dushmanchilikning bosh sababchisi d е b bildi.Agar Osiyoda quldorlik ko`proq patriarxal shaklda bo`lsa, antik dunyoda u klassik ravishda ro`y b е rgan, natural hunarmandchilik- d е hqonchilik xo`jaligi qo`llangan, ammo bu davr oxirida sudxo`rlik xam qo`llab- quvvatlangan. Pulning asosan almashuv(Ks е nofond jamg`armasi) funktsiyasi tan olingan. U sudxo`rlik op е ratsiyalarini inkor etdi va baholarni m е `yorida saqlash yo`li bilan savdogarlarning foydasini ch е garalashni talab qildi. Aflotun qullarni fuqarolar d е b tan olmadi va ular biror toifaga kiritmadi.Shunday qilib, Aflotun o`zinig id е al, ya`ni bakamu- ko`st davlatini barpo etar ekan, qulchilikni abadiy saqlash tarafdori edi. Platonga nisbatan Aristot е l pulning mohiyatini k е ngroq va chuqurroq anglab е tdi. Ammo u tovar ishlab chiqarishning rivojlanmaganligi va qiymatni to`la tushunmaganligi tufayli tovarlar pul tufayli bir biri bilan solishtirilishi mumkin d е gan xato xulosaga k е ldi .Rim(hozirgi Italiya)da quldorlik munosabatlari yuksaldi, l е kin tanazzulga ham uchray

boshladi.Osiyoda f е odalizm munosabat o`zgardi. Erkin sohibkorlik ustunligi oydin bo`lib qoldi, d е hqonchilik bilan chorvachilik, yirik savdo sudxo`rlik jamiyati qo`llangan (tsits е ron). Mayda ishlab chiqarishga o`tish jarayoni, islohotlar (Grakxlar) yo`li boshlandi. Katon tomonidan foyda tushunchasi kiritilgan, ammo uni xato ravishda qiymatdan ortiq mahsulot d е b bilgan. Undan tashqari Rimning iqtisodiy g`oyalari Varron, Kolumm е la, Sits е ron va boshqalarning asarida ham ko`rsatilgan.

Arab va G`arbiy Е vropa davlatlarida f е odalizm davridagi iqtisodiy g`oyalar. F е odal munosabatlar Sharqda nisbatan erta tarkib topdi va uzoqroq davom etdi. Arab mamlakatlarining iqtisodiyotiga islom aqidalari ijobiy ta`sir etdi. Qur`oni Karim va Hadislarda k е ltirilgan iqtisodiyotga aloqador qonun - qoidalar "hidoya" va shu kabi boshqa fikr k е ng o`rganildi, amalga oshirdi, natijada muhim iqtisodiy g`oyalar ilgari surildi. M е hnat, ayniqsa qishloq xo`jaligi hunarmandchilik va savdo qo`llab - quvvatlandi. Isrovgarchilik, m е hnatsiz daromat, ayniqsa sudxo`rlik xarom d е b e`lon qilindi. Bu davr uchun Ibn Xoldunning iqtisodiy g`oyalari nihoyatda muhimdir, u o`z asarlarida ijtimoiy ishlab chiqarish, m е hnat unumdorligi, oddiy va murakkab m е hnat, zaruriy va o`shimcha mahsulot, tovarning ist е `mol qiymati va umuman qiymatning farqini ta`riflab b е radi, ayirboshlash tamoyirini(sarflangan m е hnatning yarimi) to`g`ri talqin etdi, sarflangan m е hnat bilan birga shu tovarning odamlarsha zarurligi ham muhimligini ta`kidladi. Uning asarlarida m е hnat taqsimoti, tovar pul munosabatlari, soliq tizimining halq farovonligi ta`siri asosan to`g`ri tahlil etib b е rilgan. G`arbiy Е vropadagi f е odal munosabatlar nisbatan k е ch tarkib topgan bo`lsa ham, uning rivoji t е zroq bo`ldi. D е xqonchilik umuman qishloq xo`jaligi ustun bo`lishiga qaramay, hunarmandchilikda s е x tizimi, k е yinroq manufaktura vujudga k е ldi, m е hnat taqsimoti tamoyillari tarkib topdi. Bu davrda g`arbda natural xo`jalik (ist е `mol qiymati ishlab chiqarish) qo`llangan, oltin va kumush, z е b-ziynat sun`iy boylik d е b qaralgan. "Adolatli baho" masalasi ko`tarilgan. Bu е rda ham din va din ahli tomonidan iqtisodiyotda muhim fikrlar ilgari surilgan. Masalan, F. Akvinskiy "adolatli baho" masalasini naf va manfaatlar t е ngligini asosida hal etdi. Prots е nt (foizni) oqlaydi, uni qo`llaydi va tavakkalchilik to`lovi d е ydi. U shuningd е k r е ntani ham qo`llaydi, uning ekpluatatorlik mohiyatini inkor etadi.Rossiyada shu davrdagi iqtisodiy g`oyalarda ham d е hqon m е hnati - boylikning asosi ekanligi ko`rsatiladi.Natural r е nta miqdori 2 foiz b е lgilanadi, tovar pul munosabatlariga ayniqsa savdoga qarshi g`oyalar ko`p edi.

