Qadimgi Rim tarixiga kirish - История - Рефераты

Qadimgi Rim tarixiga kirish

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

50.5 KB

Qadimgi Rim tarixiga kirish Reja: 1.Italiyaning qadimgi aholisi va tabiati. 2. Qadimgi Rim tarixi manbalari 3.Rim tarixini davrlashtirish

Italiyaning qadimgi aholisi va tabiati. Apenin yarim oroli va uning aholisi Qadimgi Italiya (yunoncha «buzoqlar mamlakati») deb dastlab o‘zining sero‘t yaylov-o‘tloqlari bilan ma’lum boigan Apenin yarim oroli janubi aytilgan. Apenin yarim oroli O’rta yer dengizi dunyosining eng markazida joylashgan bo‘lib, qadimda qulay geografik va iqlim shart-sharoitlariga ega edi. Italiyani sharqdan, janub va g‘arbdan Ligur, Tirren, Ioniya va Adriatika dengizlar o‘rab, uni O’rtayer dengizining barcha mamlakatlari bilan bog'lagan edi. Er avI ming yillikda Italiyaning shimoliy hududlari mo‘tadil iqlim zonasida bo‘lib, Apenin yarim orolning qolgan hududlari iqlimi iliq va yumshoq edi. Shimolda uning tabiiy chegaralari Alp tog‘lari, janubda Messin qo‘ltig‘i uni Sitsiliyadan ajratib turar edi. Italiyaning g‘arbiy qirg‘og‘i qulay buxtalarga boy bo‘lib, dengizchilik va savdoni rivojlanishiga turtki berdi. Italiyaning ko‘pgina qismini tog‘lar egallaydi, faqatgina 20% hududi tekisliklardan iborat. Etruriya, Kampaniya va Apuliyaning unumdor yerlari Latsiya tekisligi va Po vodiysi dehqonchilik uchun qulay bo‘lganligi uchun bu yerda tariq, bug‘doy, polba ekilgan, bog‘dorchilik zaytun daraxtlari va uzumchilik bilan shug‘ullanganlar. Qadimgi Italiya suv va o‘rmonlaiga boy edi. Qadimda foydali qazilmalar ko‘p emas edi: temir, mis, qo‘rg‘oshin, oltin, kumush, qurilish toshi, marmar, loy, tuz. Qadimgi Italiyani 3 qismga bo'lish qabul qilingan: Shimoliy (Liguriya, Alp orti galliyasi va Venetsiya), o‘rta (Etruriya, Latsiya. Kampaniya, Umbriya, Pitsen va Samniy) va janubiy (Apuliya, Kalabriya, Lukaniya va Bruttiya). Apenin tog‘lari janubiy sharqqa cho‘zilib borib Arelin tumanida Adriatik dengizigacha yetib boradi, yarim orolning shimoliy qismi markaziy va janubiy qismidan ajratib turadi. Uning shimoliy iqlimi 0‘rta Yevropa iqlimiga yaqinroq. Yarim orolning bu qismi juda hosildor bo’lib keyinchalik Italiya deb atala boshlandi. Dastlab bu nom yunonlar Italiya deb atagan aholi yashagan Kalabriyaning janubiy tumanlariga nisbatan aytilgan. Er. av. V asrda

