М.Тэтчер ва Британияда неоконсерватив инқилоби - История - Рефераты

М.Тэтчер ва Британияда неоконсерватив инқилоби

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

111 KB

М.Тэтчер ва Британияда неоконсерватив инқилоби Режа: 1. М.Тэтчернинг неоконсерватизмидан Э.Блэрнинг “янги лейборизми” га. 2. Неоконсерватив йўналишдаги иқтисодчилар 3. Инфляцияга қарши сиёсатнинг энг муҳими ва таркибий қисмларида иқтисодиётни либераллаштиришнинг радикал воситаси

М.Тэтчер ва Британияда неоконсерватив инқилоби Консерваторларнинг 1974 йили ўтказилган сайловдаги мағлубияти ички партиявий мухолифотнинг фаоллашувига чақирув бўлди. Унинг ғоявий етакчиси ҳукумат таркибида бўлган вақтлардаёқ Маргарет Тэтчер билан биргаликда бир неча бор Хитнинг сиёсатига қарши чиқишлар қилган Хит Жозеф эди. Жозеф гуруҳининг ташкилий штаби 1974 йилда ташкил этилган сиёсий тадқиқотлар маркази (директори Альфред Шерман эди). Партиянинг ҳуқуқий қанотига таяниб, Жозеф ўз қарашларини нафақат Хитга, балки ториларнинг макмилланчиларнинг янги тарафдорларига ҳам қарши қўйишга ҳаракат қилди. Хит Жозеф Тэтчер ва Шерманлар билан биргаликда ғарб жамиятининг 70-80 йиллардаги маънавий қиёфасини ўзгартирган умумий неоконсерватив тўлқинга ҳамоҳанг бўлган “янги консерватизм” концепциясининг учинчи вариантини ишлаб чиқишга ҳаракат қилаётган гуруҳга раҳбарлик қилди. Жозеф ва “янги консерватизм”ни тубдан ўзгартиришнинг бошқа тарафдорлари Британия жамитяидаги муаммоларнинг илдизини барча урушдан кейинги ҳукуматларнинг қатъийлик билан “одамларнинг кўп, кўпроқ сони учун иложи борича кўпроқ, кўпроқ бажариш, иқтисодиёт ва жамиятни бир намуна асосида қайта қуришга” ҳаракат қилишларида кўрарди. Улар урушдан кейинги “ижтимоий давлат” моделини тубдан ўзгартириш зарурлигини таъкидлашди. Хит 1974 йил кузидаги сайлов компаниялари вақтидаёқ бу қарашларга ён босишга мажбур бўлди. Хит партия раҳбарини қайта сайлаш учун сайлов ўтказишга қарор қилди. Вазиятнинг кескин ўзгариши туфайли К.Жозеф сайлов компаниясидан тез орада чиқиб кетди. 19 октябрда у парламентдаги нутқида ғайрат билан жамиятнинг “ақлий ва маънавий соғломлаштириш” йўлларини муҳокама қилишга киришиб кетди. Замонавий инқирознинг энг муҳим сабабларидан бири деб у паст табақалар ўртасидаги туғилишнинг юқори кўрсаткичлари туфайли “инсон заҳираларининг ёмонлашуви”ни кўрсатди. Кейинги кунлар давомида эса Жозеф бошига мальтусчилик