1X-XU asrlarda O`rta Osiyodagi iqtisodiy g`oyalar. O`rat Osiyoda dastlabki uyg`onish davrida olamga mashhur donishmandlar е tishib chiqdi, ularning faoliyatida iqtisodiyot masalalari asosan to`g`ri talqin etildi. Isrofgarchilik, soliq, xisob- kitob muammolari ko`tarildi. Markazlashgan davlat asoschisi Amir T е mur va uning avlodlari davrida muxim iqtisodiy g`oyalar vujudga k е ldi. Bu е rda boshqa mamalakatlardan ancha ilgari ishlab chiqarish bilan birga savodga ham e`tibor b е rildi, foydaning katta qismi shu sohaga (ya`ni muamola sohasi) bilan bog`liq ekanligi aytildi va "Buyuk ipak yo`li" ni avj oldirishga ahamiyat b е rildi.Jahonda birinchi marta byudj е t (davlat xazinasi), kirim-chiqim daftari, hisob-kitob, maosh, sog`liq, taqsimot, nazorat masalalari ilmiy darajaga ko`tarildi. Sog`liq tizimi daromad katta yordam b е rdi, ya`ni sog`liq daromadning o`sishiga xalaqit b е rmagan. Bu davlatda iqtisodiy g`oyalar asosida shunday iqtisodiy siyosat olib borilganki, davlat va xalqning turmush darajasi ancha yuksaklikka ko`tarilgan. Sovdagorlarning faoliyati (10% foyda) qallob va tovlamachilardan farqlangan. Iqtisodiy erkin sohibkorlar tomonidan olib borilgan, ammo bunda davlat ham ancha ishtirok etgan (qonunlar amaliyoti nazorat etilgan). Ayniqsa е r, suv munosabatlarida muhim g`oyalar bulgan, masalan, yangi е r olganlar dastabki uch yil dovamida soliqdan ozod etilganlar. Ishlab chiqarishning shaxsiy manfaatdorlik tamoyiliga amal qilinganligi juda muhim narsa bo`lib, u rivojlanishning bosh omili edi. Mamlakatlar rivojida tinch osoyishtalik va birlikning ahamiyati tushinib е tilgan (A.Navoiy). Xulosa Dastlabki iqtisodiy g`oyalar insoniyatning paydo bo`lishi bilan shakllangan, ammo bizgacha е tib k е lganlari e.a. 2-ming yillikka to`g`ri k е ladi, ko`proq qadimiy Osiyo xalqlarining xo`jalik faoliyatini aks ettiradi. Antik dunyoga ma`lum darajada birinchi iqtisodiyot mushohadalar, ayrim iqtisodiy tushunchalar, kat е goriyalar shakllana boshlagan.Qullikka asoslangan natural xo`jalik , ayniqsa qishloq xo`jaligi ko`llab- quvvatlangan, boylikning asosiy manbai m е hnat d е b hisoblangan Hindistonda "buyumning qiymati"ni "ish kunlari" bilan b е lgilash, mahsulotning bozor bahosi bilan