Po vodiysiga gallar ko‘chib kelib, u yerdan etrusklarni siqib chiqardilar. Shu sababli bu oika Rimda Tsizlal’p galliyasi deb nom oldi. U sispadan Galliyasi Poning o‘ng qirg‘og‘i va tarnspadan Galliyasi (daryodan shimol tomondagi viloyat) ni o‘z ichiga oladi. Italiyani o‘zi Apenin janubidan boshlanadi. Markaziy Italiyani G'arbiy qismi madaniyat tarixida o‘z yer tuzilishiga ko‘ra muhim rol o‘ynadi. Bu yerda etrusk (hozirgi Florensiya), latin markazi Rim, Kampaniya (Kapuya va Neapol bilan) kabi uch tekislik tashkil etadi. Bu yerdan kemachilik uchun qirg‘oqlari qulay tabiiy portlari bo'lgan Tibr daryosi oqib o‘tadi. Latin tekisligining markazida Tibr daryosi va shimoliy sharqdan sabin, sharqdan Alban, janubdan Vol’sk tog'lari bilan o‘rab turishi yarim orol tarixida latin xalqlarini yuksalishiga sabab bo‘ladi. Italiyani sharqiy qismi tog‘lik bo‘lib, janubga tomon mars, piligin, marrusen, vistenlar vatani yowoyi sabin tog‘lari cho'zilib ketadi. Undan so‘ng Samnit tepaliklariga yetadi. Janubiy Italiyaning g'arbiy qismida samnitlarga qarindosh togii qabilalar joylashgan tog‘lik Lukaniya va Bruttiya yotadi. Sharqiy qismida suvsiz Apuliya va Kalabriya viloyatlari bo‘lib bu yerda Tarent qo‘ltig‘i orqali Yunonistondan kolonistlar kelgan. Bu yerda Tarent, Regey, Kroton, Metapont, Posidoniya, Eleya kabi ko‘p sonli yunon koloniyalari barpo etilib, buyuk Yunoniston deb atalgan 1 . Qadimgi Rim tarixida Sitsiliya oroli madaniyati muhim o‘rin tutadi. Orolni sharqiy va janubiy hududlarini yunonlar egalladilar. Bu yerga ilgariroq fmikiyaliklar kelib, Panorm (hozirgi Palermo) va Lilibey (hozirgi Marsala) shaharlariga asos soldilar. Qadimdan Italiyada apelsin va limon daraxtlari o'stirilgan. Italiyaga xurmo va anomi karfagenliklar olib keldilar. Yunonistonga qaraganda Italiyada hosildor yerlar ko‘proq. Ayniqsa, Po vodiysi, Kampaniya, viloyati sikurn va falern navli vinolari bilan mashhur edi. Italiyada dehqonchilik uchun juda ko‘p botqoq yerlar quritilib, sun’iy sug‘orish ishlari 1 Roger B.Beck, Linda Black, Larry S. Krieger, Philip C, Naylor, Dahia Ibo Shabaka ‘’World history: patterns of interaction’’. Oxford University Press. England I994. p. 178-183.

amalga oshirildi. Bu ishning mohir ustasi etrusklar edi. Mamlakatda metall juda kam bo‘lgani uchun u chetdan olib kelingan. Faqat Etruriyadan mis va qo‘rg‘oshin, El’ba orolida temir qazib olingan. Metallga ishlov berishda etrusklar katta yutuqlarga erishdilar. Qadimgi Rim tarixini an’anaviy xronologik chegarasi Rim shahrini barpo qilinishi 754—753-yillardan boshlanib, G ‘arbiy Rim imperiyasining qulashi 476-yil bilan tugallanadi. Rim tarixini o‘iganishda turli xil manbalar: Rim va Yunon tarixchilarining asarlari, tabiiy, ilmiy va badiiy adabiyot, huquqiy yodgorliklar, arxeologiya, epigrafika, numizmatika va papirologiya ma’lumotlaridan foydalaniladi. Qadimgi Rim tarixi bo‘yicha moddiy manbalar xilma-xil bo‘lib, Italiyaning paleolit va neolit davridan dalolat beradigan tosh qurollar, sopol idishlar, qoyatosh tasvirlari mavjud. Shimoliy va Q‘rta Italiyadajstrusk madaniyatiga tegishli bo‘lgan sog‘onalar, uy- joy ibodatxona qoldiqlari topilgan. Rim shahrining o‘zida oalatin. eskvilin va boshqa tepaliklarda hamda forumda ko‘p sonli qarorlari bodatxona poydevorlari, ona bo'rining jez haykali, davridagi shahar devori qoldiqlari qazib ochilgan. Italiyaning boshqa shaharlarida ko‘p sonli arxeologik yodgorliklar mavjud. Jumladan, eramizning 79-yilida vulqon otilishi natijasida kul ostiga qolib ketgan Pompeva va Gerkulanum shaharlari arxeologlar tomonidan to‘la qazib ochilgan. Bu shaharlardagi ko‘chalar, uylar, ibodatxonalar to‘laligicha saqlanib qolgan va eramizdan avalgi birinchi ming yillikdan eramizning II asrigacha mavjud boigan shahar me’morchiligi to‘g‘risida boy ma’lumotlar beradi. Moddiy madaniyat yodgorliklarida ba’zida yozuvlar ko‘p bo‘lgan. Qazib ochilgan inshootlardan etrusk, latin, yunon yozuvlari topilgan. Bu yozuvlar bino devorlari, sopol idishlarda va toshlarga bitilgan. Rim tarixi bo‘yicha eng qimmatli manbalardan biri bu yozma adabiyotdir. Er avIll asrdan boshlanib Rim xalqaro siyosatda yetakchi rol o‘ynashi bilan uning tarixi to‘g‘risida boy ma’lumotlar to'plana boshlandi.