ғоясини тарғиб қилиш тарафдори деган айбловлар ёғилди. Бундай вазиятда у партия етакчилиги учун курашишдан воз кечишини маълум қилишга шошилди ва бу жараёнда қатнашишни М.Тэтчерга таклиф қилди. Тэтчернинг ўзи эса бу вақтда ўзининг сиёсий қиёфасини қатъий ўзгартирди. Унинг кескин қоралашлар, бетга чопарлик ва ҳаттоки кескинлик билан сўзланган нутқлари, Хитнинг маърифий ва босиқ нутқларидан кескин фарқ қиларди. 1975 йилда Тэтчер ўта оғир инқирозни бошдан кечираётган партиянинг раҳбари бўлди. Парламентдаги фракция ва партиянинг бутун раҳбарияти гуруҳларнинг кескин рақобати натижасида сусайган эди. 50- йилларнинг бошига нисбатан партия аъзолари сони икки марта, “ёш консерваторлар” ҳаракати аъзолари сони эса уч мартагача камайган эди. Буларнинг ҳаммаси Тэтчерга партиянинг ичида тозалаш ўтказишдан воз кечишга эмас, балки партия элитасини бирлаштиришга мажбур этди. Унинг “яширин кабинетида”ги муҳим лавозимларни нафақат Жозеф ва Нивлар, балки яқиндагина сиёсий жиҳатдан рақиб бўлган Прайор ва Хаулар ҳам эгаллашди. Уайтлау эса ҳаттоки, партия етакчисининг ўринбосарига айланди. Тэтчер атрофида “эски гвардия” аъзоларидан Лорд Торникфорт, Р.Модлинг, А.Мадлер ҳам пайдо бўлишди. Шу билан бир вақтда Тэтчер “орқа курсичилар” ўртасида ҳам ўз таъсирини мустаҳкамлаш учун кўп ҳаракат қилди. У норасмий тарзда оддий депутатлар билан мулоқотда бўлар, кўп йиллик анъанага қарши ўлароқ ланч пайтида паст нуфузли парламент кафеларида бўлар, муҳим муаммоларни стол атрофида ёки навбатларда муҳокама қилар, минтақавий ва ёшлар ташкилотлари вакиллари билан кўплаб учрашувлар ўтказарди. Тэтчер атайлаб партия раҳбарияти услубини ўзгартирарли. У юзлаб партия фаолларининг қўллаб-қувватлашисиз “оммавий партиянинг” тубдан ўзгартиришсиз ижтимоий янгиланиш радикал дастурларини амалга оширш мумкин эмаслигига қаттиқ ишонарди. Партияга Хит каби сиёсатчи эмас, балки янги тоифадаги етакчи, толмас курашчи ва

қатъиятли сиёсатчи керак эди. Тэтчер усталик билан “миллатни озод этиш” учун “қўшинни” “жангга” олиб борувчи “генерал” ролини ўз зиммасига олди. Аммо, “темир хоним” нуфузига эга бўлган Тэтчер, партиянинг оддий аъзолари учун ўша муҳитдан чиққан, фикрлаш, қадриятларга муносабат ва ҳаётий тажриба жиҳатидан яқин бўлган “ўзининг одам” қиёфасини сақлаб қолишга ҳаракат қиларди. Бундай сиёсий усул Британия неоконсерватизмининг энг муҳим фарқланувчи белгиси бўлиб қолди. 1976-1978 йилларда Консерваторлар партиясининг мафкуравий янгиланишини акс эттирувчи дастурий хужжатлар комплекси ишлаб чиқилган эди. Асосий йўналишлар антиэтатистик ва антибюрократик тўнтариш, хусусий тадбиркорлик асосидаги иқтисодий ўсиш динамикасини таъминлаш, рақобатни ривожлантириш, солиқларни камайтириш ғояларидан иборат бўлди. Неоконсерватив дастурнинг ўзига хос хусусияти “ягона миллат” тикланиши ва ижтимоий тотувликни таъминлаш ғояларидан иборат эди. Хитнинг жамоаси томонидан ишлаб чиқилган “мулкдорлар демократияси” концецияси билан чамбарчас боғлиқ бўлган Тэтчернинг янги консерватизми замонавий иқтисодий назарияга асосланган эди. Унинг асосини М.Фридманнинг Чикаго монетаризм мактаби ва таклиф назарияси тарафдорлари А.Лаффер ва Р.Риганларнинг асарлари ташкил этарди. Буюк Британиянинг ўзида монетаристик назария 60-йиллардан бошлаб Манчестер Университети иқтисодчилари ва М.Паркин ва Д.Лойдлэр, ҳамда Бирмингем университетидан А.Уолтерслар томонидан ривожлантирилаётган эди. 70-йилларда уларга Ливерпуль университетдан П.Минфорд гуруҳи ва Лондон иқтисодиёти мактабидан Б.Гриффитслар қўшилди. Уолтерс ўша пайтдаёқ М.Тэтчернинг иқтисоди бўйича маслаҳатчиси этиб тайинланган эди. Неоконсерватив йўналишдаги иқтисодчилар давлат томонидан макроиқтисодий бошқарув иқтисодий ўсишни таъминлай олмаслигини исбот қилишарди. Иқтисодий ўсишнинг асосини фақатгина ташқари