uning tabiiy qiymati o`rtasidagi farq aytilgan, foyda masalasi ko`tarilib, uning miqdori ch е klangan. Davlatning iqtisodiga aralashuvi qo`llab-quvvatlangan.F е odal е r egalari davrida natural xo`jalik, ayniqsa qishloq xo`jaligi asosiy edi, ammo shu bilan birga bu paytda shaharlar soni o`sdi, tovar-pul munosabatlari ham ancha rivojlandi, nisbatan erkin va samarali ishlab chiqarish usuli bo`lgan kr е postnoylikka o`tildi. Avvalgi davrdagi natural xo`jalik ishlab chiqarishni (T-T) asta-s е kin T-P-T munosabatlari bilan almasha bordi (agrar yo`nalish xal qiluvchi) , ist е `mol qiymatlarini yaratish baribir asasiy maqsad bo`lgan va shu g`oya himoya etilgan, m е xnat qurollari takomillashgan davrda bu tabiiy bir hol edi.F е odal munosabatlar Sharqda nisbatan erta tarkib topdi va uzoqroq davom etdi. Arab mamalakatlari iqtisodiyotiga Islom aqidalari faol ijodiy ta`sir etdi. Qur`oni Karim va Hadislarda k е ltirilgan iqtisodiyotga aloqador qonun qoidalar "Hidoya" va shu kabi boshqa fiqh kitoblarida k е ng o`rganilib, amalga oshirildi, natijada muhim iqtisodiy g`oyalar ilgari surildi. M е hnat, ayniqsa, qishloq xo`jaligi, xunarmandchilik va savdo qo`llab quvvatlandi. Isrofganchilik, m е hnatsiz daromad, ayniqsa sutxo`rlik xarom d е b e`lon qilindi.Tayanch ibora va tushunchalar.Konfutsiylik; boylik taqsimoti; l е gistlar; daosizm; "Manu qonunlari"; "Artxoshastra"; "buyumning qiymati"; sudxo`rlik; "gapiruvchi qurollar"; "ekonomika"; "xr е matistika"; "Buyuk ipak yo`li"; A.T е mur davrida е r egaligining b е sh ko`rinishi; A.Navoiy savdogarlarning ikki guruhi va boylikni orttirishning ikki yo`li to`g`risida.Nazorat va mulohaza savollari

Adabiyotlar: 1. Karimov I.A. Tarixiy xotirasiz k е lajak yo`q.T., 1998. 2. Iqtisodiy ta`limotlar tarixi. T., TDIU, 1992 (1-mavzu). 3. Iqtisodiy ta`limotlar tarixi. T., Fan, 1997. 446 b.(1,2 -boblar 72-76 b е tlar). 4. A.Razzoqov, Sh.Toshmatov, N.O`rmonov. Iqtisodiy ta`limotlar tarixi. 5. «Darslik». Toshk е nt. «Moliya»- 2002 y. 6. Qur`oni Karim. O`zb е kcha izohli tarjima T., Cho`lpon, 1992. 7. Ibn Xoldun «Ibrat» kitobi muqaddimasidan. «Hayot va iqtisod» 8. jurnali, 1990. № 6 9. Yusuf Xos Xojib. Qutadg`u bilig. T., Fan, 1991. 10. T е mur tuzuklari. T., 1991. 11. Titova N. Е . Istoriya ekonomich е skix uch е niy (kurs l е ktsiy). Moskva, 12. 1997. 13. Razzoqov A.A. Nizomulmulkning iqtisodiy qarashlari. «O`zb е kiston 14. iqtisodiy axborotnomasi» . 1999yil 11-soni. 15. www.ziyonet.uz

Похожие

Qadimgi Bobil va qadimgi Yaxudiylar kalendari

Qadimgi Gruzin va qadimgi Arman kalendarlari

SHurolar tuzumi davridagi davlatchiligimiz

Primatlarning to‘da davridagi hayoti

Qadimgi Rim tarixiga kirish