Буюк Британия 70-йиллар бошида Э.Хитнинг янги консерватизми - История - Рефераты

Буюк Британия 70-йиллар бошида Э.Хитнинг янги консерватизми

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

140.5 KB

Буюк Британия 70-йиллар бошида Э.Хитнинг янги консерватизми Режа: 1. Буюк Британия 70-йиллар бошида Э.Хитнинг янги консерватизми 2. М.Тэтчер раҳбарлиги таълим соҳасида ислоҳот ўтказилди. 3. Британия иқтисодиётига 70-йиллар бошида рўй берган халқаро валюта тизими 4. Г.Вильсон ва Ж.Каллагеннинг “Ижтимоий шартномаси”.

Буюк Британия 70-йиллар бошида Э.Хитнинг янги консерватизми Консерваторлар партияси мухолифатда бўлган даврида унинг мафкуравий доктринаси ва ташкилий тузилиши тубдан ўзгарди. Бу йўналишдаги биринчи қадам партия раҳбарини сайлаш ҳуқуқи партия парламентдаги фракцияси депутатларига бириктирилиши бўлди. Бундай сайловлар илк бор 1965 йилда бўлиб ўтди. Асосий кураш уч номзод ўртасида бўлиб ўтди - Эдвард Хит, Реджинальд Модлинг ва Энок Пауэлл. Ҳар учала сиёсатчи ҳам 50-йилларнинг бошида “Ягона миллат” номли партия орасидаги гуруҳни тузиш билан ўзларини намоён қилган консерваторлар янги авлоди вакиллари ҳисобланар эдилар. “Ягона Миллат” гуруҳи “орқа курсичилар”-торилар сафидан чиққан ёш интеллектуал (билимдон)ларнинг ўзига хос баҳс клубидан иборат эди. Унинг етакчилари - А.Мод, К.Элпорт, Э.Хит, Э.Пауэлл, Я.Маклеод, кейинчалик Р.Модлинг - “янги консерватизм” ғояларини босқичма-босқич ривожлантиришни қўллаб-қувватлар ва Макмиллан ҳамда Батлернинг “эски гвардия”га яқинлашишини маъқулламас эдилар. Гуруҳ номи Англияда буржуазия-аристократияни ишчилар синфига қарама-қарши қўйишдан бутунлай воз кечишга чақиришни ифода этарди. Ёш консерваторларнинг янги авлоди меҳнат ва капиталнинг мулоқотини эмас, балки, умуммиллий сиёсат юргизиш, мақсади ва ғоялари ягона бўлган жамиятни шакллантириш тарафдорлари эдилар. “Ягона миллат” гуруҳи концепциясида асосий ролни “мулкдорларнинг демократиялашуви” ғояси эгалларди. Давлат ва хусусий секторнинг биргаликда мавжудлиги шартлигини тан олган ҳолда унинг тарафдорлари бозор тамойилларига асосланган иқтисодиётнинг аралаш моделини ривожлантириш учун курашиб, технократик ғояларга қатъиян қарши чиқардилар. Иқтисодиётни бошқариш, уларнинг назарида жамиятни бошқариш каби хавфли бўлиши мумкин эди. “Янги консерваторлар” иқтисодий жараёнларни бошқарувчи маъмурият сафларини қисқартириш ва марказлашган режалаштиришдан истеъмолчилар талабининг ўзгаришига

эластик (эгилувчан) мослашувни ташкил этиш тарафдори эдилар. Давлат иқтисодий сиёсатининг бундай шаклини улар самарали мослаштирилмоқ деб номлашди. “Ягона Миллат” гуруҳининг “янги консерваторлари” даромадлар соҳасидаги чеклашларни бекор қилиш, жумладан ўсиб борувчи солиққа тортишдан воз кечишни энг муҳим вазифа деб ҳисоблашарди. Тадбиркорлик соҳасида солиқ юкининг енгиллашиши сармоянинг ўсиши ва миллий бойлик жамланишининг асосий воситаси бўлиши керак эди. Миллий иқтисодиётнинг динамик ривожланишида майда капиталнинг ролига катта эътибор бериларди. “Ягона Миллат” гуруҳи назариётчилари “жамоавий истеъмолчилик” тизимидан воз кечишга чақирган ҳолда давлат ижтимоий сиёсатини фаравонлик, аммо ўта серобгарчилик эмас қоидаси билан алмаштириш зарурлигини таъкидлашар эди. Мавжудлиги аниқ бўлган ҳар бир инсоннинг эҳтиёжини ва мамлакатнинг бу “жамоавий жаннат”ни таъминлай олиш қобилиятини ҳисобга олмаган ҳолдабойликни жамиятнинг ҳар бир аъзосига тақсимлаш ўрнига аниқ йўналтирилган ижтимоий сиёсат келиши керак эди. “Таълим, уй-жой қурилиши ва соғлиқни сақлаш алоҳида фуқароларнинг ишлаб чиқаришга бўлган эҳтиёжини уйғотиш ва жавобгарликни тақсимланишига сабаб бўлиши керак эди. Бу эса эркин демократиянинг моҳиятидир”-дейишарди “янги консерваторлар”. Уларнинг фикрича, ижтимоий соҳада индивидуал жавобгарлик ва хусусий ташаббус принципларининг мустаҳкамланиши миллат руҳини соғломлаштиришга, шахс ва жамият эркинлиги кафолати бўлишга қодир. Партия етакчилиги учун курашда Э.Хит ўзининг “Ягона Миллат”даги азалий сафдошлари - Р.Маклеод ва А.Модларга таянарди. Хит томонига “орқа курсичилар”-ториларнинг энг обрўли вакилларида бири - Эдвард Дью Канн ўтди. У анъанавий тарзда парламент фракциясининг оддий аъзоларини ўз ичига олган “1922 йил қўмитаси” номли партия ичидаги гуруҳга раҳбарлик қиларди. Кейинчалик Дью Кани партия раисига айланди.

Ўзининг етакчи лавозимига сайланган пайтиданоқ Э.Хит Модлинг ва Пауэлл билан ўзаро манфаатли муносабатларни тиклашга уринди. Модлинг ҳатто партия етакчиси ўринбосари лавозимини эгаллади. Интеллектуал ва сиёсий жиҳатдан ўта кучли жамоани тузган Хит партиянинг мухолифотда қолиш давридан уни қайта тузишга фойдаланмоқчи бўлди. Дью Кани ва Модлинглар раҳбарлиги остида консерваторлар партиясининг Марказий бюроси қайтадан тузилди, парламентда депутатликка номзодларни кўрсатишнинг саралаш тизими такомиллаштирилди. Хитнинг ўзи яширин кабинет фаолияти характерини ўзгартириш учун кўп уринди. Кабинет мажлислари мунтазам ўтказиладиган бўлди. Уларнинг мавзуси нафақат парламент тактикаси, балки асосий сиёсий ва мафкуравий муаммоларни ҳам қамраб оларди. “Яширин кабинет”нинг ҳар бир аъзосига маълум иш минтақаси - “жавобгарлик зонаси” бириктирилган эди. Агар илгари фаол мавкуравий ижоди сайлов олди компанияларидан олдинги даврга тўғри келган ва ижтимоий- фалсафий ва тарғиботчилик характерига эга бўлган бўлса, энди Хит давлат сиёсатининг барча йўналишлари бўйича “яширин кабинет” батафсил дастурини ишлаб чиқиш амалиётини жорий қилди. Партиянинг сайловолди хужжатларини тайёрлаш вазифаси алоҳида интеллектуаллардан олиб яширин ҳукуматнинг ишчи аппаратига юклатилди. 1966 йилдаги сайловлардаги мағлубиятга қарамасдан консерваторлар партияси аста-секин ўз мавқеларини мустаҳкамлаб борди. 1967 йилдан бошлаб у ҳукумат маҳаллий органлари ва парламентга қўшимча сайловларида кўпроқ муваффақиятларга эришди. Аммо партиянинг раҳбариятидаги аҳвол тобора кескинлашиб бораётган эди. Кескин тўқнашув 1967 йилда рўй берди. Унда “1922 йил қўмитасидаги” “орқа курсичилар” “нархлар ва даромадлар” сиёсатига қатъий қарши чиқишди. Аммо Хит, Модлинг ва Маклеодлар, аксинча ҳукуматнинг бундай чораларини қўллаб-қувватлашди. Бунинг баҳонасида Хит партия раҳбари Э.Дью Канннинг лавозимидан четлашиши ва унинг ўрнига ўзининг

тарафдори А.Барбар тайинланишига эришди. 1967 йилда “яширин кабинет” таркибидан тори “эски гвардиячиларининг” охирги вакиллари ҳам четлаштирилди. Консерваторлар партиясининг раҳбариятидаги ихтилофлар Хитнинг шахсий обрўсини анча тушириб юборди. 1970 йил январ ойида ижтимоий фикр сўрови натижасига кўра сайловчиларнинг бутун мухолифот даврида энг кўп қисми консерваторларни қўллаб-қувватлашган пайтида, уларнинг 44%и Хитни ёмон раҳбар деб ва фақат 31%и яхши раҳбар деб баҳолашган. 1970 йилдаги парламент сайловларидаги ғалабадан сўнг Хит хавфли рақибларни йўқотишга ҳаракат қилди. Ҳукумат таркибига Дью Канн ва Пауэлллар киритилмаган эдилар. Р.Модлинг ўзининг илгариги обрўсини йўқотди. 1972 йилда эса ҳукуматдан умуман чиқарилди. Я.Маклеод молия вазири лавозимига эга бўлди, аммо бир ойдан сўнг оламдан ўтди. Маҳкамадаги асосий мавқеларни Хитнинг содиқ тарафдорлари эгаллашди. Янги ҳукумат таркибида К.Жозе ва М.Тэтчерлар раҳбарлигида партия ўнг қанотининг кам сонли вакиллари маълум мустақилликни намоён этишарди. Сайловдаги ғалабадан кўп ўтмасдан Хит ва партиянинг парламентдаги фракцияси ўртасида ҳам яхши муносабатлар ўрнатилмаганлиги маълум бўлди. “ОРқа курси эгалари” орасида тарқалган Хитнинг сусткашлиги ва қатъиятсизлиги ҳақидаги фикр фракциянинг очиқча ФРОНДЕРЧИЛИК (муроса қила олмайдиганлар)ни келтириб чиқарди. Вақт ўтиши билан Хит ҳукумат сиёсати масалалари тўғрисида парламент фракцияси билан умуман маслаҳатлашмай қўйди. Бу келишмовчилик парламент фаолияти ташкилий асослари ислоҳотини ўтказишни тезлаштирди. қонун лойиҳаларини тайёрлаш вазифаси ҳукумат амалдорлари билан чамбарчас боғлиқ бўлган махсус соҳавий қўмиталарга топширилди. “Депутат сўровлари” амалиёти анча қисқартирилди. Унга кўра, ҳукумат вакиллари палата саволларига жавоб беришлари керак эди. “Яшил китоблар”- қонун лойиҳасини парламентга тақдим этишдан олдинги баҳс-мунозаравий хужжатларни нашр қилиш одати анча камайиб кетди.

Парламент ислоҳоти давлат бошқаруви тизимидаги ташкилий янгиланишлар билан бирга ўтказилди. Хитнинг раҳбарлик даврида вазирликларнинг тузилиши янада ойдинлашди ва уларнинг сони камайтирилди. Ҳукуматнинг молиявий соҳадаги ваколатлари оширилди. Ҳукумат ҳар йили маҳаллий ҳокимият органлари молиявий ҳолатини тафтиш (ревизия) қилиш ва “нотўғри харажатлар” учун кенгаш аъзолари ва бошқа мансабдор шахслардан жарима ундириш ҳуқуқига эга бўлди. Маҳаллий бошқарув тизимининг ўзи эса 1972 йилдаги қонунга мувофиқ анча тартибга солинди. Графликлар сони қисқартирилиб уларнинг ҳудудлари катталаштирилди. Маҳаллий ҳокимият ваколати барча даражаларда кенгайтирилган ва унификациялаштирилган (бир шаклга келтириш) эди. 1972 йилдаги қонунга мувофиқ маҳаллий ижрочи ҳокимият раҳбарлари вазифасини ўтаб келган кенгашлар раҳбарларининг ваколатлари бироз кенгайтирилган эди. Давлат бошқарувининг ислоҳоти Англия, ҳамда Уэльсга тааллуқли бўлди. қийинчилик, ўзига хос маъмурий тузилишга эга бўлган Шотландия ва Шимолий Ирландияда юзага келди. Олдинги лейбористик ҳукуматдан фарқли ўлароқ Хит бу минтақаларнинг ўз-ўзини бошқаришини кенгайтириш ғоясини қўллаб-қувватламади. Шотландия маъмурий ислоҳотини ишлаб чиқиш тўхтатилган эди. 1972 йилдан бошлаб шимолий Ирландияда тўғридан-тўғри бошқариш усули жорий қилинган эди. Маҳаллий ҳукумат барча ваколатлардан маҳрум қилинди, стормонт эса тарқатиб юборилди. Шимолий Ирландиянинг сиёсий муҳторияти расман бекор қилинмаган бўлса-да, унинг ҳудудида фавқулодда қонунчилик амал қила бошлади. Унинг асосини 1973 йилдаги “Шимолий Ирландия тўғрисидаги” ва 1974 йилдаги “Терроризмнинг олдини олиш тўғрисидаги” қонунлар ташкил қилди. Фавқулодда қонунчиликнинг терроризмга қарши курашга қаратилган фаолияти бутун Бирлашган қироллик ҳудудига ёйилди. қатъий чораларнинг кўрилиши Ольстер муаммосини ҳал бўлишига олиб келмади. Британия ҳарбий қисмлари озчиликни ташкил этган

католиклар томонидан босқинчилар армияси сифатида қабул қилинди ва террористик ҳаракатлар нишонига айланди. Ижтимоий кайфиятни кескин ўзгартирган ҳодиса 30 декабр 1972 йилда бўлиб ўтган “қонли якшанба” бўлди. Унда инглиз қўшинлари қўзғалган католикларга қарата ўт очдилар ва Лондондеррида 13 кишининг ўлимига сабаб бўлдилар. Бунга жавобан ғазабланган оломон Дублиндаги Британия элчихонасига бостириб кириб уни бутунлай ёқиб юборишди. Шундан кейин ИРА сулҳ тузишдан қатъиян бош тортди ва амалда инглиз ҳукуматига қарши террористик урушни бошлади. Фақатгина 1972-1975 йилларда Шимолий Ирландияда 475 киши ўлдирилди. Кескинликни бартараф этиш мақсадида Британия ҳукумати мамлакат тарихида илк бор референдум ўтказишга қарор қилди. 1973 йил 8 мартда Шимолий Ирландия фуқароларига Ольстернинг Бирлашган қироллик таркибидан чиқиб Ирландия Республикасига қўшиб олинишига нисбатан ўз ҳохиш иродасини баён қилишга имкон берилди. Аммо референдумнинг сиёсий самараси ниҳоят паст бўлди. Кўпчиликни ташкил этган протестантлар ажралишга қарши чиқди, озчилик бўлган католиклар эса референдумга бойкот эълон қилди. Ольстер муаммосини ечиш учун охирги марта Буюк Британия ва Ирландия ҳукуматлари 1973 йилнинг декабрида уриниб кўришди. У пайтда улар Ирландия Кенгаши-Ирландия Республикаси ва Шимолий Ирландиянинг вазир ва парламентларидан иборат давлатлараро консультатив органни тузиш бўйича Саннингдейл шартномасига имзо қўйдилар. Аммо бу шартноманинг ратификацияси протестант экстремистларнинг чиқиши туфайли пучга чиқди. Изчил, аммо ҳар доим ҳам самарали бўлмаган “ҳукуматни бирлаштириш” сиёсати Хит томонидан кенг кўламли ижтимоий-иқтисодий янгиланишларини амалга ошириш учун қатъий ҳаракат қилишнинг зарурий асоси деб қараларди. Бу янгиланишларнинг концептуал асоси “Ягона миллат” ғоялари бўлди. Хитнинг ҳукмронлик даврида давлат стратегиясини ишлаб чиқиш асосан, партия таҳлилий марказларини эмас, балки ҳукумат

тузилмаларининг функцияси бўлиб қолди. Бунда асосий ролни 1970 йилда лорд Ротшильд раҳбарлиги остида тузилган ҳукуматнинг сиёсатни таҳлил қилиш Марказий штаби ўйнади. Ҳукумат сиёсати йўналишини ишлаб чиқишда таълим соҳаси вакиллари (улар либерал кайфиятда эдилар) катта таъсир кўрсатишди, масалан Г.Жожон (Лондон иқтисодиёт мактаби), Ф.П.Пэйш ва А.Прост (Манчестер университети), Р.Болл (Лондон бизнес мактаби). Уларнинг ҳаммаси Кейнс назариясига қарши эдилар ва Британия ҳукумати иқтисодий стратегиясини тубдан ўзгартириш тарафдори эдилар. Консерваторларнинг янги авлоди давлатда ижтимоий тараққиёт муаммоларини ечиш бўйича тўлов жавобгарликни олиш кучи борлигини тан олишмасди. Асосий муаммо ижтимоий муносабатларнинг табиий механизмларини рағбатлантириш, ҳар бир одамнинг фаолроқ, ҳаракатчанроқ ва тадбиркорроқ ҳаётий мавқеъга ундаш ҳисобланарди. Ҳукумат олдига давлат харажатларини тартибга солиш ва ижтимоий сиёсат бошқарувини ва шу билан бир вақтда хусусий ташаббускорлик ҳамда рақобатни ҳар томонлама қўллаб-қувватлаш вазифаси қўйилган эди. 1973 йилдаги соғлиқни сақлаш тизимини ислоҳ қилиш тўғрисидаги қонунда барча тоифадаги тиббиёт ходимларига хусусий амалиёт билан шуғулланиш ҳуқуқини бериш, жамоавий касалхоналарида марказларга мўлжалланган жойларни кўпайтириш (агар улар даволаш ҳақини ўзлари тўласа) шифокорларга ўзининг хусусий мижозини даволаш учун касалхона ва клиникалардаги асбоб-ускуналардан фойдаланиш ҳуқуқини бериш кўзда тутилган эди. Ҳукумат, давлат тузишда бозор тамойилларининг тарқалишига умид боғлаган ҳолда соғлиқни сақлаш соҳасида давлат ва хусусий секторни ажратишдан бош тортди. Иккала сектор ягона миллий соғлиқни сақлаш хизматига бирлаштирилди. М.Тэтчер раҳбарлиги таълим соҳасида ислоҳот ўтказилди. Таълим муассасаларига таълим жараёни мазмунини танлаш ва унинг шаклларини белгилаш бўйича тўла эркинлик берилди. Тэтчер ўқувчиларнинг талабалари, қобилияти ва имкониятига асосланган энг

дифференциал (индивидуаллашган) таълим моделини жорий қилмоқчи эди. Унинг фикрича хусусий таълим муассасалари, давлат мактабларини бутунлай сиқиб чиқара олмайди, аммо улар таълим тизимининг элитор (нуфузли) қисми бўлиб келиши керак. Давлат мактабларига келсак, уларни таъминлаш учун ажратиладиган бюджет маблағлари кескин камайтирилди. Олий мактабларда ҳам бу харажатлар камайтирилди, аммо бу талабалар сонининг кескин пасайишига олиб келди. Консерваторлар таълим соҳасини коммерциаллаштиришга (тижоратлаштирилган) ўтиш ҳақида очиқчасига эъло6 қилишмади, аммо амалда бунга тўла шароит яратиб беришди. Давлат томонидан босиб чиқарилган “уй-жой қурилишидаги одилона йўл” номли давлат дастури бу соҳани бозор принципларига ўтказиш заруратидан келиб чиққан эди. Ҳар бир оилага уйни эгалик қилиш ва ижара олиш ҳуқуқини бериш ва уй-жой тўловлари учун дотоцион ва имтиёзли ёрдамларни тақсимлашда тенглаштиришни бекор қилиш жуда муҳим ҳисобланар эди. Шаҳар қурилишидаги давлат субсидиялари қисқартирилди, бундай дастурларни молиялаштиришнинг асосий уй-жой тўловлари бўлди. Аммо хусусий уй-жой сектори қурилиши, аксинча ҳар томонлама рағбатлантирилар эди. Бу жараённи қўллаш учун давлат ер нархларини назорат қилишни ва ерга эгалик қилиш амалларини бошқарувчи ер қўмитасини бекор қилди. Ижтимоий дастурларни қисқартириш Э.Хит ҳукумати томонидан “иқтисодиётни давлатнинг кераксиз таъсиридан (аралашувидан) холос этиш” шиори остида амалга оширилди. Бу йўналиш саноат сиёсатида ҳам қўлланди. Давлат ва хусусий секторлар муносабати тобора хусусий сектор манфаатига мослаштирилди. Ҳукуман кенг кўламни хусусийлаштиришни бошлашга ҳаракат қилмади, аммо давлат компания ва корхоналар акциялари пакетини қисман сотишни бошлади. Бу тажриба судралма денационализация (национализация қилинган мулкларни эгаларига қайтариш) деб номланди. Айни вақтда давлатнинг хусусий секторни бошқарувга аралашуви қисқартирилди. 1970 йилда саноатни қайта тузиш