таъсирсиз, табиий рақобатга, бозордаги ишбилармонлик ва ишлаб чиқариш маданиятига асосланган тарқоқ тартиб ташкил этиши мумкин. Давлатнинг вазифаси бундай иқтисодий тузумнинг барқарорлигини таъминлаш, энг аввало инфляцияга қарши курашишдан иборат бўлиши керак. Давлат тежамли бюджет тўловлари амалиёти, даромадларнинг тез ошиб кетиши, фаол дотация сиёсатидан воз кечиши керак. Иқтисодий ўсишнинг юқори суръатларнинг сақлаб туришга, неоконсерваторларнинг фикрича, умумий талабни оширувчи омилларни ривожлантириш орқали эмас, балки самарали таклифни таъминлаш-капитал ва ишчи кучнинг ҳаракатланиши, уларни тақдирлашни “табиий ишсизлик” шароитида меҳнат бозоридаги рақобатга мулкни хусусий сектор фойдасига қайта тақсимлашга, бизнеснинг мувозанатлаштирилган тузилмасини шакллантириш, жумладан, кичик тадбиркорликни ривожлантиришга, ишбилармонлик фаолиятини ҳар томонлама рағбатлантирган ҳолда ижтимоий ПАТЕРНАЛИЗМдан воз кечишга қаратилди. Тэтчер ва унинг тарафдорларининг муҳим хизмати монетаризм иқтисодий назариясини тўлақонли дунёқараш даражасидаги ижтимоий- сиёсий таъминот даражасига кўтаришдан иборат бўлди. Таклиф қилинаётган иқтисодий модель самарадорлигини ҳисоблашдан ташқари, Британия консерваторларининг янги авлоди шахснинг ижтимоий фаоллиги ва жавобгарлигининг янгиланиши, давлат ёрдамига умид боғламасдан ўз ҳаёти учун ўзи курашадиган конкрет инсон манфаатлари устунлиги зарурлигидан келиб чиқдилар. Бу ижтимоий мафкуранинг рамзи “бепул пишлоқ фақат қопқонда бўлади”-дан иборат бўлди. Британия неоконсерватизми сиёсий фикрининг асосий хусусияти маънавий аргументация(даллиар келтириб исботлаш)нинг катта роли инглизларнинг “табиий” консерватизмига Британия жамиятининг анъанавий викториянликга хос маънавий қадриятлар- оила ва динга, қонун ва тартибга, меҳатсеварлик ва эҳтиёткорликка нисбатан ҳурматга нисбатан аппеляциядан иборат эди. Тэтчер сиёсий дастури учун “қонун ва тартиб”

шиори марказий шиорга айланди. Жамиятнинг турғун ва карахтлигига қарши курашган ҳолда у ўта тартибсизлик чалкашликка эмас , балки барқарор ва ҳаракатчан жамиятни барпо этишга чақирарди. Ўзгармас ҳиссиётга берилувчанлик, кескинликка асосланган, “темир хоним”нинг сиёсий усули, чиқишларининг жўшқинлиги, қўйилган мақсадларга эришиш йўлида қатъийлик ва изчиллик билан биргаликда - бу пастулатларнинг ҳаммаси Британияга хос неоконсерватив сиёсий фалсафанинг асосини ташкил этди. 1977 йил май ойида бўлиб ўтган маҳаллий сайловлардаги ғалаба консерваторлар партиясининг янгиланишида кескин бурилиш ясади. Ҳукмрон партия, аксинча сайловчиларнинг ишончини йўқота бошлади. 1979 йилдаги “иссиқ қиш”нинг норозилик тўлқини кўпгина инглизларни Тэтчернинг далиллари тўғрилигига ишонтирди. Консерваторлар партияси тарафдорлари учун 1979 йил мартида Ирланд экспремистлари томонидан Эйри Нивонинг ўлдирилиши қаттиқ зарба бўлди. 28-март куни консерваторлар умум палатасига ҳукумат ишончсизлик вотуми билан резолюцияни тақдим этишда ва у бир овоздан қабул қилинди. Ҳукумат парламент тарқатилишини уюштиришга мажбур бўлди. 1979 йил 3 мартдаги сайловларда консерваторларни сайловчиларнинг 43,9%и қўллаб- қувватлади ва улар 339 та (635 тадан) мандатни қўлга киритишди. Ҳукумат таркибини танлашда Тэтчер бу гал ўз тарафдорлари, яъни қатъий монетар сиёсат тарафдорларига ён босди. Асосий вазирликлар ҳисобланган, молия ва саноат вазирликлари Жефри Хау ва Кит Жозефга топширилди. Тэтчер коллегиал (бамаслаҳат) ва ҳар қандай бўлинишга чек қўйиб ҳукумат ишлаши характерини тубдан ўзгартирди. Ҳукуматда илгариги Тэтчернинг парламентдаги чиқишлари руҳидаги кескин баҳс- мунозаралар олиб бориш расм бўлиб қолди. қарорлар кўпроқ комиссия ва кабинет иштирокисиз кичик доирадаги сиёсатчилар ва бош вазир иштирокида қабул қилинадиган бўлиб қолди. 1981 йилдаёқ “Темир хоним”

ҳукумат таркибидан етарлича қатъиятли бўлмаган сиёсатчиларни четлаштириб, уни “тозалади”. Тэтчер ҳукумати ўта мураккаб иқтисодий ва ижтимоий сиёсат муаммоларига дуч келди. 1979 йил ўртаси учун хос бўлган иқтисодий жараёнларнинг ижобий динамикаси тезда ўсаётган инқироз билан алмашди. “Нефт инқирози” салбий оқибатларга олиб келди. 1979 йилда Эронда шоҳлик тузумининг ағдарилиши ва Эрон-Ироқ урушининг бошланиши муносабати билан ОПЕК мамлакатлари нефть нархини икки баравар оширишди. 1980 йилдаёқ Ғарб мамлакатлари яна бир қайта ишлаб чиқариш инқирозига дуч келишди. Буюк Британияда саноат ишлаб чиқариши 12%га, қайта ишловчи саноатда 16%, енгил саноат соҳаларида 27%гача пасайиш кузатилди. Инқироз янги инфляциянинг авж олиши ва ишсизликнинг тез ўсиши билан бирга ўтарди. 1980-1981 йилларда ишсизлар сони 1,5 дан 3,3 миллион кишигача ошди. Аммо бундай салбий шароитларга қарамасдан Тэтчер ҳукумати ўзининг олдинги иқтисодиётни структуравий ислоҳ қилиш режасидан воз кечмади. Монетор концепцияси мантиғига кўра, ҳукумат олдин инфляция суръатларини пасайтиришга уринди. Бу вазифа саноат корхоналарига дотация қилиш амалиётидан воз кечишни, эмиссия устидан қаттиқ назорат ўрнатишни, “қиммат кредит” сиёсатига қайтишни талаб қиларди. Солиқ тизими қайта ишлаб чиқилди. Даромад солиғининг пасайиши ва алоҳида шахс ва корхоналарни тўғридан-тўғри солиққа тортишдан эгри солиқларга ўтиш натижасида катта даромадлардаги тўғри солиқлар 3,5 млрд. фунт стерлингга камайди, шу билан бир вақтда бюджет даромадларида эгри солиқлар уруши 34% (1979 й)дан 39% (1981 й)гача кўтарилди. Кўпгина истеъмол моллари, маиший хизмат, тиббий хизмат кўрсатиш ва бошқаларга жорий қилинган оширилган нархлардаги солиқлар ставкаси 8%дан 15%гача оширилди. Бу чораларнинг ҳаммаси шахсий истеъмолни қисқартиришни ташвиқот қилиш билан бир вақтда амалга оширилди. Неоконсерваторлар миллати “маблағга қараб” яшашга чақирдилар.

Ижтимоий харажатларга қарамасдан Тэтчер ҳукумати коммунал ва йўл қурилиши хўжалиги, маданият, таълим соҳасидаги давлат харажатларини кенг кўламда камайтиришга қарор қилди. 1980-1981 йилларда бюджетдаги ҳаракат моддаларига мос харажатлар 4 млрд.фунт стерлингга қисқартирилди. Шу билан бирга давлат аппаратида ходимлар сонини камайтирилди ва уни таъминлаш учун харажатлар ҳам қисқартирилди. Бюджет воситаларини тежаш шиори остида мавжуд давлат бошқарув тизимини тубдан қайта қуриш амалга оширилаётган эди. 1982 йилга келиб, ҳукумат таркибидаги барча соҳа вазирликлари бекор қилинган эди. Инфляцияга қарши сиёсатнинг энг муҳими ва таркибий қисмларида иқтисодиётни либераллаштиришнинг радикал воситаси давлат корхоналарининг хусусийлаштиришидан иборат эди. Уларнинг кўпчилиги зарар келтирувчи эди ва доимий дотацион харажатларни талаб қиларди. Бу юкдан қутулиш ва хусусийлаштиришдан келган маблағлар бюджет балансини анча яхшилаши мумкин эди. Бундай қадам натижасида ноилож яна бир ишсизлик авж олиши ва ижтимоий норозиликнинг ошишини бошдан кечиришга тўғри келди. “Кескин” антиинфляцион ва структуравий сиёсат аллақачон 1981- 1982 йилларда ижобий натижалар бера бошлади. Бу даврнинг тугаши арафасида инфляция 4-5% га пасайди. 1982 йилнинг иккинчи ярмидан бошлаб Британия иқтисодиётидан ўсиш белгилари кўзга ташлана бошланди. 1983 йилдан бошлаб эса ишлаб чиқариш қатъий суръатлар билан ўса бошлади. Энг рентабель (даромадли) компанияларнинг акциялари курси анча кўтарилди, хусусий инвестициялар юқори суръатлар билан ошди (10,3%га). Аҳолининг истеъмолчилик ҳаражатлари ҳам 6,5 %га ошди. Аммо “кескин даволаш” рентабеллиги суст бўлган соҳаларда ишлаб чиқаришнинг пасайиши, хусусийлаштирилган корхоналарда бандликнинг камайиши, меҳнат бозорида курашнинг кескинлашувига олиб келди. 1981 йилга келиб меҳнатга лаёқатли аҳоли орасида ишсизлик 10%

дан ошди, ёшлар ўртасида эса бу рақам тўрт баравар ортиқ эди. Фақатгина 1980-1983 йилларда ишсизлар сони 2 миллиондан 3 миллионгача ошди. “Ички шаҳар ҳудудлари”- анъанавий соҳаларда фаолият кўрсатган ишчиларнинг шаҳар-марказларида жойлашган илгариги ҳудудлари харобазорларга айланган эди. Бу кескин муаммони келтириб чиқарди. Жиноятчилик ва террористик ҳаракатларнинг ўсиши қайд қилинди. 1981 йилда Буюк Британиянинг йирик шаҳарларини (Лондон, Биргингем, Бристоль, Липерполь) тарқоқ норозилик намойишлари қамраб олди, бу намойишлар кўп ҳолларда намойишчиларнинг полиция билан тўқнашувлари билан якун топарди. Ҳукумат бундай намойишларни полиция ёрдамида босишга қарор қилди. Уюшган ишчилар ҳаракатига нисбатан ҳам ҳукумат қатъий позицияда туриб олди. 80-йилларнинг бошида касаба уюшмаларининг норозилик намойишлар ўтказиш ҳуқуқларини чеклаш тўғрисида бир қатор қонунлар қабул қилинди. Барча бирдамлик намойишлари ғайриқонуний деб эълон қилинди. 1982 йилда ишга қабул қилинаётганда касаба уюшмалари аъзоларига иштиёқ берувчи низом бекор қилинди. Шимолий Ирландиядаги норозилик ҳаракатларини бостириш учун ҳукумат янада шафқатсизларча муносабатда бўлди. 1981 йилда у ерга қўшимча ҳарбий кучлар жўнатилди. Католик ташкилотлар фаолларининг суд томонидан таъқиб қилиниши янада кучайди. Бунга жавобан Ирландиялик маҳбуслар очлик эълон қилиб, ҳукуматдан ўзларига нисбатан оддий жиноятчиларга қилинадиган муомалада бўлмасликни, балки улар ўзларига сиёсий маҳбусларга нисбатан қилинадиган муомалада бўлишини талаб қилиб чиқдилар. Улардан 10 нафарининг, жумладан парламент аъзоси Б.Сэндиснинг ўлимига қарамасдан ҳукумат маҳбусларга нисбатан ўз таъқибларини тўхтатмади. Буюк Британиядаги ички сиёсий вазиятнинг кескин ўзгаришида 1982 йилдаги Фолкленд (Мальвин) ороллари билан боғлиқ бўлган тушунмовчиликлар туфайли Аргентина билан содир бўлган ҳарбий тўқнашувлар туб бурилиш ясади. Мамлакат ҳудудидан 8000 миля

узоқликда рўй берган ҳарбий ҳаракатларнинг муваффақияти ҳукуматнинг позициясини янада кучайтирди. Бу тўқнашув 11 ҳафта давом этиб, бу вақт мобайнида Тэтчер ҳарбий ҳаракатларнинг сиёсий, моддий ва дипломатик таъминоти билан шахсан ўзи шуғулланди ва ўзининг “темир хоним” сифатидаги шуҳратини бутунлай тасдиқлади. қулай фурсатдан фойдаланиб у навбатдан ташқари парламент сайловлари ўтказишга қарор қилди. Сайлов компанияси ҳужумкор руҳда ташкил қилинган эди. Консерваторлар индивидуал муваффақият ва шахсий жавобгарлик ғояларини қўллаб-қувватовчи Британия жамияти аъзоларига ён босдилар. Чуқур қайта қуриш даврини бошидан кечираётган мухолифот сайлов курашига тайёр эмас эди. 1981 йилда лейбористлар партиясининг анчадан бери, пишиб етилган (муқаррар бўлиб қолган) парчаланиши рўй берди. Рой Женкинс бошчилик қилган гуруҳ, партия таркибидан бутунлай чиқиб кетди ва Буюк Британиянинг социал-демократик партиясини тузди. Унинг раҳбарияти либераллар партиясига яқинлашишга ҳаракат қилди. Либерал ва Социал-демократик партияларнинг анъанаси сайлов компаниясини Тэтчеризмнинг қатъийлик ва бераҳмлигини танқид қилиш ва парламентнинг ваколатларини ҳукуматнинг имтиёзларига зарар келтириш, эвазига ҳамда давлатнинг ҳуқуқий асосларини яна мустаҳкамлаш каби шиорларни илгари суришди. Лейбористлар партиясида бу йиллар давомида мафкуравий жиҳатдан сўл томонга силжиш кузатилди. Сўл лейбористлар етакчиси Майкл Фут 1980 йилда Коллагэн истеъфосидан кейин партияга раҳбарлик қила бошлади. Женкинс гуруҳининг партияни тарк этиши ўнг қанотни заифлаштириб юборган эди. Аммо кутилмаганда Майкл Футга унинг яқин вақтдаги иттифоқчиси Энтони Вежвуд Бенн таҳдид қила бошлади. Иккала етакчи кураши ягона мафкуравий ва сайлов “майдонида” рўй бераётган эди. Рақиблик кайфиятида икковлон тобора радикал ғояларни илгари суришар, социализмнинг классик қадриятларини тиклаш, саноатни миллийлаштиришнинг кенг дастурларини амалга ошириш, касаба

уюшмалари ҳуқуқларини ҳимоя қилиш, мамлакатнинг Европа Ҳамжамияти таркибидан чиқишини қўллаб чиқишарди. Бу воқеаларнинг нотўғри ва хаёлий эканлиги тушунарли эди. 1983 йилнинг 9 июнида бўлиб ўтган сайловлар натижасида консерваторларни 42,4% сайловчилар (яъни 1979 йилга нисбатан 1,5% га камроқ) қўллаб-қувватлаб чиқишди, аммо уларнинг парламентдаги фракцияларининг мандатлари 339 дан 397 та депутат ўрнига ошди, лейбористларга 28,3%, Альянс партияга эса 26% сайловчилар овоз беришди, лейбористлар 209 та либераллар ва социал-демократлар эса 23 та мандатга эга бўлишди. 80-йилларнинг ўрталарида Тэтчер ