Eng qadimgi etrusklar va Rim - История - Рефераты

Eng qadimgi etrusklar va Rim

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

101.5 KB

Eng qadimgi etrusklar va Rim Reja: 1. Qadimgi Rimning joylashishi, tabiati va aholisi. 2. Rim tomonidan Italiyaning istilo qilinishi 3. Karfagen va Rim urushlari 4. Miloddan avvalgi II–I asrlarda Rim davlati 5. Rim Respublikasida qulchilik 6. Italiya dehqonlarining ahvoli va yer olish uchun kurash

1. Qadimgi Rimning joylashishi, tabiati va aholisi. Yevropa janubida etiksimon shakldagi Apennin yarimoroli joylashgan. Yarimorolning uch tomoni Adriatik, Tirren va Ioniya dengizlari, shimoli esa qorli Alp tog`lari bilan o`ralgan. Yarimorolning katta qismi yassi tog`liklardan iborat bo`lib, yam-yashil o`rmon va o`tloqlar bilan qoplangan. Qadimgi yunonlar bu yerda oziqbop o`t, o`simlik va chorva mollarining ko`pligini ko`rib hayratga tushganlar. Shuning uchun bu joyni «buzoqlar mamlakati», ya`ni Italiya deb ataganlar. Keyinchalik yarimorolning hammasi Italiya deb nomlangan. Yarimorol hayyonot va yer osti qazilmalariga ham boy. Iqlimi yumshoq, yoqimli va seryomg`ir. Yarimorolning qulay geografik muhiti qadim zamondan boshlaboq ibtidoiy odamlar e`tiborini o`ziga tortgan. Arxeolog olimlar yarimorolning ko`p joylaridan qadimgi tosh asriga mansub odamlarning makonlarini, qurollarini, suyaklarini va g`or devorlariga chizilgan rasmlarini topishgan. Bu ashyolar Apennin yarimorolida odamlar qadim zamonlardan boshlab yashay boshlaganini bildiradi. Keyinchalik yarimorolda aholi zichlashib alohida urug` va qabilalarga birlashib yashaganlar. Miloddan avvalgi II mingyillik oxiri va I mingyillikning birinchi yarmida yarimorolda ligur, etrusk, venet, lotin, samnit va boshqa qabilalar yashaganlar. Miloddan avvalgi I mingyillikning ikkinchi yarmidan boshlab yarimorolga janubdan yunonlar, shimoldan esa gallar kirib kelib joylashganlar. 2. Etrusklar va ularning mashg`ulotlari. Etrusklar Apennin yarimorolining qadimgi qabilalaridan biri edilar. Qadimgi rimliklar ularni «tusklar», yunonlar «tirrenlar», ular o`zlarini esa «rasenlar», deb atashgan. Ba`zi olimlar etrusklarni yarimorolning tub aholisi deb hisoblasa, boshqa guruh olimlar ularni Kichik Osiyodagi Troya atrofidan ko`chib kelishgan, degan fikrni bildiradilar. Miloddan avvalgi VIII asrlardan etrusklar yarimorolning shi-moliy va o`rta qismida yashaganlar. Ular sun`iy sug`orishga asoslangan dehqonchilik bilan

shug`ullanib, bug`doy, arpa, loviya, uzum, olma va kanop ekib, ulardan mo`l hosil olganlar. Kanopdan kema yelkani, pardalar, kiyim-bosh, kitob varaqlari va boshqa narsalar tayyorlaganlar. Ular sero`t yaylovlarda qo`y, cho`chqa, qoramol va ot boqqanlar. Otni muqaddas hayvon hisoblab, undan harbiy maqsadlardagina foydatanganlar. Etrusklar me`morchilik, to`qimachilik, kulolchilik, zargarlik, kemasozlik bilan shug`ullanganlar. Xo`jalikning rivojlanishi natijasida miloddan avvalgi VIII asriarda etrusklar o`zlarining shahar-davlatlarini tuzganlar. Ularning dastlabki davlati o`n ikki shahar-davlatlarining ittifoqidan iborat bo`lgan. Etrusklar davlati quldorlik davlati bo`lgan. Ular boy, aslzodalarni luxomon, qaram kishilarni esa latunlar deb atashgan. Miloddan avvalgi VII–VI asrlarda etrusklar kuchayib, Lasiy va uning bosh shahri Rimni, keyinchalik Kampaniyani bosib olib, Kapuya shahrini barpo qilganlar. Etrusklar ko`p shaharlarini dengiz bo`yiga qurganlar. Dengiz sohilidagi barcha shaharlar o`zlarining jangovar kemalariga ega bo`lganlar. Ular O`rtayer dengizi orqali Afrika, Yunoniston, Kichik Osiyo va Finikiya sohillarigacha suzib borganlar. Ular o`sha mamlakatlar bilan savdo-sotiq ishlarini olib borganlar. Ular dengizda qaroqchilik ham qilganlar. Miloddan avvalgi VI asr oxiridan boshlab shimoldan gallar, janubdan esa yuninlarning hujumlari natijasida etrusklar davlati kuchsizlanadi. Shu davrda etrusklaiga qarashli yerlarda qo`zg`olonlar ko`tariladi. Ichki va tashqi kuchlarning zarbalari ostida etrusklar davlati yemiriladi. Keyinchalik uni rim qo`shinlari bosib oladi. Etrusklar qisqa davr yashab, yemirilgan bo`lsa ham, izsiz yo`qolib ketmadilar. Ular moddiy va ma`naviy madaniyat sohasida katta yutuqlarga erishganlar. Etrusklar madaniyati Rim – Italiya madaniyatining rivojiga katta hissa qo`shgan. 3. Rim respublikasining tashkil topishi. Apennin yarim orolining markaziy qismidan Tibr daryosi oqib o`tadi. Daryoning yuqori qismi tog`liq yaylovlar, quyi qismi esa tekislikdan iborat bo`lgan.

Uning har qayerida katta-kichik tepaliklar qad ko`tarib turadi. Tibr daryosi tekisligida qadimdan boshlab lotin qabilalari yashar edilar. Miloddan avvalgi XI– X asrlarda bu tepaliklarda lotinlaming qator qishloqlari bor edi. Xo`jalikning rivojlanishi va aholining ko`paya borishi tufayli qishloqlar birlashib, lotinlar jamoasini – davlatini tuzganlar. Miloddan avvalgi VIII asrda Rim shaharchasi bunyod etilgan. Tibrning baland qirg`og`idagi Kapitoliy tepaligida qurilgan qo`rg`on shaharning markazi bo`lgan. Rim shahrini barpo bo`lishi bilan Rim davlati ham tashkil topgan. Rim va uning atrofida lotin, etrusk va boshqa qabilalar yashaganlar. Ular birlashib Rim davlatiga asos solganlar. Bular Rimning qadimgi tubjoy aholisi bo`lib, ular patritsiylar deb atalganlar. Patritsiy lotincha «pater» so`zidan olingan bo`lib «ota» degan ma`noni bildirgan. Ular Rimning erkin aholisi bo`lib, ota- bobolari Rimga asos solganliklari bilan faxrlanib yurganlar. Ular o`zlarining yer- mulklariga ega bo`lganlar. Jamoa yerlarida chorvalarini boqqanlar. Patritsiylar o`zlari ishlash bilan birga qullar mehnatidan ham foydalanganlar. Patritsiylarning nufuzli keksalaridan «oqsoqollar kengashi» tuzilgan bo`lib, uni lotinchada senat deyilgan. Dastlab Rimni podsho va senat boshqargan. Rim kuchaya borib asta- sekin Etruskiya, Kampaniya va Markaziy Italiyadagi bir qancha joylarni bosib olgan. Shundan so`ng Rim shaharlarining kuchli ittifoqi vujudga kelgan. Rim bu ittifoqning yetakchisiga aylangan. Rimliklar atrofdagi qishloq va viloyatlarni o`zlariga itoat ettirib, u yerlardagi begona aholini Rimga ko`chirganlar. Italiyaning boshqa joylaridan Rimga ko`chib kelgan odamlarni va ularning avlodlarini plebeylar deb ataganlar. Plebeylar asosan qo`shinda xizmat qilganlar. Ularga jamoa ekin maydonidan yer berilmagan. Ular orasida boy-badavlat kishilar va kambag`allar bo`lishgan. Rimda qarzdor kishilar va urushda asir tushganlar qul qilinganlar. Miloddan avvalgi 510–509-yillarda Rim fuqarolari qo`zg`olon ko`tarib podshohni taxtdan ag`darib tashlaganlar. Rimda respublika davlat hokimiyati o`rnatilgan. Respublika – ma`lum muddatga saylab qo`yiladigan kishilar idora