Er av II asrda Polibiy kabi yunon yozuvchilarining asarlari Rim tarixini o‘rganishda katta ahamiyatga ega bo‘ldi. Rimdagi fuoarolar urushi davri Gay Sallyustiy Krispning tarixiy rrionografiyalarida aks etdi. Rim respublikasini so‘nggi davridagi yirik siyosiy arboblar Sitseron va Sezarning asarlari, ilk imperiya davrida Tit Liviyning Rim tarixi, eramizning I asrida Velley Patirkulning ham shu nomdagi asarlari yaratildi. Liviy tarixida Rimning ichki va tashqi siyosati, diniy hayoti to‘g‘risida boy ma’lumotlar berilgan. Velley Patirkulning ikki jildli asai ida Rim butun dunyo tarixi markazi sifatida tasvirlangan. Qadimgi Rim tarixi manbalari Er av I asr so‘ngida Rimda yashagan yunon galikarnaslik Dionisiyning «Rim qadimiyatlari « nomli 20 kitobida Rimning ilk etnik, ijtimoiy-siyosiy, madaniy tarixi batafsil tasvirlanadi. Bu kitoblardan 9 tasi to‘la saqlanib qolgan bo‘lib, er av 442-yilgacha bo‘lgan voqealar bayon qilinadi. Rim tarixshunosligining eng yirik vakili Tatsit (eramizning I asrining 2- yarmi, I asrning boshlari) asarlarida eramizning I asridagi voqealar va Rim tarixiga oid german qabilalari to‘g‘risida qimmatli ma’lumotlar berilgan. II—III asrlar tarixiga oid asarlar to‘la saqlanmagan. Ularni ichida IV asrda tuzilgan «Avgustlar tarixi yozuvchilari», «imperatorlar taijimai hollari» kabi to‘plamlami ko‘rsatish mumkin. So‘nggi imperiyaning yirik tarixchisi Ammian Martsellin asarlarida tarixiy voqealar eramizning( 378 yiligacha bayon qilingan. Qadimgi Rim tarixi bo'yicha muhim ma’lumotlar yunon mualliflari: Plutarx, Appian(II asr), Dion Kassiy (III asr) asarlarida mavjud. Bundan tashqari, tarixiy voqealarni borishini tiklash uchun Askoniy Pidian (eramizning I asri), Lutsiy Anney Flor (II asr) Evtropiy (IV asr) kabi imperiya davri yozuvchilarining yirik asarlari, har xil kompendiyalar, yozuvchilarning yirik asarlari, xronografiyalar va obzorlami ko'rsatish mumkin. Rim shahrining arxeologik yodgorliklari alohida ahamiyatga ega. Bu yerdan topilgan qabrlar, uy-joylar, jamoat binolari, mudofaa devorlari, Rim forumi, suv quvurlari muhim arxeologik manba bo'lib xizmat qildi. Italiyalik

arxeologlar hozirgi kungacha bu yodgorliklarni tarixiy-madaniy jihatdan to‘la tadqiq qilib, Rim tarixini qayta tiklashda ilmiy jihatdan qimmatli bo'Igan 100 ga yaqin tadqiqotlarni e’lon qildilar. Rimning etrusklar davri, respublika imperiya davrlari, diniy hayoti bo‘yicha qimmatli ma’lumotlar qadimgi kohinlar kollegiya jadvallari, qabrtosh yozuvlari, nasroniy dini kitoblari, nasroniy tarixchilarning asarlari orqali bilib olish mumkin. Rim davlatiga oid davlat aktlari, senat qarorlari va sud hujjatlari Rim kalendari kabi tarixiy hujjatlar mavjud. Rim mifologiyasi, falsafa, adabiyot, komediya kabi yozma yodgorliklari bizgacha juda katta miqyosda yetib kelgan. Shu bilan birga Rim imperiyasi qaramog‘ida bo‘lgan Italiyadan tashqari Yevropaning boshqa hududlarida, Osiyo, Afrikada ko‘p miqdorda me’moriy inshootlar: saroy-ibodatxona, mudofaa inshootlari qoldiqlari, ko‘priklar, portlar saqlanib qolgan. Rim tarixini davrlashtirish Rivoyatlaiga ko‘ra Rim shahriga er av 753-yii 21-aprelda asos solingan. «Qadimgi Rim» tushunchasi o‘n ikki asrdan ortiqroq tarixni o‘z ichiga olgan (er av 753-yil 21-apreldan boshlanib, eramizning 476-yil 23-avgustida G‘arbiy Rim imperiyasining halokati bilan tugallandi) davlat jamiyat va sivilizatsiyani o'z ichiga oladi. Boshida uncha katta polis bo‘lmagan Rim er av 265-yilga kelib, butun Italiyani o‘ziga bo‘ysundirdi, er avII asr o‘rtalarida eng qudratli O’rtayer dengizi davlatiga aylandi. Eramizning I—II asrlariga kelib, O’rtayer dengizi qadimgi sivilizatsiyalarini ulkan madaniy merosini o‘zlashtiigan bepoyon imperiya bo‘ldi. Jahon tarixida antik madaniyatning buyuk yutuqlarini qabul qilgan, o‘zlashtiigan va keyingi avlodlarga yetkazgan davlat va jamiyat sifatida Qadimgi Rimning muhim o‘rni belgilanadi. Qadimgi Rim davlati va jamiyati tarixi uzluksiz taraqqiyot jarayonida bo‘lgan iqtisodiy-siyosiy, madaniy va ijtimoiy voqelikdir.

Rim tarixi uning taraqqiyotini belgilovchi tarixiy jarayonlarga ko‘ra olti daviga bo‘linadi: Podsho Rimi (er avVIII—VI asrlar). Bu vaqtda urug‘ qabila munosabatlari, tuzilmalari yemiriladi, ilk sinfiy jamiyat paydo bo‘ladi va Rimning bolajak siyosiy, ijtimoiy-iqtisodiy taraqqiyotida asos bo‘lib xizmat qilgan ilk davlat muassasalari shakllanadi; Ilk respublika davri (er avV—III asrlar). U Italiyada quldorlik jamiyati va davlatining intensiv taraqqiyoti bilan belgilanadi. So‘nggi respublika davri (er avII—I asrlar). Bu vaqtda klassik qulchilik shakllanadigan Rim O’rtayer dengizi davlati tashkil topadi. Ilk imperiya yoki prinsipat (eramizning I—II asrlari). Bu davr Rim imperiyasining oltin davri, O’rtayer dengizi antik sivilizatsiyasining gullab- yashnashi, iqdisodiyot va madaniyatning o'sishi bilan belgilanadi. Umumiy tushkunlik Rim imperiyasining yemirilish xavfi (eramizning III asri). Bu davrda Rim jamiyatining barcha tuzilmalarida kuchli tushkunlik belgilari yaqqol ko'rinadi va Rim davlatchiligining halokati xavfi tug‘iladi. So‘nggi Rim imperiyasi yoki Dominat (eramizning IV—V asrlari). Bu davr quldorlik jamiyatining yemirilishi, unin.; bag‘rida feodalizmning ilk belgilarini shakllanishi va g‘aioiy Rim imperiyasini qulashi bilan belgilanadi. Apenin yarim orolining qadimgi aholisi Arxeologik qazishmalar Italiyada odamlar paleolit davrida joylashganini tasdiqlaydi. Ular dastlab g‘orlarda yashaganlar va ovchilik bilan shug‘ullanganlar. Er av 1800-yillar atrofida Apenin yarim orollariga shimoldan yangi qabilalar kelib o‘rnashdilar. Ular bilan Terra — Marra (italyancha-«qora unumdor yer») dehqonchilik madaniyatini olib keldilar. Bu qabilalar suvdan ko‘tarilgan ustunlarda qurilgan yoki uylarda yashaganlar to‘g‘ridah- to‘g‘ri qirg‘oqda qurilgan. Keyinchalik bu madaniyatning vakillari latin, samnit, umbrlar qabilalariga boMinib ketdilar.

Er av 1000 yilliklar atrofida qabilalaming yangi to‘lqini Villan madaniyatini (Bolqoniya yaqinidagi joy nomi bo'yicha) olib keldilar. Bu madaniyat vakillari o‘lik mayitlarni gulxanda yoqib, kulini maxsus idishlarda saqlar edilar. Er avVIII asrda Italiyada ikki til guruhida so‘zlaydigan latin-sikull, sabin- umbrlar tashkil qildilar. Latinlar dastlab qadimgi Latsiya hududida yashadilar. Umbrlar Tibming yuqori qismida samnitlar togli Samnit viloyatida, shimoliy Kampaniya, Apuliya, Lukaniya va Bruttiyada yashadilar. Volsklar tili umbrlar va sabin qabilalariga yaqin bo‘lgan Volsk hududida latinlardan janubda yashadilar. Aterna daryosining so‘l qirg'ogida vestin va marusin qabilalari joylashdilar. Ularning ijtimoiy munosabatlari mutlaqo ibtidoiy edi. Italiyaliklar kelishigacha mamlakatni shimoli-g‘arbidagi ligurlar italiyaliklar kelishigacha eng qadimgi tub joy aholisi edi. Jez davri boshlarida kelgindi hind-yevropa qabilalari ligurlami Italiyaning shimoliy g‘arbiga siqib chiqardilar. Italiyada joylashgan sikan va sikunlar ham ibtidoiy hayot kechirar edilar. Ular dastlab Sitsiliyada yashar edilar. Keyinchalik ularni Finikiya va yunon kolonistlari orol ichkarisiga siqib chiqardilar. Bu davrda Italiya hududida finikiyaliklar va etrusklar qaram kishilar mehnatidan foydalanib jamiyat taraqqiyotida yuqori darajaga erishganlar. Er avI ming yillikda yarim orolning aholisini asosiy qismini hind-yevropa qabilalari bo‘lgan italiyaliklar, illiriyaliklar va yunonlar tashkil qildi 2 . Yunonlar ilk bor Italiyaga er av II ming yillikda paydo boMdilar. Er av VIII asrda Janubiy Italiya va Sitsiliyada ko'plab yunon koloniyalari barpo qilina boshlandi. Janubiy Italiyada shunday koloniyalardan Lokri, Sibaris, Tarent va Kroton, Sitsiliyada esa Sirakuza, Gela va Akragant koloniyalariga asos solindi. Yunonlar dehqonchilik, chorvachilik va vositachi savdo bilan shug‘ullandilar. Yunon koloniyalarida savdo- hunarmandchilik, dehqonchilik 2 Roger B.Beck, Linda Black, Larry S. Krieger, Philip C, Naylor, Dahia Ibo Shabaka ‘’World history: patterns of interaction’’. Oxford University Press. England I994. p.203-207.

gullab-yashnadi. Bu koloniyalar o‘z ona vatanlari Bolqon Yunonistoni, Kichik Osiyo va boshqa hududlar bilan faol savdo aloqalarini yo'Iga qo‘ydiIar. Vaqt o‘tishi bilan bu hudud buyuk Yunoniston nomini oldi. Yunon koloniyalarida ijtimoiy-siyosiy hayot keskin ziddiyatli edi. Yunonlarning ilg‘or ijtimoiy- iqtisodiy munosabatlari, polis tuzumi, madaniy turmush tarzi mahalliy qabilalarni tarixiy taraqqiyot jarayoniga ta’sir qilib, ularda ilk sinfiy jamiyat va davlat tashkilotini shakllanish jarayonini tezlashtirdi. Tarentlik Liviy Andronik Rim adabiyotining asoschilaridan biri hisoblanadi. Er av I ming yillik o'rtalarida Po vodiysida kel’t qabilalari o‘rnashdilar. Ular bosh kiyimlarini xo‘roz patlari bilan bezar edilar, shu sababli rimliklar ularni gall (latincha gallus-«xo‘roz») deb atadilar. Er av VI asrdan boshlab Sitsiliya va Italiyaga fmikiyaliklar kela boshladilar.

Adabiyotlar : 1. Xalqaro munosabatlar tarixi va diplomatiyasi. Hammualliflikda, T., 2009. 2. Qadimgi dunyo tarixi. Y.S. Krushkol taxriri ostida. 2-j. T., I975. Хрестоматия по истории Древней Греции. Под. Ред. Д.П.Каллистова. М., I964. 3. Хрестоматия по истории Древнего Рима. Под. Ред. С.Л.Утченко. М., I962. 4. Rajabov R. Qadimgi dunyo tarixi. Toshkent 2009. 5. Античная Греция. Под.Ред. Е.С.Голубцовой. М., I983. Т., I-2.

Похожие

Qadimgi Rim tangalari

Qadimgi Rim teatri

Eng qadimgi etrusklar va Rim

Qadimgi Grek va Rim kalendari

O’rta Osiyo tarixiga oid qadimgi zamon yozma manbalari