компартияси ва иқтисодий ривожланиш режаларини ишлаб чиқиш билан боғлиқ бўлган баъзи бошқа ҳукумат муассасалари бекор қилинди. Иқтисодиётни либераллаштириш (эркинлаштириш) бўйича умумий сиёсат жараёни доирасида Хит ҳукумати солиққа тортиш тизимини ислоҳ қилиш чораларини қўллади. Тўғри (прямўх) солиқларни камайтириш ва эгри солиқларни ошириш иқтисодиётнинг “реал сектори”ни рағбатлантириши, саноат ишлаб чиқариши соҳаси сармоя қўйишлар рентабеллигини (самарадорлигини) ошириш керак эди. Ҳар бир фунт стерлингдан даромад солиғини 6 пенсдан камайтириш жиддий тарғибот самараси натижаси ўлароқ юз берди. (Сўнгги 11 йил ичида бир марта). Аҳолининг энг кам таъминланган қатлами (деярли 10 миллион киши) даромад солиғидан умуман озод қилинган эди. Йирик корпарацияси фойдаси учун солиқлар ҳажми анча камайтирилди. Компанияларни алоҳида даромадига қараб солиққа тортиш тизими ягона солиқ савдоси билан алмаштирилди. Бу эса энг самарадор ва рақобатбардош ишлаб чиқарувчиларга афзаллик берди. Дастлабки сармоя қўйишлар учун солиқ имтиёзлари оширилди. Хит ҳукумати меҳнат муносабатлари соҳасида давлат томонидан назорат қилиш даражаси ҳамда тизимни ҳам анча камайтирди. Вильсон ҳукумати томонидан жорий қилинган танлаб олинадиган бандлик солиғи бутунлай бекор қилинди. Ҳукумат ишсизлик билан курашиш бўйича йирик дастурлардан бош тортди. 1970-1971 йилларда илгариги ҳукуматларнинг даромад ва нархларни бошқариш тўғрисидаги қарорлари аста-секинлик билан бекор қилинди. Маош миқдорининг ошишини чегаралаш даражаси ҳақида қарор қабул қилиш йирик корпарация ва тредонацион вакилларининг битиштирувчи қўмиталари зиммасига давлат иштирокисиз юклатилди. 1970 йилдаги “саноатдаги муносабатлар тўғрисидаги” қонун билан сиёсий акциялар ва бирдамлик намойишлари (стачкалари) таъқиқланган эди. Барча касабаб уюшмалари махсус давлат империясида рўйхатдан ўтишлари керак эди. Бунда устав мақсадлар ҳам белгиланиши

кўзда тутилган эди. Хит ҳукумати томонидан амалга оширилаётган рағбатлантирувчи чора-тадбирлар ишбилармонлик фаоллашуви ва ишлаб чиқариш ҳажмининг ўсишига олиб келди. Тўғри, сармоя қўйишлар динамикасининг ўсиши ишончсизлигича қолаверди. 1970 йилда ички инвестициялар олдинги йилги кўрсаткичдан 2,5% кўп эди, аммо 1971 йилда бироз орқага чекиниш рўй берди, 1972 йилда эса сармоя қўйишлар 1%га ошди. Бундай вазиятда ҳукумат йирик инвестицион дастурларни амалга оширишга мажбур бўлди, бу эса саноат сармоя қўйишлардаги давлат молияси ҳиссасини 50% (1964 йилда-45%)гача оширишни талаб қиларди. Бу 1973 йилдаёқ ишлаб чиқариш 7% га оширишга имкон берди. Аммо шу билан бир вақтда давлат қарзлари ҳам ошиб кетди. Лейбористларнинг барқарорлаштирувчи сиёсати билан таъминланган тўлов балансининг пасайиши ва инфляциянинг камайиши хавф остида қолди. Британия иқтисодиётига 70-йиллар бошида рўй берган халқаро валюта тизими ни тубдан ўзгартириш ҳам салбий таъсир кўрсатди. Жаҳон молиявий бозорининг либераллашуви Европа валюта ҳудудига долларнинг босимини янада кучайтирди. Барқарор бўлмаган Британия молия бозори турли чайқовчилик хужумлари учун қулай бўлиб қолди. Бу эса инфляциянинг яна ўсишига сабаб бўлди. 1972 йил июлида муомалага киритилган фунт стерлингнинг “эркин сузиши”дан сўнг, унинг курси тез пасайиб кета бошлади. 1972 йил ноябрда Хит ҳукумати ўз иқтисодий стратегиясини тубдан ўзгартириши ва “инфляцияга қарши сиёсат”нинг янги босқичга ўтишини маълум қилди. Унинг асосий йўналишларини ишбилармонлар доираси ва касаба уюшмалари вакиллари билан келишиб олиб амалда мағлубиятга учради. Ҳукумат яна нарх ва даромадларни мажбурий бошқариш тажрибасига қайтишга мажбур бўлди. Инфляцияга қарши сиёсатнинг фаоллашувидан ташқари, ҳукумат яна саноат ишлаб чиқаришини фаол бошқаришга қайтишга мажбур бўлди. Миллий манфаатлар учун муҳим ҳисобланган соҳалардаги хусусий

корхоналар ва субсидиялар бериш тикланди. Бу дотация воситалари эса, ишлаб чиқаришни янгилаш учун эмас, балки бандлик даражасини сақлаб туриш учун ишлатилди. Натижада ҳукумат рентабеллиги (самарадорлик даражаси) энг паст корхоналарни нафақат қўллаб-қувватлаш, балки уларни миллийлаштиришга (бу сиёсат “чўлоқ ўрдаклар”ни қўллаб-қувватлаш номини олди) мажбур бўлди. қишлоқ хўжалигидаги соҳаларга ҳам дотация ажратиларди. Ҳукумат фаоллиги саноат ишлаб чиқариши ўсиш ижобий динамикасини сақлаб қолишга имкон берди. Аммо, жаҳон бозорида Буюк Британия позицияси ёмонлаша борди. 1973 йилда унинг жаҳон экспортидаги уруши 6,6%гача пасайди. Бундай шароитда Буюк Британиянинг ЕИҲга қўшилиш учун учинчи уринишининг муваффақияти катта аҳамият касб этди. 1973 йил 1 январдан бошлаб Буюк Британия, Дания ва Ирландиялар Европа Ҳамжамиятининг тўла ҳуқуқли аъзоларига айланишди. Аммо бирлашишнинг иқтисодий самараси узоқ истиқболда намоён бўлиши мумкин эди. Ҳозирча Британия ҳукуматига жиддий ён босишлар жумладан, ички инглиз бозорида қишлоқ хўжалиги маҳсулотларига нархларни анча ошириш, Ҳамдўстлик мамлакатлари билан тузилган савдо келишувларини ЕИҲ талаблари асосида қайта кўриб чиқиш, халқаро савдо заҳира валютаси сифатида фунт стерлингдан фойдаланишдан бош тортиш, ЕИҲ бюджетига Буюк Британия аъзолик тўловининг миқдорини ошириш кафолатларини беришига тўғри келди. Натижада Бунда Британиянинг “Умумий бозор”га қўшилиши бошида мамлакат тўлов балансининг яхшилаши эмас, балки ёмонлашувига олиб келди. 1971 йил охирида Британия иқтисодиёти яна бир жиддий имтиҳонга “нефть инқирози”га дуч келди, октябрь ойида ОПЕК нефтнинг ҳар баррали нархининг мисли кўрилмаган даражада 3 дан 18,65 долларгача ошириш ҳақида қарор қабул қилди. Бу Ғарб мамлакатлари иқтисодиётини глобал энергетик инқироз ёқасига олиб келди. Саноат ишлаб чиқаришнинг илғор соҳалари энергия сарф қилувчи технологияларга асосланган эди. Бу

ҳодиса нафақат катта зарар, ишлаб чиқаришнинг пасайиши ва инвестицияларнинг чекинишига олиб келди, балки ишлаб чиқариш технологик асосини қайта кўриб чиқиш заруратини юзага келтирди. Бу жараён ўн йил давом этди ва саноат иқтисодий моделининг тузилмавий (структура) инқирозига сабаб бўлди. У ҳозирча урушдан кейинги қайта ишлаб чиқариш инқирозининг дебочаси бўлди. Энергетик инқироз билан боғлиқ бўлган харажатларни ошириш, хўжаликнинг барча соҳаларида маҳсулот тоннархининг улгуржи ва чакана савдо нархларининг кескин ошишига олиб келди. Ундан кейин рўй берган сотиб олиш қобилияти ва талабнинг пасайиши ҳамда инвестициянинг камайиши инқироз бошланишига олиб келди. Ўзининг нефтга бўлган эҳтиёжининг 2Ғ3 қисмини Ўрта Шарқдан импорт қилинувчи нефт ҳисобидан қондирувчи Буюк Британия бу инқироздан катта талофат кўрди. Бу вазиятда Хит навбатдан ташқари парламент сайловларини ўтказишга қарор қилди. Сайловчилар эса мамлакатни инқироздан олиб чиқишни Хитга ишонишни ҳал қилишлари керак эди. Г.Вильсон ва Ж.Каллагеннинг “Ижтимоий шартномаси”. 1974 йил 4 март кунига белгиланган парламент сайловларига ҳукумат лагери ғалабага тўла ишонч билан тайёрланган эди. Хит “оломон фикри”га боғлиқ бўлмаган ва ҳар қандай вазиятда ҳам фаолият кўрсатишга қодир бўлган “кучли ҳукумат” яратиш ҳақида баёнот берди. Лейбористлар партияси эса, аксинча сайлов компартиясини фаол ўтказишди. Аммо улар шубҳасиз янги ғоя ва етакчига мухтлж эди. Лейбористлар партиясининг ўнг қанотида 1970-1971 йилларда иккита қутб юзага келди. Улардан бири, қайта тикланган Фобианчилар жамиятини тузган бўлса, иккинчиси Р.Женкинс атрофида жипслашди. Янгиланган Фабиан жамияти етакчиси Антони Крослэнд ва унинг тарафдорлари партиянинг анъанавий қадриятларини, ишчилар ҳаракатининг социалистик идеалларини тиклаш тарафдори эди. Ўнг лейбористлар учун бндай

ғайриодатий бўлган позицияни партиянинг анъанавий сайловчиларини тарқалиши ва унинг сиёсий қиёфасини йўқотишидан қўрқиш билан асослаш мумкин. Рой Женкинс ўз атрофида собиқ партия етакчиси Х.Гейтекеллнинг “умуммиллий сиёсатига” қайтиш тарафдорлари бўлган ўнг лейбористларни тўплади. Лейбористларнинг сўл қаноти ҳам мафкуравий, ҳам ташкилий жиҳатдан ўз хилма-хиллигини етарли даражада сақлаб қолди. Унинг етакчилари Майкл Фут раҳбарлигида “орқа кабенит” таркибига киритилди ва улар партия раҳбарияти билан қаттиқ тўқнашувдан эҳтиёт бўлишарди. “Сўл марказ” шаклланишида Энтони Вежвуд Бенн катта роль ўйнади. Лордлар палатаси аъзоси бўлган Вежвуд пэрликдан воз кечди ва ўз исмини “халқчилроқ”-ҳисоблашган -Тони деб ўзгартирди. Унинг Фут гуруҳи билан яқинлашиши Труюнионларнинг фаол сиёсий чиқишларини қўллаб-қувватлашда намоён бўлди. Уларни Краслэнднинг таклифларини танқил қилиш ҳам бирлаштирарди. Улар уни “Эгалитар-роқ” даромадлар сиёсатига чақиришарди. Сўл ва ўнг қанот гуруҳлари фаоллашаётган бир даврда Вильсон тез турли фракцияларнинг манфаатларини келиштиришга мажбур бўлди. Бундан албатта партия дастурининг тўлалиги ва изчиллиги зарар кўрди. Келишувга мамлакатда, жумладан, солиққа тортиш соҳасида, нафақа таъминоти ва ижтимоий суғурта соҳасида, тиббий хизмат кўрсатиш ва таълим давлат тизимини ривожлантиришда фаол ижтимоий ўзгаришлар бўйича дастурлар асос бўлди. 1973 йилдаги конференция партия раҳбари этиб сайланган Жеймс Коллагэннинг шахсий обрўси ошиб бораётганлигини намойиш этди. 1974 йилнинг февраль ойида бўлиб ўтадиган сайловлар учун тайёрланган лейбористлар партиясининг сайловолди дастури радикал характерга эга эди. Унда кенг миллийлаштириш, давлат бошқаруви тизимини кучайтириш, ҳарбий харажатларни қисқартириш, Буюк Британиянинг Умумий бозорда қатнашиши борасида умумхалқ референдумини ўтказиш кўзда тутилган

эди. Сайлов натижалари шуни кўрсатдики, Буюк Британия етакчи партияларининг дастурлари сайловчиларнинг катта ишончини қозонолмайди. Консерваторлар 37%, лейбористлар -38% овозга эга бўлди. Тарқалиб кетиш хавфи ёқасида турган либерал партиянинг кутилмаган муваффақиятли рамзий маънога эга бўлди. Либераллар учун сайловчиларнинг бешдан бир қисми овоз берди. Натижада лейбористлар 301 депутатлик мандатга, консерваторлар-296, либераллар-13, мандатга эга бўлишди. Шундай қилиб, парламентнинг қуйи палатасида бирор бир партия мутлоқ кўпчиликка эга бўлмади. Хитнинг либераллар раҳбарияти билан коалицион кабинет тузиш тўғрисида консултациялар ўтказишга уринишлари муваффақиятсизликка учради. Ундан кейин Хит қироличага истеъфога чиқиш ҳақида илтимоснома беришга мажбур бўлди. Бош вазир ваколатлари Вильсонга топширилди. Лейбористларнинг “озчилик ҳукумати” бошқа фракцияларнинг бирлашган овоз беришларига қаршилик қила олмаслиги сабабли, унинг раҳбари анъанага кўра тезда парламентни тарқатиб юбориши ва янги сайловлар ўтказиши мумкин эди. Аммо Вильсон бошқача йўл тутди. Бир неча ой давомида у “пишиб етмаган” қонун лойиҳасини тақдим этмади ва ўз раҳбарларига унинг сиёсатига ўз рейтингларини сақлаб қолиш йўли билан қаршилик кўрсатишга имкон бермади. Сайловолди ваъдалари устидан чиққан ҳолда лейбористлар ҳукумати триюнионлар норозилигига сабаб бўлган “саноатдаги муносабатлар тўғрисидаги” қонунни бекор қилди, шехтерларнинг ойлик маошни ошириш тўғрисидаги талабларини қондирди, ҳамда бошқа соҳаларда ойлик маошни ошириш даражасини чеклаш масаласида диктатдан воз кечди. “Солиқлар сиёсати” эркин характерга эга бўлди. Ишсизликка қарши кураш бўйича дастурларни амалга ошириш бошланди. Давлат томонидан молиявий ёрдам кўрсатилиши натижасида кўпгина корхоналарда тўлиқ иш ҳафтаси тикланди. Нафақалар ҳажми оширилди, озиқ-овқат маҳсулотлари нархлари ва квартира тўловлари

вақтинчалик “музлатилди”, кўп болали оилаларни қўллаб-қувватлаш тўғрисида қонун қабул қилинди. Вильсон Ольстер муаммосини ҳал қилишга ҳам қадам қўйишга ҳаракат қилди. 1974 йил апрел ойида ўзининг Шимолий Ирландияга бўлган сафарида у Соннингдейл шартномасини ратификация қилиш бўйича таклифларни тақдим этди. Аммо экстремистик гуруҳлар ҳаракатларини тўхтатишга муваффақ бўлмади. Ольстерда протестант ультра томонидан ташкил қилинган умумий сиёсий ғалаённинг бошланишидан сўнг Британия ҳукумати Шимолий Ирландия ассамблеясини тарқатиб юбориш ва яна тўғри бошқариш ҳажмига қайтишга мажбур бўлди. 1974 йил июлида “Шимолий Ирландия конституцион акти” қабул қилинди. Унга кўра Ольстерда янги маҳаллий вакиллик органи - конституцион Конвентни тузиш кўзда тутилган эди. Аммо бу лойиҳани амалга оширишга ҳеч қандай имконият бўлмади. Ольстер муаммосини ечиш бўйича ташаббуснинг туваффақиятсизликка учрашига қарамасдан Вильсон ўз фаолиятининг дасьлабки ойларида ўз ҳукуматининг нуфузини оширишга эришди. Рағбатлантирувчи солиқ ва инвестицион сиёсат меҳнат муносабатлари ва ижтимоий таъминот соҳасидаги оммавий тадбирлари билан бирга инглиз жамияти турли табақаларида ижобий таассурот қолдирди. Бир вақтда миллий ва жаҳон бозорида барқарорликнинг бузилиши белгилари яққолроқ кўзга ташланиб борди. 1974 йилнинг биринчи ярмида барча Ғарб мамлакатлари иқтисодиёти чуқур структуравий инқирозга учрай бошлади. Аммо, оддий инглизлар учун “оғир дамлар”нинг бошланиши ҳозирча олдинги консерватив кабинетга боғлиқ равишда қабул қилинарди. Парламентни тарқатиб юборишга эришган лейбористлар ўзларининг оммавийлаштириш сиёсатлари натижаларида фойдаланиш ва сайлов компаниясини яна илгариги консерваторлар сиёсати танқиди асосида олиб бориш имкониятига эга бўлишди.

Кузги сайловлардан олдин тайёрланган лейбористлар дастури бор- йўғи битта янгиликни ўз ичига оларди. Бу Коллагэн томонидан таклиф қилинган “ижтимоий шартнома” ғояси эди. Унда “ҳокимият ва бойликни ишчилар фойдасига тубдан ва абадий қайта тақсимлаш” учун давлат ва касаба уюшмаларининг яқиндан ҳамкорлик қилишлари кўзда тутилган эди. Бу дастурнинг асл мазмуни янада тўлароқ ва қатъийроқ тарзда “давлат фаравонлиги” ғоясини амалга оширишга ҳаракат қилишдан иборат эди. Коллагэннинг тахминига кўра, инқироз билан курашиш ва яшаш тарзини юқориги даражада сақлаб туриш иқтисодий ва ижтимоий муносабатларни давлат томонидан бошқарилишини кенгайтириш орқали амалга оширилиши керак эди. 1974 йил 10 октябрда бўлиб ўтган сайловлар натижаси парламентда барқарор кўпчиликни эгалик қилиш учун етарли бўлди. Лейбористлар парламентнинг қуйи палатасида 319 та ўринга (сайловчиларнинг 39,3% овози), консерваторлар - 296 (35,8%), либераллар эса 13 (18,3%) га эга бўлишди. Бунда илк бор қуйи палатада 11 та ўринга эга бўлган Шотландия миллий партияси яққол муваффақият қозонди. 1974 йил охиридан бошлаб Вильсон ҳукумати иқтисодий аҳволларнинг кескин ёмонлашувига дуч келди. Бир неча ой давомида Буюк Британияда саноат ишлаб чиқариши 10% дан кўпроқ камайди. Саноат қувваларининг 30%и етарлича фойдаланилмади, бу эса ўз навбатида ишсизликнинг ўсишига олиб келди. Агар 1974 йилнинг бошида ишсизлар сони 700 минг кишини ташкил қилса, 1975 йилда бу кўрсаткич 1400 минг кишига етди. Инфляция жараёнлари кутилмаган тарзда кечарди. Бозор иқтисодиёти тарихида биринчи марта ишлаб чиқаришнинг барқарор қисқариши нархларнинг кўтарилиши билан бирга рўй берди (“стагфляция” жараёни). Буюк Британияда 1974 йилда чакана нархлар 19%га, 1975 йилда -24%га ошди. Бу инфляция шиддатли - елдирилган деб аталди, унинг юзага келиши эса тартибга солишнинг Кейнсчилик усулларидан узоқ муддат фойдаланиш оқибатида бўлди. Бу

усулда умумий талабни дефицит бюджет сиёсати билан юзага келтириш, ортиқча кредит пулларини ҳосил қилишдан иборат эди. 1975 йил ёзидан бошлаб Вильсон ҳукумати инфляция ўсишини тўхтатиш, инвестициялар фаоллигини сақлаш ва меҳнат келишмовчиликларини бартараф этишга барча кучни сарф этишига тўғри келди. “Ижтимоий шартнома” дастури ўзининг биринчи шакли (мазмуни)да амалда пучга чиқарилди. Ҳукумат касабаб уюшмалари билан бор йўғи уларнинг ойлик маошни оширишни чеклаш тўғрисидаги талаблари (йилига 10%) тўғрисида шартнома тузишга эришди, холос. “Оммавий бўлмаган” чоралар ҳам ўтказилди: истеъмол молларига нисбатан солиқларнинг ошиши, ижтимоий ва маданий дастурларда давлат харажатларини қисқартириш. Аммо, ҳукуматнинг инқирозга қарши дастури асосан пассив, кутувчи характерга эга эди. Сиёсий синфдан бутунлай янги ижтимоий мафкурани ишлаб чиқишни талаб этувчи бир вазиятда лейбористлар ҳукумати бор-йўғи “оғир дамларни чидаб ўтказиш”га чақирувчи вақтинчалик чораларни таклиф қила олди, холос. Кўпгина лейбористлар етакчиларининг ҳам руҳли жиҳатдан толиққани сезилиб турарди. Вильсоннинг 1976 йил 16 мартида бош вазир лавозимидан кетиш тўғрисидаги қарори унчалик кутилмаган ҳодиса бўлмади. Вильсон истеъфосидан кейин бўлиб ўтган партия ичидаги сайловда олтита номзод қатнашди. Биринчи турда М.Фут (90 овоз), Ж.Коллагэн (84 овоз) ва Р.Женникслар (37 овоз) яхшироқ мавқеида эди. Иккинчи тур Коллагэн устунлигини кўрсатди, аммо бу ҳам мутлоқ характерга эга эмас эди. Учинчи уринишдагина у М.Фут устидан ғалаба қозонди. 1976 йил 5 апрелида Буюк Британия янги бош вазирлигини билди. Бош вазир лавозимига эга бўлган Жеймс Коллагэн бюджетни тежаш сиёсатига бутунлай ўтиш, инфляцияга қарши чораларнинг нуфузини ошириш, миллийлаштириш режаларидан бутунлай воз кечишни маълум қилди. “Ижтимоий шартнома ғояси бутунлай бекор қилинмади, аммо у энди инқирозга қарши сиёсатга боғлиқ тарзда қараларди. Ҳукумат тутган

йўлнинг асосий аппоненти ишчилар ҳаракати бўлди. 70-йилларнинг иккинчи ярмида Буюк Британияни норозилик намойишлари қуршаб олган эди. Намойишлар туфайли шифохоналар, транспорт воситалари, почта ва ёнғинга қарши кураш хизмати вақти-вақти билан ишламай қоларди. Металлурглар, шахтёрлар, автомобилсозлар, ҳайдовчилар ва темирйўлчилар касаба уюшмалари меҳнат шароитларини яхшилаш учун биргаликда намойиш қилишди. Уюшган ишчилар ҳаракати ойлик маошларни ошириш учун курашдан саноат корхоналарининг давлат томонидан қўллаб- қувватланиши, тўлиқ бандликни таъминлаш, солиққа тортиш тизимини ўзгартириш, импорт устидан қаттиқ назорат ўрнатишни талаб қилишга ўтди. Ҳукумат қийинчилик билан бўлсада касабаб уюшмаларининг сиёсийлашувини ва энг радикал чиқишларни бартараф этарди. Коллагэн ҳаттоки кабинет таркибидан партия чап қанотидан бир неча вакилларни чиқаришга мажбур бўлди. Аммо бу чораларнинг барчаси лейбористларнинг сонини камайишига сабаб бўлди. Ҳукмрон партиянинг обрўсини тушганлигини 1977 йил май ойидаги муниципал сайловлар натижалари ҳам кўрсатди. Унда кўп овоз билан консерваторлар партияси ғалаба қозонди. Фуқаро тинчлигига нафақат тред-юнионларнинг радикал қанотининг чиқишлари, балки националистик (миллатчи) ва террористик ташкилотларнинг ҳаракатлари ҳам хавф соларди. 70-йилларнинг ўрталаридан бошлаб сепаратистлик шиорлар остида Шотландия ва Уэльсдаги норозилик ҳаракатлари кўпайди. Олдини олиш (превентив) чораси сифатида ҳукумат экспертлари Уэльс ва Шотландия автономия (мухторияти)сини камайтириш лойиҳаси тайёрлашди. Унда, таълим тиббий хизматлар, йўл ва уй-жой қурилиши, экология соҳасида анча ваколатларни маҳаллий идора органларига топшириш кўзда тутилган эди. 1975 йил ноябрида ҳукуматнинг юқоридаги лойиҳаси баён қилинган “Оқ китоб” номида эълон қилинди. Аммо, 1976 йилда Каллагэн ҳукумати парламентга анча янгиланган қонун лойиҳасини тақдим этди. Унда Шотландия ва

Уэльсда маҳаллий қонун чиқарувчи ташкилотларни таъсис этиш кўзда тутилган эди. Бу эса кўзланган ислоҳот, моҳиятини тубдан ўзгартирди. Шуни таъкидлаб ўтиш керакки, бирлашган қироллик мураккаб тузилишдаги Унитар давлатдан иборат, яъни ҳам содда маъмурий-ҳудудий бирликлар, ҳам мухториятларни ўз ичига олади. Британиянинг ҳудудий доктринаси майда миллатлар яшовчи ҳудудларда миллий-ҳудудий мухториятларнинг мавжуд бўлишини назарда тутади. Аммо инглиз ҳуқуқшунослик адабиётида “мухторият” ва унга боғлиқ ҳудудий тузилмаларнинг таснифи (классификацияси) учрамайди. Инглиз ҳуқуқшунослари суверенитетини сақлаган ҳолда марказий ҳукумат томонидан қирллликнинг алоҳида қисмлари (субмиллий бирликлар)га ваколатларнинг берилишини англатувчи “деволюция” истилоҳини (термин) афзал кўришади. Бунда қонун чиқарувчи (Маҳаллий бошқарув органларига қонунлар чиқариш ҳуқуқларини бериш) ва маъмурий (марказ томонидан қабул қилинган қонунлар ва юритилган сиёсатни маҳаллий шароитларга мослаштирган ҳолда бошқариш) деволюция фарқланади. Деволюция Бирлашган қиролликнинг асосий 4 қисмининг учтаси, яъни Уэльс, Шотландия ва Шимолий Ирландияга нисбатан ишлатилади. Булардан олдинги иккитаси тарихан Британия давлати таркибига маъмурий деволюция асосида киритилган эди. Шотландия ва Уэльсда вакиллик ҳокимиятнинг маҳаллий органларининг ташкил этилиши Бутун Бирлашган қироллик доирасида қонунга чиқарувчи деволюция тизимига бутунлай ўтишни билдирди. Сиёсатчилар томонидан ҳаётга татбиқ этилаётган ислоҳот Британия давлатчилиги доктринавий асослари нуқтаи назаридан жуда муҳим эди. Шотландия ва Уэльсда маҳаллий ҳукумат органлари ваколатини кенгайтириш ғояларини рад этмаган ҳолда, Консерваторлар ҳамда Лейбористлар партияларининг кўпгина сиёсатчилари бундай даражадаги радикал ўзгаришларнинг тўғрилигига шубҳа қилишарди. қонун лойиҳасининг умум палатасидаги муҳокамаси бир ярим йилга чўзилди.

Фақатгина миллий партияларга мансуб депутатларининг овозлари ҳисобига ҳукумат 1978 йилдаги “деволюциялар” ҳақидаги билларнинг қўллаб-қувватланишига эришдилар. Аммо уларнинг ҳаётга тадбиқ этилиши бевосита Шотландия ва Уэльсдаги референдумларга боғлиқ эди. Улар ижобий натижа бериши учун рўйхатга олинган сайловчиларнинг 40% ининг овозлари керак эди. 1979 йил бошида бўлиб ўтган референдумлар Каллагэн ҳукумати учун жиддий мағлубият келтирди. “Деволюция”ни Уэльсда яшовчиларнинг атиги учдан бир қисми ва Шотландияликларнинг 40%игина қўллаб-қувватлашди. Шимолий Ирландияда ҳам вазият кескинлашди. Британия ҳарбий кучлари фақатгина кўпчиликни ташкил этувчи протестантларни қўллаб- қувватлаб хатога йўл қўйди. Протестант ультрачилари, асосан католиклар яшайдиган кварталларда чиқишлар ташкил этишар ва бу намойишлар кўпинча қонли тўқнашувлар билан якун топарди. Католик-экстремиятик ташкилотлар, ўз навбатида Британиянинг ҳуқуқини ҳимоя қилувчи органлари ва протестант жамоалари етакчиларига ҳужумлар уюштиришни давом эттиришди. 1975 йилда ИРА таркибидан Ирландия миллий-озодлик армиясини ИМОА ташкил этган радикал гуруҳ ажралиб чиқди. ИМОАнинг вазифаси Ирландия Республикасига қўшилиш эмас, балки Ольстернинг мустақил бўлишига эришиш ва уни “Марксистик-ленинистик ишчи-деҳқон республикаси”га айлантиришдан иборат бўлди. 1978-1979 йилларда Ирландия экстремистлари Британиянинг кўзга кўринган сиёсат арбобларига қарши индивидуал террор тактикасига ўтишди. Бунга жавобан ҳукумат репрессиялар (қатағон)ни кучайтирди. Ольстердаги кўпгина инсон ҳуқуқларини поймол қилиш ҳолатлари Европа судини 1978 йил январида инглиз полициясига “маҳбусларга нисбатан ғайриинсоний ва камситувчи муносабатлар учун жавобгарликни ўз бўйнига олишни талаб қилувчи қарор қабул қилишга мажбур этди. Ички сиёсий вазиятнинг кескинлашувига қарамасдан Буюк Британия иқтисодий ривожланиши динамикаси аста-секин яхшилана борди. Ҳал

қилувчи ҳолат 1977 йил баҳорида рўй берди. Бу вақтга келиб инқироз чўққиси бартараф эттирилган ва ишлаб чиқариш даражаси аста-секин кўтарилаётган эди. Инфляция 16%га пасайди. Ижобий тенденцияларни мустаҳкамлаш учун ҳукумат тадбиркорларнинг фаоллашувини қўллаб- қувватлашга уриниб кўрди. Хусусий бизнес учун солиқ имтиёзлари жорий қилинди, асосий капитални янгилаш учун ассигнациялар оширилди. Аммо шу билан биргаликда ойлик маошини оширишда қаттиқ чеклашлар ва ижтимоий дастурлар соҳасида бюджетни тежаш сақлаб қолинди. Инфляциянинг янада авж олишини бартараф этиш учун ҳукумат банкларга фоиз ставкаларини кўтариш ва кредит бериш ҳажмини қисқартиришни буюрди. Бундай иккиёқлама сиёсат ишбилармон доиралар, ҳамда тред- юнионларнинг норозилигига сабаб бўларди. Партия тезда ўзининг “барқарор” сайловчиларнинг қўллаб-қувватлашидан ҳам маҳрум бўлди. 1977 йил ёзида Каллагэн ҳукумати жар ёқасига келиб қолди. қўшимча парламент сайловларидан кейин лейбористлар 8 та депутатлик ўрнини ва умум палатасида мутлоқ кўпчиликни қўлдан бой беришди. Коллагэн Либерал партия етакчиси Дэвид Стил билан парламент фракцияларининг биргаликда келишиб ҳаракат қилишлари тўғрисидаги шартнома тузиб, ҳукумат инқирозини бартараф этишга эришди. Либераллар билан бирга имзоланган пакт барқарорлаштирувчи сиёсатни давом эттиришга имкон берди. Бунинг натижасида нархларнинг ўсиш суръатларидан кескин пасайиши кузатилди. 1978 йилда инфляция 8%гача пасайди. Норозилик намойишлари ҳам бирмунча камайди. Кенг миқёсдаги миллийлаштириш ва даромадларни қайта тақсимлаш лойиҳаларидан воз кечиш ишбилармонлар доирасида лейбористлар таъсирини кучайтирди. 1978 йил июнида қўллаб- қувватланиш даражасига кўра ҳукмрон партия яна консерваторларга етиб олди (тахминан 45% дан). 1978 йил кузида сиёсий вазият яна кескинлашди. Сентябрь ойида бўлиб ўтган Британиянинг тред-юнионлари конгресси съездида, конгресс ўзининг ҳукуматга нисбатан мухолифотда бўлишини тасдиқловчи

резолюцияни қабул қилди. Кейинги ойлар давомида ўта тажовузкор норозилик намойишлари бўлиб ўтди. Оммавий норозиликлар ва кўп сонли пикетлар мамлакатдаги барқарор вазиятни бузди. Ахлатчиларнинг иш ташлашлари ва норозилик намойишлари натижасида кўп шаҳарларнинг кўча ва майдонлари ахлатдан тўлиб кетди. Дафн қилиш ва шошилинч тиббий ёрдам хизматлари фаолиятларида ҳам тўқнашлар кузатила бошланди. 1908 йил охирига келиб, жамият орасидаги норозилик энг юқори нуқтагача кўтарилди. 1978 йил октябрида Д.Стил либералларнинг партияларнинг биргаликда ҳаракат қилишлари тўғрисидаги пактдан бош тортишларини эълон қилди. Икки ой ўтгандаёқ ҳукумат сиёсатининг асосий йўналишлари умум палата доирасида кўпчилик томонидан танқид қилинди. Ҳукумат, фақатгина миллий партиялар, хусусан Шотландия миллий партиясининг парламентар фракциясининг қўллаши туфайлигина истеъфодан қутулиб қолди. Аммо Шотландия ва Уэльсдаги референдумларнинг муваффақиятсизлигидан кейин ҳукумат истеъфоси аниқ бўлиб қолди. Коллагэн парламентни тарқатиб навбатдан ташқари сайловларни ўтказишдан бошқа чораси қолмади. Бу сайловлар 1979 йил 3 майида ўтказилди. Сайловчиларнинг 43,9%и консерваторларни ёқлаб овоз берди. Бу уларга 339 депутатлик мандатларига эга бўлиш ва палатада мутлоқ кўпчиликни ташкил этишга имкон берди. Лейбористларни жами 39,6% сайловчилар (умум палатасида 268 ўрин) қўллашди. Либераллар ихтиёрида 11 та депутатлик ўрини қолди. Миллий партияларнинг фракциялари сони ҳам камайиб кетди.

Адабиётлар : 1. Новейшая история стран Европ ы и Америки XX век. Частъ 2 (1945-2000) М., 2001. 2. З.Р.Нуриддинов “Ғарб мамлакатларининг энг янги тарихи” (1939-1971). Т., 1976 й. 3. Г.Ҳидоятов, Х. Ғ уломов. Всемирная история стран Западной Европы и Америки. (1946-1995). Т. , 1999 й. 4. Новая и новейщая история. 1990 й. № 5. 5. Криговуз И.М. Крушение “реального социализма” в Европ е и судьбы освобод н вшихся народов. М. , 2001. 6. Мосририр. Осень-93. Хроника противостаяния. М., 1995. 7. Медведев В.А. Распад. Как он произошол в “мировой системе социализма”. М., 1994. 8. Центрально-Восточная Европа во второй половине XX века, т.2. М., 2001.

Похожие

Буюк Британия 60-70 йилларда технократик давр

Буюк Британия 60-70 йилларнинг иккинчи ярмидаги халқаро муносабатлар тизимида

Буюк Британия 1945-2005 йилларда

Ж.Мейжор ва Британия янги консерватизмининг қайта қурилиши

М.Тэтчер ва Британияда неоконсерватив инқилоби