qiladigan davlatdir. Rimliklarning xalq yig`ini har yili patritsiylar orasidan ikkita hokimni – konsullarni va unga yordam beradigan boshqa mansabdor kishilarni davlatni boshqaruv ishlariga saylagan. Bu amaldorlar yil davomida Rim davlatini idora qilganlar, urush e`lon qilib, sulh tuzganlar. Ular sud ishlarini ham bajarganlar. Konsullar yangi qonunlar qabul qilib eskisini bekor qilganlar. Urush vaqtida esa qo`shinga qo`mondonlik qilganlar. Rimda senat ham katta huquqqa ega bo`lgan. Senatga a`zo qilib patritsiylarning oqsoqollari orasidan vakillar saylangan. Konsullar davlat ishining barcha masalalarida senat bilan ba-maslahat ish olib borganlar. Patritsiylar davlat ishlariga plebeylarni aralashtirishga qarshi bo`lganlar. Plebeylar esa patritsiylar bilan teng bo`lish, davlat ishlarida qatnashish uchun qattiq kurash olib borganlar. 4. Rimda plebeylar va patritsiylar o`rtasidagi kurash. Rimda tabaqalarga – patritsiylar va plebeylarga ajralish va ular o`rtasidagi kurash podsholik davrida boshlangan edi. Podsholik ag`darilib, respublika o`rnatilgach, patritsiylar bilan plebeylar o`rtasidagi kurash yanada keskinlashib ketadi. Plebeylar davlatni boshqarish ishlarida qatnashish, jamoa yerlaridan foydalanish va boshqa masalalarda patritsiyiar bilan teng huquqli boiishga harakat qilganlar. Rim qo`shinining asosiy qismini plebeylar tashkil etar edilar. Plebeylar qo`shinda xizmat qilishdan bosh tortar, o`zlarining alohida shaharlarini barpo qilmoqchi bo`lib, patritsiylarni qo`rqitardilar. Nihoyat patritsiylar qo`shinning kuchsizlanishidan cho`chib, plebeylarga yon berishga majbur bo`lardilar. Miloddan avvalgi V–VI asrlarda plebeylar o`z himoyachilari – xalq tribunlarini saylash huquqini qo`lga kiritdilar. Tribunlar «veto» – (taqiqlash, man etish) huquqiga ega bo`lib, u konsullar va senatning plebeylarga zid farmoyishlarinj taqiqlab qo`yish huquqini oladilar. Tribunlar plebeylar manfaatini himoya qiluvchi arboblar bo`lib, ularning eshigi plebeylar uchun hamisha ochiq edi. Tribunlar tez orada plebeylarning yo`lboshchilariga aylanib, ularning manfaatini ko`zlab tinimsiz kurashganlar. Ko`p yillik kurashdan so`ng plebeylar

tribunlar rahbarligida amaldagi huquqlarning yozib qo`yilishiga muvaffaq bo`lganlar. Miloddan avvalgi 449-yili plebeylar manfaatini himoya qiluvchi 12 ta mis lavhaga yozilgan qonunlar forumga – xalq yig`iniga maydonga qo`yilgan va qabul qilingan. Bu plebeylarning eng katta g`alabasi edi. Qonunga ko`ra yer va mol-mulk xususiy bo`lib, merosxo`rga vasiyat qilib qoldirish mumkin edi. Miloddan avvalgi 326-yili plebeylar yangi qonun qabul qilib, unda «qarz uchun qarzdorning tan-joni emas, mol-mulki javobgar bo`lishi kerak», deyilgan. Qonunga ko`ra qarz uchun Rim fUqarosini qul qilish man etilgan. Yana plebeylar konsullik va boshqa mansab lavozimlarga saylanish, jamoa ekin maydonlaridan yer olish huquqini ham qo`lga kiritadilar. Shunday qilib, plebeylarning patritsiylarga qarshi 200 yillik kurashi natijasida plebeylar juda katta g`alabaga erishganlar. 5. Rimda aslzodalar hukmronligi. Miloddan avvalgi IV asr oxiri va III asr boshlariga kelib Rimning qullardan boshqa barcha aholisi teng huquqli bolib olgan edilar. Ularning barehasi lavozim va mansablarga saylanish huquqiga ega edilar. Bu lavozimla r ga badavlat plebeylar va patritsiylar saylanganlar. Ular lavozim uchun davlatdan haq olmas edilar. Chunki ularning ixtiyorida katta-katta yer mulklari, ustaxonalari bo`lib, ba`zilari savdo-sotiq bilan shug`ullanganlar. Ularning yerlari, ustaxonalari va savdo ishlarida ishboshilar, mardikorlar va qullar ishlaganlar. Rimning oddiy fuqarolari bu lavozim va mansablarga saylanish huquqiga ega bo`lsalar-da unda ishlay olmas edilar, chunki ular mehnat qilib oilalarini boqishlari kerak edi. Shu bois Rim davlatini badavlat kishilar orasidan saylangan kishilar boshqarganlar. Ular Rim aholisining yuqori tabaqasini, ya`ni aslzodalarini tashkil etganlar. Shu tufayli miloddan avvalgi V–III asrlarda Rim quldorlar va aslzodalar respublikasi deyilgan. O `qing, bu qiziq! Rim shahrini bunyod etilganligi haqida rivoyat mayjud. Qadimgi afsonalaiga ko`ra Rim shahriga asos solinishi Kichik Osiyoning Troya shahridan Italiyaga ko`chib

kelgan kishilar hayoti bilan bog`liq ekan. Rivoyatga ko`ra Troya yunonlar tomonidan vayron etilgach, troyaliklarning bir qismi Eney degan kishi boshchiligida Lasiyaga kelib o`rnashadilar. Lasiya shohi Lotin, Eney va troyaliklarni samimiy kutib oladi. Lotin o`z qizini Eneyga beradi. Lotin vafotidan so`ng, taxtga Eney o`tiradi. Troyaliklar mahalliy aholi bilan qo`shilib lotin xalqini tashkil etadilar. Eneyning o`g`li Askaniy-Yul ulg`aygach, Alba-Longu degan shaharni barpo qilib, unga podsho bo`lib oladi. Ancha vaqt o`tgach, Eney shohining avlodlaridan biri Numitor ukasi Amuliy tomonidan taxtdan ag`darib tashlanadi. Numitorning qizi Silviya bilan xudo Mars nikohidan ikki o`g`il – Romul va Remlar tug`iladi. Podsho Amuliy bolalar katta bo`lsa meni taxtdan ag`darib, bobosining o`chini oladi deb egizaklarni savatga solib Tibr daryosiga tashlatadi. Savat daraxt shoxiga ilinib qoladi. Ularni ona bo`ri sut berib katta qiladi. Keyinchalik bir cho`pon bolalarni topib olib tarbiya qiladi. Aka-ukalar ulg`ayib, botir va mohir jangchilar bo`lib yetishadilar. Ular qo`zg`olon ko`tarib Amuliyni taxtdan ag`daradilar va o`ldiradilar. Aka-ukalar shahar barpo qilish va unga kim hokim boiish masalasida janjallashib qoladilar. Janjal vaqtida Romul ukasi Remni o`ldirib taxtni egaliaydi. Rivoyatlarga qaraganda Romul o`zlarini cho`pon topib olgan joy yaqinidagi tepalikda shahar barpo etibdi. Shahaiga Rim (lotincha Roma) deb nom qo`yibdi va unga podsholik qilibdi. Shu tariqa Rim shahriga asos solingan ekan. Rimliklar yil hisobini o`z shaharlariga asos solingan miloddan avvalgi 753-yildan boshlaganlar. Shu bois Rim davlatini badavlat kishilar orasidan saylangan kishilar boshqarganlar. Ular Rim aholisining yuqori tabaqasini, ya`ni aslzodalarini tashkil etganlar. Shu tufayli miloddan avvalgi V–III asrlarda Rim quldorlar va aslzodalar respublikasi deyilgan. Rim tomonidan Italiyaning istilo qilinishi 1. Miloddan avvalgi V–III asrlarda Rim qo`shini. Rim davlati vujudga kelgan kunidan boshlab muntazam qo`shin tuzishga katta ahamiyat bergan. Harbiy

xizmatga yer-suvli, mulkli erkin dehqonlardan olingan. Rim qo`shini o`q-yoy va kalta nayzalar bilan qurollangan yengil askar, otliq va og`ir qurolli jangchilar hamda jang aravalaridan iborat bo`lgan. Qo`shin har biri 4500 jangchidan iborat legionlarga bo`lingan. Legion esa kichik-kichik jangchi guruhlaridan iborat bo`lgan. Rim harbiy qismiari tekislik, tog`lik, o`rtnon va shaharlarda jang qilishga moljallab tuzilgan. Rim qo`shinida intizom juda qattiq bo`lib, quro-lini yo`qotgan, qorovullik paytida uxlab qolgan askar qatl etilgan. Harbiy boshliqlarning buyruqlarini askarlar so`zsiz bajarganlar. Miloddan avvalgi VI asr boshlarida etrusklar Rim yerlariga bostirib kirib, uning ba`zi joylarini bosib olganlar. Miloddan avvalgi V asrdan boshlab esa Rim lotinlar bilan ittifoq bo`lib etrusklarga qarshi kurash boshlaganlar. Rimliklar etrusklarning Veyya shahriga uch marta hujum qilganlar. Rim qo`shinlari Lasiyga bostirib kirib, tog`larda yashovchi ekv va volsk qabilalarini ham tor-mor etib, o`zlariga itoat ettiiganlar. 3. Kelt-ga ll arning Italiyaga bostirib kirishi. Miloddan avvalgi VI–V asrlarda Italiyaning shimolidagi Alp tog`lari ortida jangovar gall-kelt qabilalari yashar edilar. Bu davrda ular urug` jamoasi bosqichini o`z boshlaridan kechirayotgan edilar. Keltlar etrusklarga bir necha bor zarba berganlaridan so`ng Rim chegaralariga yaqinlashib kelganlar. Keltlar hujumi Shimoliy Italiya qabilalarini va etrusklarni Rim atrofida birlashishga majbur etgan. Kelt jangchilari dubulg`alariga xo`roz patini qadab olganlari uchun rimliklar ularni masxaralab gallar – xo`rozlar deb ataganlar. Gall bu xo`roz demakdir. Miloddan avvalgi 390-yilda keltlar Rim ustiga qo`shin tortib, Altiya daryosi bo`yidagi jangda Italiya qabilalarining birlashgan qo`shinini tor-mor etganlar. Keltlar Markaziy Italiyaga bostirib kirib juda ko`p qishloq va shaharlarni vayron etganlar. Rimni yondirib yuborganlar. Faqat Kapitoliy tepaligidagi tosh qo`rg`on omon qolgan. Keltlar Kapitoliy qo`rg`onini qamal qilib, hamma uyquga ketganda qal`aga bostirib kira boshlaganlar. Itlar ham, qo`riqchilar ham keltlarning qal`aga bostirib kirayotganlarini sezmaganlar. Keltlarning qal`aga kirib kelayotganini

ma`buda Yunon ibodatxonasidagi g`ozlar sezib, g`ag`illab shovqin ko`targanlar. Himoyachilar g`ozlar shovqinidan uyg`onib jangga otlanganlar. Tunda ayovsiz jang boshlanib ketgan. Rim qal`asi himoyachilari dushmanni Kapitoliydan uloqtirib tashlaganlar. Shundankeyin «G`ozlar Rimni keltlardan qutqazganlar», degan rivoyat to`qilgan ekan. Keltlar Rimdan katta to`lov-boylik undirib yurtlariga qaytib ketganlar. Keyinchalik keltlar Rimga yana bir necha bor hujum qilgan boisalar ham g`alabaga erisha olmaganlar. Miloddan avvalgi 334-yilda ular rimliklar bilan sulh shartnomasi tuzganlar. 4. Samnit urushlari. Qadim-qadim zamonlardan boshlab Apennin yarim orolining markaziy qismida samnit qabilalari yashaganlar. Ular chorvachilik, dehqonchilik va ovchilik bilan shug`ullanganlar. Samnitlar yilqichilikka alohida e`tibor berib, temir eritish, unga ishlov berishga ham usta edilar. Samnitlar o`ta jangovar qabilalar bo`lib, qo`shni Kampaniya shaharlariga tez-tez hujumhr qilib turganlar. Miloddan avvalgi 343-yili samnitlar Kampaniyaga bostirib kirganlar. Kampaniya yordam so`rab Rimga murojaat qilgan. Rim qo`shinlari Kampaniyaga kirib kelib, samnitlarga qarshi urush harakatlarini boshlab yuborganlar. Bu urush miloddan avvalgi 343–341-yillarda bo`lib, urushda rimliklar g`alaba qilganlar. Bu tarixda birinchi samnit unishi nomini olgan. Rim esa Kampaniyani bosib olgan. Miloddan avvalgi 340–338-yillarda lotin ittifoqiga kirgan Italiya shaharlari Rimga qarshi kurash boshlaydilar. Bu kurashlarda rimliklar g`olib chiqadilar. Samnitlar bir qancha Italiya qabilalarini birlashtirib, miloddan avvalgi 327–304- yillarda Rimga qarshi kurash olib boradilar. Rimliklar samnitlar yurtiga bostirib Mradilar. Miloddan avvalgi 321-yili samnit qo`shinlari Kavdiy shahri yaqinidagi tog`-o`rmon darasida Rim qo`shinlarini o`rab olib tor-mor etadilar. Mag`lubiyatdan so`ng rimliklar samnitlar yurtini tashlab chiqishga majbur bo`ladilar. Samnitlar bilan Rim o`rtasidagi urush miloddan avvalgi 304-yilgacha davom etadi. Bu ikkinchi samnit urushi bo`lib, rimliklar bilan samnitlar o`rtasida sulh tuzilishi bilan tugaydi, Kampaniya esa Rim ta`siriga o`tadi.

Rimliklar bilan samnitlar o`rtasidagi sulh uzoqqa cho`zilmagan. Miloddan avvalgi 298–290-yillarda samnitlar kelt va italiy qabilalari bilan ittifoq bo`lib, uchinchi samnit urushini boshlab yuborganlar. Urush dahshatli tus olib o`n yil davom etgan. Rim legionlari samnitlar yurtini Vayron etib, qonga botirib, uni o`zlariga itoat ettirganlar. Shu bilan miloddan avvalgi 288-yili uchinchi samnit urushi ham tugagan. Rimliklar Markaziy Italiyani ham o`zlariga itoat ettirganlar. Miloddan avvalgi 341–288-yillarda esa Rim qo`shinlari Shimoliy Italiyani o`zlariga itoat ettirib, Po daryosidan Lukaniyagacha bo`lgan yerlarni Rim Respublikasi tarkibiga qo`shib olganlar. Shu tariqa miloddan avvalgi 343-yilda boshlangan samnit urushlari 55 yil davom etib, miloddan avvalgi 288-yili saninit va uning ittifoqchilarining mag`lubiyati bilan tugagan. 5. Janubiy Italiyaning bosib olinishi. Miloddan avvalgi III asrning 80- yillarida Apennin yarimorolining janubida yashovchi lukanlar yunonlarning Italiyadagi manzilgohi Furey – nort shahriga hujum qilganlar. Fureyliklar yordam so`rab Rimga murojaat qilganlar. Bunga javoban Rim qo`shinlari lukanlarni yengib Furey shahriga kirganlar. Rimliklarni Fureyga kirib kelishi Tarent shahar aholisining noroziligiga sabab bo`lgan. Tarent floti shahar qo`ltig`ida turgan rimliklarning kemalariga zarba berganlar va Fureyga yo`1 olganlar. Fureydan rim qo`shinlari haydab chiqarilgan. Miloddan avvalgi 281-yilda Rim Tarentga qarshi urush e`lon qilgan. Tarent hukmdorlari Epir podshosi Pirrga yordam so`rab murojaat qilganlar. Miloddan avvalgi 280-yili Pirr o`zining saralangan otliq askarlari va jangovar fillardan iborat katta qo`shinlari bilan Tarentga yordamga kelgan. Miloddan avvalgi 280-yilda Gerakliya yaqinida bo`lgan jangda Pirr qo`shini rimliklarni tor-mor etgan. Bu g`alabadan so`ng Pirr qo`s h ini samnitlar yurti va Kampaniya orqali Rim ostonalarigacha yetib borgan. Pirr rimliklarga sulh taklif qilgan. Pirr talabiga ko`ra Italiyadagi yunon shaharlari mustaqil bo`lishi kerak edi. Rim senati Pirr taklifini rad etgan.

Miloddan avvalgi 279-yili Pirr qo`shinlari Auskul shahri yaqinidagi dahshatli jangda Rim qo`shinlarini tor-mor etgan. Bu jangda Pirr o`zining juda ko`p jangchilaridan ajragan. Shunda Pirr: « A gar biz rimliklar ustidan yana bir marta shunday g`alaba qilsak, butunlay halok bo`lar ekanmiz», – degan ekan. Shundan so`ng Pirr Sitsiliyadagi karfagenliklar bilan urush olib borgan. Miloddan avvalgi 275-yili Pirr Italiyaga qaytib kelib, o`zining otliq suvoriylari va jangovar fillarini Rim qo`shinlari ustiga tashlagan. Rim askarlari fillarning oyoqlari ostiga o`tkir mix qoqilgan taxtachalar tashlab olovli kamon o`qlari va nayzalar bilan fil mingan jangchilarga hujum qilganlar. Fillar orqaga chekinib, orqadan kelayotgan askarlarni bosib – yanchib tashlaganlar. Jangda Pirr askarlari mag`lubiyatga uchrab Yunonistonga jo`nab ketgan. Pirr esa miloddan avvalgi 272-yili Makedoniya taxti uchun olib borilgan janglar vaqtida halok bo`lgan. Nihoyat miloddan avvalgi 270–260-yillar orasidagi ayovsiz janglar natijasida rimliklar Janubiy Italiyani ham bosib olganlar. Karfagen va Rim urushlari 1. Qadimgi Karfagen davlatining tashkil topishi. Miloddan avvalgi IX asrda Finikiyaning Tir shahri hukmdorlari Shimoliy Afrikadagi kichik yarim orolda o`z manzilgohlarini barpo etib, uni Kar-Xadashey «Yangi shahar» deb ataganlar. Shahar keyinchalik Karfagen nomi bilan mashhur bo`lib, O`rtayer dengizidagi yirik quldorlik davlatiga aylangan. Miloddan avvalgi V asrga kelib Karfagenliklar Shimoliy Afrika sohillarining bir qismini, Sitsiliyaning g`arb tomonini, Malta, Sardiniya, Korsika va Balear orollarini bosib oladilar. Shu davrda Karfagenda savdo-sotiq, hunarmandchilik va qishloq xo`jaligi rivoj topgan. Karfagen shahri o`sha davrdagi Tir va Aleksandriya shaharlari kabi qadimgi jahon savdosi markazlari darajasiga ko`tarilgan. Karfagen savdogarlari Misr, Etruriya, Ispaniya, Britaniya, Yunoniston va O`rtayer dengizi sohilidagi mamlakatlar bilan savdo-sotiq ishlari olib borganlar. Karfagenning qulay va chuqur qo`ltiqlarida juda ko`p savdo va harbiy kemalar turgan. Sohil bo`ylarida xilma-xil mollar saqlanadigan omborxonalar bo`lgan. Yuk tushirish, ortish va

kemalarda eshkakchilik ishlarini qullar bajarganlar. Karfagen harbiy-dengiz kuchlari va yollanma askarlardan iborat kuchli qo`shinga ega bo`lgan. Shahar mustahkam tosh devor va minoralar bilan o`rab olingan edi. Karfagen quldor oqsuyaklar va yirik savdogarlar respublikasi bo`lib, hokimiyat tepasida aslzodalar tomonidan saylab qo`yiladigan ikkita oliy magistr-suffetlar turgan. Magistr lotincha.so`z bo`lib o`rgatuvchi, o`qituvchi va boshliq, degan ma`nolarni bildiradi. Miloddan avvalgi III as r ga kelib Karfagen biroz zaiflashib qoladi. Ilgari Karfagenga tobe bo`lganjoylar mustaqillikka intilganlar. Endi kuchga to`lib borayotgan Rim Karfagenning zaiflashuvidan foydalanib O`rtayer dengizida o`z mavqeini mustahkamlash uchun Karfagenga qarshi kurash boshlagan. Bu keyinchalik Puni urushi nomi bilan mashhur bo`lgan Rim-Karfagen urushini keltirib chiqargan. 2. Birinchi Puni urushi. Rimliklar Karfagenni Puni deb atar edilar. Puni Finikiyaning lotincha nomi. Birinchi Puni urushi Rim bilan Karfagenning boy Sitsiliya oroli uchun olib borgan kurashidan boshlangan. Sitsiliyaning sharqiy qismi Sirakuza podsholigiga, g`arbiy qismi esa Karfagenga qarar edi. Sirakuza podshosi Agafokl vafot etgacli, kampaniyalik yollanma askarlar Sitsiliyaning shimoli-sharqidagi Messanani bosib olganlar. Bu hol urushning boshlanishiga sabab bd`lgan. Sirakuzaning yangi podshosi Giyeron II Messanani qamal qilib, kampaniyalik yollanma askarlarga qarshi kurash boshlagan. Yollanma askarlarning bir qismi Karfagenga, bir qismi esa Rimga yordam so`rab murojaat qilganlar. Har ikki tomon Si t siliyani qo`lga kiritish uchun tayyorgarlik ko`ra boshlaydi. Rimliklar Messanaga qo`shin tushirib Karfagenga urush e`lon qiladi. Bu urush miloddan avvalgi 264-yilda boshlanib 23 yil davom etgan. Quruqlikdagi janglarda rimliklar g`olib chiqqan bo`lsalar, dengiz jangida esa karfagenliklarning qo`li baland kelgan. Rimliklar harbiy-dengiz flotini kuchaytirish maqsadida 120 ta harbiy kemani jihozlab jangga hozirlaydilar.

Miloddan avvalgi 260-yili Mila burnidagi dengiz jangida rimliklar Karfagen ustidan g`alaba qozonganlar. Bu jangdan keyin karfagenliklar Sitsiliyadan surib chiqarilgan. Miloddan avvalgi 256-yilda rimliklarning 360 harbiy kemasi Karfagen tomon yo`l olgan. Eknom burnida ikki harbiy flot to`qnashgan. Dengiz jangida rimliklar g`alaba qozonib, Karfagen tuprog`ida urush harakatlarini boshlab yuborganlar. Rim qo`shini quruqlikda ham karfagenliklar ustidan g`alabaga erishganlar. Bu g`alabadan so`ng konsul Mark Atiliy Regun boshliq qo`shin Karfagenda qolib, qo`shinning boshqa qismi Rimga qaytgan. Miloddan avvalgi 255-yili Karfagenning yollanma askarlari Rim qo`shinlariga hujum qilib, ularni tor- mor etgan. Rim konsuli Mark Atiliy Regun asir tushib, qamoqxonada o`lgan. Rim flotining qolgan qismi Rimga qaytishga majbur bo`lgan. Biroq flot Rimga qaytayotib dengizda dovulga uchrab, butunlay halok bo`lgan. Rimliklar katta qiyinchilik bilan qarg`a tumshuqli kemalardan iborat kuchli flot tuzganlar. Miloddan avvalgi 251-yili Egada oroli yaqinidagi dengiz jangida Karfagen floti Rim flotidan mag`lubiyatga uchraydi. Karfagen Rimga sulh tuzishni taklif etadi. Miloddan avvalgi 241-yili Rim- Karfagen sulhi tuziladi. Sulhga ko`ra Karfagen 10 yil davomida Rimga har yili 3200 talant miqdorida tovon to`lashi, asirlarni qaytarishi, Apennin orolidagi qabilalardan askar yollamasligi, eng muhimi o`zining Sitsiliyadagi yerlarini Rim ixtiyoriga topshirishi lozim bo`lgan. 3. Ikkinchi Puni urushi. Miloddan avvalgi 241-yilda tuzilgan Karfagen Rim shartnomasi uzoqqa bormagan. Har ikki davlat O`rtayer dengizining g`arbiy qismida hukmdorlikni qo`lga kiritish uchun katta tayyorgarlik ko`rganlar. Bu davrda Karfagenda ahvol og`irlashib, |ullar va qishloq ahlining qo`zg`oloni boshlangan. Karfagen hukmdorlari zodagonlar lashkarboshi Gamilkar Barkaga qo`zg`olonni bostirishni topshirgan. Gamilkar askarlari qo`zg`olonni shafqatsizlik bilan bostirib, qo`zg`olonchilarning katta qismi qirib tashlangan. Miloddan avvalgi 238-yilda rimliklar Karfagendagi bu og`ir vaziyatdan foydalanib,

Sardiniya bilan Korsika orollarini bosib olganlar. Ikki o`rtada yana urush chiqish xavfi tug`ulgan. Karfagenliklar Rimga qarshi kurashga tayyorlanish uchun Ispaniyadagi Iberiyani tanlaganlar. Miloddan avvalgi 237-yili Gamilkar o`z qo`shinlari bilan Iberiyaga kelib joylashib, Yangi Karfagen shahrini barpo qilgan. Miloddan avvalgi 229-yilda bo`lib o`tgan janglarning birida Gamilkar halok bo`lgan. Karfagen qo`shiniga Gamilkarning kuyovi Gasdrubal lashkarboshi etib tayinlangan. Gasdrubal keltlar bilan bo`lgan janglarning birida halok bo`lgan. Gasdrubal vafotidan so`ng qo`shinga Gamilkarning 25 yoshli o`g`li Gannibal lashkarboshi etib tayinlangan. U mohir lashkarboshi va shijoatli jangchi edi. Qadimgi Rim tarixchilaridan biri: «Gannibal xavfli jangga kirar ekan, mardona harakat qilardi. Xavf-xatar oldida esa nihoyatda ehtiyotkor edi. U har qanday mehnatdan ham jismonan toliqmas yoki ruhi tushmas edi. Issiqda ham, sovuqda ham barobar bardoshli edi. U yumshoq o`rinda yotmasdi, harbiy chakmonga o`ralgan holda askarlari orasida uxlardi. U jangga birinchi bo`lib otlanar, jang maydonidan eng oxirida chiqar edi» – deb yozgan ekan. Gannibal miloddan avvalgi 219-yili Rim bilan ittifoqda bo`lgan Sagnut shahrini bosib oladi va shahar aholisini qul qilib sotib yuboradi. Bu voqeadan norozi bo`lgan Rim Yangi Karfagenga elchilar yuborib Gannibalni Rimga topshirishni talab qilgan. Bu talab rad etilsa Rim Karfagenga qarshi urush boshlashini bildirgan. Miloddan avvalgi 218-yili Gannibal o`z qo`shinlari va jangovar fillari bilan Yangi Karfagendan yo`lga chiqib, Pireney tog`laridan oshib o`tadi. Yo`lakay u keltlar bilan jang qilib, Alp tog`lari etaklariga yetib keladi. U 33 kunlik mashaqqatli safardan so`ng Alpning qor va muzli tog`larini oshib o`tadi. Oshib o`tish davrida askarlar, otlar va fillarning ko`p qismi tog`dan jarlikka qulab halok bo`lganlar. Gannibal Shimoliy Italiyaga tushganda 20 ming piyoda, 6 ming otliq va bir necha jangovar fillari qolgan edi xolos. Shimoliy Italiyada kelt qabilalari Gannibalga kelib qo`shiladilar. Gannibal Shimoliy Italiyada turgan Rim

qo`shinlarini yengib, janub tomon qo`shin tortadi. U Trebiya yonidagi jangda rim qo`shinlarini mag`lubiyatga uchratadi. Rimliklar Etruriyadagi Arrisiy shahri yonida Gannibal qo`shinlari yo`lini to`sganlar. Lekin Gannibal qo`shinlari rimliklar kutmagan botqoqlikdan kechib o`tib, ularning orqa tomonida paydo bo`lganlar. Kechib o`tish vaqtida Gannibal ko`zidan ajragan. U minib yurgan yagona fil ham halok bo`lgan. Gannibal qo`shinlari Traziman ko`li yaqinida rim qo`shinlarini qurshab olib qirib tashlaganlar. Lekin u qo`lga tushgan asirlarni o`ldirmaslik haqida buyruq berib, ularni qo`yib yuborgan. Miloddan avvalgi 216-yilda Gannibal qo`shinlari rimliklarning kichik-kichik hujumlarini qaytarib Janubiy Italiyaga o`tib olishga harakat qilgan. Chunki Gannibal Janubiy Italiya, Sitsiliya va Karfagendan madad olishni ko`zda tutgan edi. 4. Kanna yonidagi jang. Miloddan avvalgi 216-yilda Gannibal qo`shinlari Janubiy Italiyadagi Kanna qishlog`iga kirib kelganda uning ixtiyorida 40 ming piyoda va 10 ming otliq jangchisi bor edi. Rimliklar Gannibalga qarshi 80 ming piyoda va 6 mingdan iborat otliq qo`shin yuboradilar. Jang maydoni qilib Apuliyaning Kanna qishlog`i yaqinidan oqib o`tadigan Aufid daryosining etagi tanlangan. Gannibal o`z qo`shinini juda ustalik bilan joylashtiradi. U piyoda qismlarni yarim oysimon shaklda joylashtirib, qabarib turgan tomonini dushman tomonga qaratadi. Shaklning markaziga ishonchsizroq kelt va iberiy qismlarini joylashtiradi. Uning ikki tomoniga esa karfagenliklardan iborat otliq va piyoda askarlarni joylashtiradi. Jangni yengil qurollangan yordamchi qo`shinlar boshlab berishlari kerak edi. Jang Gannibal rejasi asosida boshlanadi. Rim qo`shinlari Gannibal qo`shinlarining oldingi qabariq qismiga hujum qiladilar. Hujum natijasida qabariq qismining o`rta qismi orqaga chekinib ikki qanotga ajralib rimliklarni o`rab oladi. Shu vaqtda karfagenliklardan iborat piyoda va otliq qo`shin hujumga o`tib rimliklarning orqa tomoniga o`tib oladilar. Rimlik l ar qurshovda qoladilar. Shiddatli jang boshlanadi. Jangda rimliklarning 58 ming askari qirib

tashlanadi. 18 ming kishi asir tushadi. Rim konsuli Emiliy Pavel jangda halok bo`lib, ikkinchi konsul Terensiy Varron omon qolgan qo`shinlar bilan Rimga qaytadi. Tarixchilar va kuzatuvchilarning bergan ma`lumotlariga qaraganda, Kanna jangi qadimgi zamon urushlari tarixida eng shiddatli janglarning biri bo`lgan ekan. Kanna yonidagi mag`lubiyatdan so`ng Italiyaning markaziy va janubiy qismida yashagan kapulliklar, samnitlar, lukanlar va apullar Gannibal tomonga o`tadilar. Karfagendan madad olgan Gannibal Rim ustiga qo`shin tortadi. Rimni olish uchun qilingan harakat kutilgan natijani bermaydi. Rim senati 17 dan 70 yosligacha bo`lgan erkaklarni qo`shinga safarbar qilib, 250 ming askar to`playdi. Rimliklar qo`shinlarni mayda bo`laklarga bo`lib dam Sitsiliyada, dam Yangi Karfagenda va Gannibal tomonga o`tgan Italiya shaharlarida urush olib boradilar. Bunday urush Gannibal uchun halokatli edi. Gannibal ittifoqchilari undan ajralib ketadilar. Uning qo`shini tobora kamayib boradi. Yangi Karfagendan qo`shin tortib kelayotgan Gannibalning ukasi Gasdrubal Shimoliy Italiyadagi Metavra daryosi bo`yida bo`lib o`tgan jangda rimliklar tomonidan tor-mor etiladi. Gasdrubal ham jangda `halok bo`ladi. Miloddan avvalgi 204-yildan boshlab urush harakatlari Shimoliy Afrikaga ko`chiriladi. 5. Zama yonidagi jang. Urush harakatlari Karfagenga ko`ch-gach, Gannibal Italiyadan chaqirib olinadi. Bu davrda rimliklar Ssipion qo`mondonligidagi katta qo`shinni Karfagenga jo`natadilar. Miloddan avvalgi 202-yili Karfagendagi Zama shahri yaqinida Gannibal boshliq karfagenliklar bilan Ssipion boshliq Numidiya podshosining birlashgan qo`shinlari o`rtasida ayovsiz, shiddatli jang boshlanadi. Birinchi va ikkinchi Puni urushlari davrida yengilish nimaligini bilmagan Gannibal o`z vatanini dushmanlardan mudofaa qilayotib tor-mor etiladi. Shu bilan miloddan avvalgi 218-yilda boshlangan ikkinchi Puni urushi miloddan avvalgi 201-yilda o`z nihoyasiga yetadi. Karfagen Rimga taslim bo`lib, uning mulkiga aylanadi. Miloddan avvalgi 201-yilda Karfagen bilan Rim o`rtasida sulh tuziladi. Sulhga ko`ra Karfagen Rimga katta miqdorda tovon to`laydi. Karfagen butun floti

va fillarini Rimga berib, qo`shinlarini tarqatib yuboradi. Ayni paytda Karfagen o`zining ko`p mulklaridan ham ajraladi. Ikkinchi Puni urushidan so`ng Karfagen Rim qaramog`idagi davlatga aylanib mustaqilligidan ajraladi. Gannibal esa Zama mag`lubiyatidan so`ng o`z vatanini tark etib, Suriyaga ketishga majbur bo`ladi. U yerdan Kiehik Osiyoning shimolidagi Vifmiya ga o`tib, o`sha yerda yashaydi. Vifiniya shohi uni rimliklarga tutib berishga ahd qilganini eshitib, miloddan avvalgi 183-yili zahar ichib o`ladi. Miloddan avvalgi II–I asrlarda Rim davlati 1. Makedoniyaning istilo qilinishi. Italiyaning bosib olinishi va Karfagen ustidan erishilgan g`alaba natijasida Rim nihoyatda boyib O`rtayer dengizining g`arbidagi eng kuchli quldorlik davlatiga aylangan. Rimdan sharq va janubi-sharq tomonda juda ko`p boy mamlakatlar bor edi. Bu mamlakatlarning boyliklari ochko`z Rim quldorlari, harbiylari va savdogarlari diqqatinio`ziga tortib kelar edi. Yunonistondagi davlatlar, xususan Makedoniya yerlari Rim uchun quruqlikdan sharqqa o`tadigan ko`prik edi. Rimliklar ayrim yunon polislari bilan ittifoq tuzib miloddan avvalgi 197-yili Fessaliyaga qo`shin tushiradilar. Rim qo`shinlari Fessaliya tuprog`idan turib Makedoniyaga hujum boshlaydilar. Qattiq janglardan so`ng rim qo`shinlari g`alaba qozonib, Makedoniya Rimga tobe bo`lib qoladi. Miloddan avvalgi II asrning 70-yillarida Makedoniyada bosqinchilarga qarshi norozilik kuchayadi. Makedoniyaning yosh podshosi Persey mamlakatdagi kuchlarni birlashtirib rimliklarga qarsbi kurash boshlaydi. Miloddan avvalgi 168- yilda Persey qo`shinlari bilan rim legionlari o`rtasida qattiq jang bo`lib, makedoniyaliklar yengiladilar. Persey rimliklar qo`liga asir tushib halok bo`ladi. Rim askarlari-legionlari Makedoniyaning shahar va qishloqlarini vayron qilib o`t qo`yadilar, boyliklarini talaydilar. Rimliklar Makedoniyaning hamma ittifoqchilaridan, shuningdek Epir shohligidan ham qattiq o`ch olib, uning 70 ta shahrini vayron qiladilar va boyliklarini talaydilar. Makedoniya tor-mor etilgach, Rim senati uni to`rt qismga bo`lib, har birini alohida respublika deb e`lon qiladi. Makedoniya Rimga katta miqdorda tovon

to`lab, aholisining bir qismi asir olinib, qul qilib sotib yuboriladi. Ko`p o`tmay, Makedoniyada hunarmand Andrisk boshchiliglda qo`zg`o l on boshlanadi. Andrisk o`zini Perseyning o`g`li Filipp deb elon qilad i. Frakiya va boshqa qo`shni davlatlarda yashovchi qabilalar Andriskni qo`llab-quvvatlaydilar. Qo`zg`olonchila r rimliklar bilan to`qnashib, ularga qattiq zarbalar berib, hatto ular ustidan bir necha bor g`alaba qozonadilar. Rim qo`mondonligi senatdan yangi qo`shin yuborishni so`raydi. Yangi qo`shin kelgach, qo`zg`olonchilar bilan rimliklar o`rtasidagi kurash yanada kuchaydi. Qattiq janglarning birida Andrisk qo`shinlari rimliklardan yengiladi. Frakiyalik xoinlar esa Andriskni rimlikla r ga ushlab beradilar. Rimliklar g`alaba qozongach, Makedoniya Rim viloyati deb e`lon qilinadi. Ular Epir shohligi bilan Janubiy Illiriyani Makedoniya viloyatiga qo`shib yuboradilar. Endi Makedoniya viloyati Bolqonga va Sharqqa rimliklarning bostirib kirishlari uchun tayanch joyga aylanadi. 2. Axeya ittifoqi qo`zg`oloni. Axeya ittifoqi yunon shahar-davlatlarining uyushmasidir. U miloddan avvalgi 280-yilda tashkil topgan. U Axeya davlatida tashkil topganligi uchun shunday deb atalgan. Ittifoqqa Korinf, Megara, Agros va Peloponnesdagi boshqa yunon shahar-davlatlari a`zo bo`lganlar. Bu ittifoq Makedoniyaga qarshi qaratilgan uyushma edi. Makedoniya ustidan erishilgan g`alabadan keyin Rim senati yunon shahar- davlatlarining erkinligini tan olgan edi. Yunonlar bu xabarni xursandchilik bilan kutib olganlar. Lekin ularning xursandchiligi uzoqqa bormagan. Chunki rimliklar Makedoniyani o`ziga tobe qilib bo`lgach, yunon shahar-davlatlarining ichki ishlariga aralasha boshladilar. Rimliklar yunon shahar-davlatlari ustidan o`z hukmronliklarini o`rnata boshladilar. Bu hol butun Yunonistonda Rimga qarshi kuchli norozilik uyg`otishga sabab bo`lgan. Miloddan avvalgi 146-yilda Axeya Ittifoqi davlatlari rimliklar-ning jabr- zulmiga qarshi qo`zg`olon ko`taiganlar. Qo`zg`olonchilar qarzlarni bekor qilinishini, soliqlarni kamaytirilishini va rimliklarning zo`ravonligiga bartiam berilishini talab qilganlar. Qo`zg`olon n i bostirish uchun Rim senati

qo`zg`olonchilar ustiga katta qo`shin yuborgan. Rim legionlari qo`zg`olon markazi Korinfga hujum qilganlar. Ittifoqchilar bilan bosqinchilar o`rtasida shiddatli jang boshlangan. Ko`p odamlar qirilgan. Rim askarlari Korinf ni ishg`ol qilib boyliklarini talab, unga o`t qo`yganlar. Aholining ko`p qismi qul qilib olib ketilgan. Axeya Ittifoqi tarqatib yuborilgan. Yunonistonning ko`pgina shahar- davlatlari Rimga itoat ettirilgan. Sparta bilan Afinaning mustaqilligi nomigagina saqlanib qolgan. Rimliklar Makedoniya va Yunonistonning juda ko`p boyliklarini Italiyaga tashib ketganlar. Rim varvarlari Yunonistondagi ajoyib obidalarni vayron etganlar. 3. Rimliklarning sharqdagi istilolari. Rimliklar Karfagen, Makedoniya va Yunonistonda o`z hukmronliklarini o`rnatib olganlaridan so`ng, O`rtayer dengizining sharqidagi mamlakatlarga ko`z olaytira boshlaganlar. Bu davrda Salavkalar podsholigi, O `rtayer dengizi sharqidagi eng kuchli davlatlardan biri bo`lib qolgan edi. Rim tomonidan urush xavfini sezgan Salavka podshosi Antiox III ham urushga jiddiy tayyorgarlik ko`radi. Karfagendan qochib Antiox III saroyidan panoh topgan Gannibal Salavka podshosiga Rimga qarshi ittifoq tuzib, urushni Italiya tuprog`ida olib borishni taklif etadi. Ammo Antiox III yunon shahar-davlatlari va`da qilgan yordamlarga ishonib urush harakatlarini Yunonistondan boshlagan. Ammo urush boshlangach, faqat Etoliya va Beotiyagina Salavka podsholigiga yordam berib, qolganlari o`z va`dalarini bajarmaganlar. Salavka podshosi Antiox III ixtiyorida piyoda, otliq qo`shin, o`tkir chalg`ilar o`rnatilgan jang aravalari va urushga jihozlangan fi ll ardan iborat katta qo`shin bor edi. Qattiq janglardan so`ng rimliklar salavkalar qo`shinini Yunonistondan surib chiqa r ganlar va Kichik Osiyo sohillariga hujum boshlaganlar. Miloddan avvalgi 190-yilda rimliklar bilan Salavka podsholigi qo`shinlari Magnesiya shaharchasi yonida to`qnashganlar. Jang shiddatli bo`lib, rimliklarning g`alabasi bilan tugagan. Miloddan avvalgi 188-yilda ikki o`rtada sulh tuzilgan. Sulh bitimiga muvofiq Antiox III G`arbiy Osiyo va Tavr togiarining shimolidagi mulklaridan voz kechgan. Hamma jangovar fillarni va harbiy-dengiz flotini Rimga

berishi hamda tovon to`lashi lozim bo`lgan. Ayni vaqtda rimliklar Antiox III dan Gannibalni tutib berishni ham talab qilganlar. Voqeadan xabardor bo`lgan Gannibal Vifaniyaga qochib ketgan. Antiox III qo`shinlari rimliklardan mag`lub bo`lsa ham Salavka davlati o`z mustaqilligini saqlab qolgan. Ammo uning kuch- qudrati puturdan ketgan edi. 4. Uchinchi Puni urushi. Ikkinchi Puni urushidan keyin ko`p o`tmay Karfagen o`zini tiklab oladi. Rim esa Karfagenning kuchayib ketishini istamas edi. Miloddan avvalgi 153-yilda Karfagenga kelgan Rim senatori va yozuvchisi Mark Katon Karfagendagi iqtisodiy farovonlikni ko`rib hayratga tushgan ekan. U karfagenliklarning ashaddiy dushmani bo`lib, o`z nutqida «Karfagenni vayron qilish kerak», degan iborani ko`p ishlatar edi. Rim Karfagenga qarshi urush chiqarish uchun bahonalar izlar edi. Rim urush chiqarish uchun Numidiya podshosini Karfagen tuprog`iga bostirib kirishga undaydi. Numidiya qo`shinlari Karfagenga bostirib kirib aholini talay boshlaydilar. Karfagenliklar o`z vatanlarini himoya qilishga otlanadilar. Ikki o`rtada jang boshlanganligini bi l gan Rim Karfagenga urash e `l on qiladi. Karfagenliklar sulh so`raydilar. Rimliklar sulhga rozi bo`lmay, karfagenliklarni bu yerdan ko`chib ketishlarini talab qiladilar. Karfagenliklar bu taklifni rad etib, urushga tayyorgarlik ko`radilar. Miloddan avvalgi 149-yili uchinchi Puni urushi boshlanib, rimliklar Karfagen shahrini qamal qilishga kirishadilar. Karfagenliklar jonajon shaharlarini qattiq mudofaa qiladilar. Mudofaada ayollar ham jasorat ko`rsatadilar. Karfagen ayollari uzun sochlarini qirqib, undan tosh otuvchi mashinalarga arqon to`qib berganlar. Qamal uch yil davom etgan. Rimliklar Karfagenning dala qo`shinlarini yengib, shaharni tashqari bilan bo`lgan aloqasini uzib qo`yganlar. Shaharda ochlik va kasallik boshlangan. Miloddan avvalgi 146-yili rimliklar shaharga har tomondan hujum qilib yorib kirganlar. Shahar ichida ayovsiz jang olti kecha-kunduz davom etgan. Dushman shaharni vayron etgan, boyligini talagan va imoratlariga o`t qo`ygan. Karfagenliklardan 50 ming kishi asir olinib qul qilib sotilgan. Miloddan avvalgi 146-yili rimliklar Karfagenni yo`q qilib, uning o`rnida Rimga tobe bo`lgan Afrika viloyatini tuzganlar. Shu bilan uchinchi Puni urushi ham tugagan.

5. Ispaniyaning istilo qilinishi. Iberiya-Periney yarimorolining janubida joylashgan mamlakat. Iberiyaning temir, kumush va qimmatli ma`danlarga boy konlari rimliklarni ko`pdan beri o`ziga jalb qilib kelar edi. Miloddan avvalgi III asrda rimliklar Iberiyani itoat ettirish uchun ko`p yillar davomida qonli urushlar olib borganlar. Rimliklar miloddan avvalgi 206-yilda Iberiya sohillarini egallash uchun kelganlarida, mahalliy aholining qattiq qarshiligiga dueh kelganlar. Miloddan avvalgi II asrning birinchi yarmida rimliklar Iberiyaga bir necha bor bostirib kelganlar. Miloddan avvalgi 154-yilda Iberiyaliklar Rimga qarshi qo`zg`olon ko`targanlar. Iberiyadagi bosqinchilarga qarshi qo`zg`olon ikki yil davom etib, so`ng qiyinchilik bilan bostirilgan. Miloddan avvalgi 150-yili Periney yarim orolining g`arbidagi Luzitaniya viloyatida Viriat degan kishi rahbarligida rimliklarga qarshi juda katta qo`zg`olon boshlangan. Qo`zg`olon 9 yildan ortiq davom etib, luzitanlar rimliklarni ko`p marta mag`lubiyatga uchratganlar. Qo`zg`olonni kuch bilan bostira oltnagan rimliklar Viriatni Luzitaniya podshosi deb tan olishga majbur bo`lganlar. Rimliklar xoinlik yo`liga o`tib Viriatni o`ldirish payigatushganlar. Kattaboylikevaziga sotilgan xoinlar miloddan avvalgi 139-yilda Viriatni chodirda uxlab yotgan vaqtida o`ldirganlar. Viriat o`ldirilgach, Numansiya shahri rimliklarga qarshi kurashning markaziga aylangan. Bu shahar Duro daryosining boshidagi tog`lik yerda joylashgan edi. Numansiyaliklar bir necha yil mobaynida rimliklarga qarshi mardonavor kurash olib borganlar. Miloddan avvalgi 133-yilda Ispaniyaga Rimning mashhur sarkardasi Publiy Korneliy Ssi p ion yuborilgan. Rim sarkardasi shaharni qamal qilib, tashqi aloqalardan mahrum etgan. Shaharliklarni holdan toydirib rim askarlari shaharga bostirib kirganlar va uni ishg`ol qilganlar. Rimliklar avval shaharni talaganlar, so`ng vayron qilib o`t qo`yganlar. Numansiyaga qarashli yerlarni rimliklarga bo`lib berganlar. Aholining katta qismi qul qilib sotib yuborilgan. Shunday qilib, Rim qo`shinlari Ispaniyani ham bosib olib, Rim davlatining chegaralarini Atlantikaning

sharqiy sohillarigacha kengaytirganlar. Shu davrda Rim Yevropadagi va jahondagi eng yirik va kuchli quldorlik davlatiga aylangan edi. Rim Respublikasida qulchilik 1. Rimda qulchilikning kuchayishi. Rim qo`shinlarining miloddan avvalgi III – II asrlar mobaynida olib borgan urushlari natijasida O`rtayer dengizi havzasidagi mamlakatlarning ko`pchiligi vayron etilgan. Ularning boyliklari talanib, aholisining bir qismi qirib tashlangan, bir qismi esa qul qilib haydab ketilgan. Rim harbiylari u yoki bu mamlakatni bosib olish uchun ketar ekanlar, ularni ketidan qul savdosi bilan shug`ullanuvchi savdogarlar – qul jalloblari ham borganlar. Ular harbiylar qo`lga tushirgan asirlarni arzon bahoda sotib olib, Rim saltanatining turli joylaridagi qul bozorlariga olib borib katta foydaga sotganlar. Urush tufayli g`oliblar qo`liga tushgan harbiy asirlar qulchilikning asosiy manbai edi. Dengiz qaroqchilari ham viloyatlardagi tinch aholini va savdo kemalarini talab odamlarini asir olib, qul bozorlariga olib borib sotganlar. Qarzdorlik ham qul bozorlarini qullar bilan to`latishda muhim rnanba bo`lib-xizmat qilgan. 0`sha vaqtlarda Rim sha-harlaridagi har bir bozorda kuniga 10–12 ming qul sotilgan ekan. Yunon tarixchi-geograflaridan Strabonning hikoya qilishicha Egey dehgizining Delos orolidagi qul bozorida har kuni 10 mingdan ortiq qul sotilar ekan. Rim, Italiya va Yunonistonning bozorlarida qullarga past nazar bilan qarab, ularni Jonli buyum deb ataganlar. Miloddan avvalgi III–II asrlarda Rimda qulchilik o`zining eng yuqori pog`onasiga ko`tarilgan edi. 2. Qullar mehnatidan foydalanish. Miloddan avvalgi III–II asrlarda Rim jamiyatida tabaqalanish nihoyat darajada kuchaygan.Bu jamiyatda qullar aholining eng quyi va ezilgan tabaqasini tashkil etar edi. Rim quldorlari va aslzodalari arava, omoch va boshqa buyumlarni «gapirmaydigan» qurollar, ho`kizlar va ish hayvohlarini «ma`raydigan» qurollar, qullarni esa «so`zlaydigan» qurollar deb atashar edi. Miloddan avvalgi III– II asrlarda Rimda qulchilik juda ham rivojlanib ketadi. o`sha davrlarda qishloq xo`jaligi, hunarmandchilik va savdo ishlarida qullar

mehnatidan keng foydalanilgan. Qullar yer haydar, uni mola bilan tekislar, ariq tortar, ekin ekib ulami parvarishlar edilar. Hosil pishgach ularni yigfishtirish, yanchiSh, qo`l tegirmonida g`allani unga aylantirish qullar zimmasiga yuklangan edi. Qullar zaytun mevasidan zaytun moyi olishar, ezgich moslamalarda uzum sharbatini olish va musallas tayyorlash ishlari bilan shug`ullanishar edi. Ular chorva boqish va uni parvarish qilish bilan bog` l iq ishlarni ham bajarganlar. Qullar qayerda bo`lmasin bir kecha-kunduzda 17–18 soatlab ishlatilgan. Mehnatlari evaziga oziq-ovqat va kiyim-bosh bilan yarim-yorti ta`minlanganlar. Ba`zi quldorlar qullarni qochib ketishidan qo`rqib ularning oyoqlariga kishan solib, zanjirband qilib ishlatganlar. Yosh qullar bir necha yil ishlaganlaridan so`ng og`ir mehnat tufayli nogiron, kasalmand va mayib bo`lib qolganlar. Ishga yaramay qolgan qullar sotib yuborilgan yoki kimsasiz giyoh o`smas joylarga olib borib tashlangan. Ular o`sha joylarda ochlik va kasallik azobi bilan o`lib ketganlar. 3. Qullar quidorlar hukmi ostida. Rimda qullar hech qanday huquqqa ega emas edilar. Quldorlar qullarni qattiq nazorat ostida saqlaganlar. Ular qullami kunduzi ishlatib, kechasi oyoq-qo`llariga kishan urib qamoqxonalarda saqlaganlar. Qullarning yuziga quldorlarning tamg`asi bosilib, doimo nazoratchilar tomonidan ishlatilgan va kuzatilgan. Qul egalari qullar orasida fitnalar tayyorlanishidan qo`rqib, ularni o`zaro gaplashishga qo`ymas edilar. Aslzoda quldorlar: «Qullar ishlashi yoki uxlashi kerak», der ekanlar. Quldorlar ko`pincha bir-birlarining tiliga tushunmaydigan qullarni sotib olishni afzal ko`rganlar. Arzir-arzimas gunohlari uchun qullar nazoratchilar tomonidan qamchilangan, badanlariga temir qizdirib bosilgan, oyoq, qo`l suyaklari va tishlari sindirilgan. O`limga mahkum qilingan qullar ustunlar yuqorisiga ko`ndalang qoqilgan taxtalarga tiriklayin mixlab tashlangan. Ular qor, yomg`ir issiq-sovuq ostida qolib, azob-uqubat tortib o`lib ketganlar. Qadimgi dunyoning hech birida Rimdagidek ko`p qul bo`lmagan va ular bu yerdagidek shafqatsizlik bilan ishlatilgan emas. Shuning uchun qullarning zolimlarga va shafqatsiz quldorlarga qarshi kurashlari ham shiddatli va ommaviy tus olgan edi. Miloddan avvalgi II asrda Rimga qarashli viloyatlarda qullar

qo`zg`oloni va ozodlik uchun kurash boshlangan. Miloddan avvalgi 138–132- yillarda Sitsiliya orolidagi qo`zg`olon o`sha davrdagi eng dahshatli va eng uzoq davom etgan qo`zg`olon edi. Bu qo`zg`olonga Yevn va Kleon degan kishilar boshchilik qilganlar. Sitsiliya qo`zg`oloni olti yil davom etib, Rutiliy boshliq Rim qo`shinlari tomonidan katta qiyinchilik bilan bostirilgan. Qo`zg`olon rahbarlaridan Kleon jangda halok bo`lgan. Yevn asir olinib zindonda qiynab o`ldirilgan. Bu Sitsiliyada bo`lib o`tgan eng yirik qo`zg`olonning birinchisi edi. Miloddan avvalgi 132–130-yillarda Pergamda Aristanik boshliq katta qo`zg`olon bo`lib o`tgan. Qo`zg`olonda erkin kambag`allar va qullar ishtirok etganlar. Aristanik qulchilik bo`lmagan davlat tuzishni maqsad qilib, unga «Geliopolis» – «Quyosh shahri» deb nom qo`yishni o`z tarafdorlariga va`da qilgan. Ammo Aristanik qo`zg`oloni Rim konsuli Publiy Krass boshchiligidagi legionlar tomohidan bostirilgan. Aristanik asir oli-nib, qiynab o`ldirilgan. 4. Gladiatorlar kurashi. Gladiator lotincha so`z bo`lib, o`zbek tilida shamshirdor; nayzabardor va qilich tutgan degan ma`nolarni bildiradi. B,u so`zning tub ma` nosi gladus-shamshir, qilich demakdir. Gladiatorlar jangi qadimgi rimliklarga xos o`yin turi hisoblanadi. Qadimgi rimliklar qullar, harbiy asirlar orasidan eng baquvvat va eng epchillarini tanlab olib maxsus qamoq maktablarida gla-diatorlar – kurashchilarni tayyorlaganlar. Ular maktablarda qilich, xanjar, nayza va tayoq bilan jang qilishga o`rgatilgan. Gladiatorlar qamoq-maktab ichidagi maxsus joylarda sher, yo`lbars, quturgan buqa va bir-birlari bilan jang qilib mashq qildirilgan. Bayram va tantanali kunlarda gladiatorlar jangi xaloyiqqa namoyish qilingan, Rim va Italiyaning turli shaharlarida gladiatorlar jangini namoyish etadigan amfiteatrlar qurilgan. Bu amfiteatrlar doirasimon bo`lib, hozirgi sirk binolarini eslatadi. Amfiteatrlarning usti ochiq, o`rtasida kurash maydonchasi – arenasi bo`lgan. Arena yunoncha so`z bo`lib, qum yoki qipiq to`kilgan tomosha may-donini bildiradi. Amfiteatr ichida tomoshabinlar o`tiradigan zinapoyasimon o`rindiqlari bo`lgan. Gladiatorlar dubulg`a, zirhli kiyim, qalqon va boshqa kiyimlar kiyib, qilich, nayza, tayoq va

xanjarlar bilan qurollanib arenaga chiqqanlar. Arenada gladiatorlarning yakkama- yakka olishuvlari, alohida guruhlarning janglari ko`rsatilgan. Ayni paytda gladiatorlarning sher, yo`lbars, qoplon, yovvoyi va qo`lda boqilgan quturgan buqalar bilan olishuvi ham namoyish etilgan, Amfiteatrda yig`ilganlar bu fojiali o`yinlarni katta qiziqish va xursandchilik bilan tomosha qilganlar. Maxsus nazoratchilar astoydil kurashmayotgan gladiatorlarni o`tkir nayza, qilich uchlari bilan niqtab, qamchilar bilan urib jang qilishga majbur qilganlar. Gladiatorlar jangi juda shiddatli va ayovsiz o`tgan. Jangda yengilib tirik qolgan gladiatorning taqdiri tomoshabinlar ixtiyoriga havola qilingan. Agar tomoshabinlar qo`llarini baland ko`tarsalar yengilgan gladiator omon qolgan. Basharti odamlar qo`llarini biroz ko`tarib bosh barmoqlarini pastga qayatsalar g`olib gladiator mag`lubni qilich, nayza yoki xanjar sanchib o`ldirgan. G`olib qamoq-maktabga qaytib keyingi tomoshalar uchun mashq qilishga kirishgan. Jangda o`lgan gladiatorlarni ilgak bilan sudrab tashqariga olib chiqib ko`mib yuborganlar. Mayib bo`lib qolganlarning taqdiri bilan hech kim qiziqmagan. Italiya dehqonlarining ahvoli va yer olish uchun kurash 1. Urushdan keyingi yillarda Italiya dehqonlarining ahvoli. Gallar karfagenliklar va Sharqiy O`rtayer dengizi havzasida Rim olib borgan urushlar Italiya dehqonlarining ahvolini yanada og`irlashtirib yuborgan. Urush vaqtida esa Rim quldorlari, aslzodalari, harbiylari va savdogarlari boyib ketganlar. Qo`shinda asosan erkin dehqonlar xizmat qilganlar. Ko`p yillik urush vaqtida dehqonlarning aksariyati halok bo`lib, ko`plari mayib-majruh bo`lib vatanlariga qaytganlar. Italiyaga boshqa joylardan ko`plab qullarning keltirilishi va dehqonchilikda ishlatilishi erkin dehqonlarning ahvolini yanada yomonlashtirib qo`ygan. Chunki ilgari yersiz va kam yerli dehqonlar quldorlarning yerlarida ishlab tirikchilik o`tkazar edilar. Endilikda quldorlar o`z dalalarida arzon ish kuchi hisoblangan qullarni ishlatib, erkin dehqonlar mehnatiga ehtiyoj kamaygan. Kam yerli va yersiz dehqonlarning tirikchiligi og`ir ahvolga tushib qolgan. Natijada dehqonlar o`z

yerlarini arzonga sotib, boshqa viloyat va shaharlarga ko`chib keta boshlaganlar. Biroq u yerlarda ham dehqonlar o`zlariga munosib ish topolmay mushkul ahvolga tushib qolganlar. Bu hol mamlakatda ishsiz, boshpanasiz, qashshoq va bechorahol odamlarning ko`payib ketishiga olib kelgan. Lekin mamlakatdagi quldorlar va aslzodalar boyib bormoqda edilar. 2. Tiberiy Grakxning yer haqidagi qonunlari. Italiya erkin dehqonlari boshiga tushgan kulfatlar mamlakatdagi hur fikrli arboblarni tashvishga solib qo`yadi. Erkin dehqonlarning boshqa viloyatlarga ketib qolishi Rim legionlarida xizmat qiladigan jangchilarning kamayib ketishiga olib keladi. Bu qo`shinning harbiy kuch-qudratiga salbiy ta`sir etgan. Erkin dehqonlarni o`z joyida saqlab qolish uchun ba`zi ilg`or fikrli kishilar ayrim chora-tadbirlar izlab ko`rganlar. Ularning eng mashhurlari aka-uka Tiberiy va Gay Grakxlar edilar. Yer islohoti o`tkazish tarafdorlaridan biri aslzodalarga mansub Tiberiy Grakx (miloddan avvalgi 162–133-yillar) bo`lgan. U Karfagen urushining dongdor ishtirokchisi, Ispaniyadagi konsul Mansinning bosh xazinachisi bo`lib ishlagan. U Rimda katta hurmatga ega shaxs edi. Tiberiy Grakx chet eldan qaytib kelgach, miloddan avyalgi 133-yili xalq tribuni lavozimiga saylangan. U jamoat yerlari n i ijaraga olish huquqini cheklashni zarur deb hisoblagan. Tiberiy yer to`g`risida yang i q onun loyihasini taklif etgan. Bu qonun loyihasiga ko`ra har bir erkin dehqon 500 yuger, ikkita o`g`li uchun 250 yuger dan y ana 5 00 yuger, bir oila jami bir ming yuger yer ijaraga olishi mumkin deb hisoblangan. Tiberiy katta yer egalarining ortiqcha yerlarini davlat hisobiga o`tkazib, uni eng kambag`al dehqonlarga bo`lib berishni taklif etgan. Islohotga ko`ra b u yerlarni sotish m a n etilgan b o`lib, ular dehqon bolalariga meros bo`lib o`tardi. Tiberiy o`z loyihasini xalq majlisida tasdiqlatib olgan. Ammo senat Tiberiy loyihasini rad etgan. Tiberiy o`z loyihasini o`tkazish va amalga oshlrish uchun sabot bilan kurashgan. Senatorlar Tiberiy nutq so` zla yotgan xalq majlisiga kelib unga hujum qilganlar. Ular Tiberiy va un ing sheriklaridan 300 kishini so`yil tayoqlar bilan urib

o`ldirib , j a sadlarini Tibr daryosiga tashlaganlar. Kambag`allarning jonkuyari Tiberiy kaltaklab o`ldirilganda endigina 29 yoshga to`lgan edi. 3. Gay Grakx islohotlari. Tiberiy Grakx o`ldirilgach, ukasi Gay Grakx (miloddan avvalgi 153–121-yillar) uning ishini davom ettirishga harakat qilgan. Ammo Rim senatining islohotga qarshi guruhi Gay Grakxni islohotdan chalg`itish uchun Sardiniya oroliga noib qilib yuborgan. Gay Grakx Sardiniyada uzoq ishlamay qaytib kelgan. Miloddan avvalgi 123-yilda u xalq tribuni bo`lish uchun o`z nomzodini qo`ygan va bu lavozimga saylangan. U akasi boshlagan ishni davom ettirish uchun sabot va matonat bilan kurashgan. U o`z ishini senatda tarafdorlar to`plashdan boshlab, suvoriylarga tayanib ish olib borgan. U shahar kambag`allarini o`ziga tortish uchun yangi yo` ll ar qurish to`g`risida senat qarorini chiqartirib olgan. Ayni paytda Grakx aholining eng kambag`al qismiga davlat omborlaridan arzon bahoda don sotish to`g`risida senat roziligini olgan. Shu yo`1 bilan Rim kambag`allarini o`z tomoniga og`dirib olgan. Shundan so`ng u akasi davrida boshlanib, vafotidan keyin to`xtab qolgan yer islohoti hay`ati ishini jonlantirib yuborgan. Ayni paytda akasining qotillarini jazolash to`g`risida qonun chiqartirib olgan. U yer islohotini davom ettirib, kambag`allarga yerolib bergari. U senat hokimiyatini cheklab davlatni boshqarish ishlarida kambag`allarning ham ishtirok etishlari uchun harakat qilgan. Rim konsullari va senatorlari Gay Grakxdan qo`rqqanlar. Ular yersiz dehqonlarga koloniya tashkil etish maqsadida uni Karfagenga yuborganlar. Rim konsullari va senatorlarning vakillari u yerda Gay Grakx va uning tarafdorlari bilan to`qnashuv uyushtirganlar. To`qnashuvlarning birida konsulning xizmatchisi o`ldirilgan. U Karfagendan qaytib kelib o`z faoliyatini davom ettirgan. Konsul va senat Gay Grakx tarafdorlarini qotillikda ayblab, ularni sudga berganlar. Sud ularni javobgarlikka tortgan. Gay Grakx va uning sheriklari sud hukmini bo`hton deb, Rim xalqini senatga qarshi kurashga undaganlar. Shahar kambag`allari va qullar Gay Grakx tomonga o`tib bir tepalikka joylashib olganlar.

4. Qo`zg`olonchilarning jazolanishi va Gay Grakxning o`limi. Rim konsuli Lusiy Opimiy qo`zg`olonchilar ustiga katta qo`shin yuborgan. Senat Gay Grakx boshini olib kelgan kishiga uning kallasi og`irligida oltin va`da qilgan. Qo`zg`olonchilar bilan senat qo`shinlari o`rtasida jang boshlangan. Konsul qo`shinlari qo`zg`olonchilarni chekinishga majbur qilgan. Qo`zg`olon rahbarlaridan Fulviy Flakx qo`lga tushirilib qatl etilgan. Gay Grakx chekinayotib, dushman qo`lidan qutulib ketishiga ko`zi yetmagan va o`z quliga uni o`ldirishni buyurgan. Miloddan avvalgi 121-yilda ajoyib islohotchi, kambag`allar va qullarning do`sti Gay Grakx o`z buyrug`iga binoan quli tomonidan o`ldirilgan.

Foydalanilgan a dabiyotlar . 1. Arxeologlar hikoya qiladi. To’plam. Toshkent, 1974. 2. Arsixovskiy A. Arxeologiya asoslari. Toshkent, 1970. 3. Askarov A, Alьbaum L.Poseleniye Kuchuktepa. Tashkent, 1970. 4. Borisovskiy A.I. Drevneysheye proshloye chelovechestva. Moskva. Nauka, 1980. 5. Kabirov J, Sagdullayev A.O’rta Osiyo arxeologiyasi. Toshkent, 1990. 6. Muhammadjonov A. Qadimgi Buxoro. Toshkent, 1991. 7. Okladnikov A.P. Paleolit i mezolit Sredney Azii. Vkn. Srednyaya Aziya v epoxu kamnya i bronzi. M. - L., 1966. 8. Tolstov S.P. Qadimgi Xorazm madaniyatini izlab. Toshkent, 1964. 9. Taylor E.B. Pervobыtnaya kul’tura. Per. s angl. D. A. Koropchevskogo.M., 1989. 10. Cheboksarov N.N., Cheboksarova I.A. Narodы, rasы, kulьturiы. M.: Nauka, 1985. 11.O’zbekiston tarixi. Sagdullayev A., Eshov B. tahriri ostida. Toshkent.Universitet, 1997, 2-nashri, 1999.

Похожие

Qadimgi Rim tangalari

Qadimgi Rim teatri

Eng Qadimgi Xitoy

Eng Qadimgi Hindiston

Eng Qadimgi Yunoniston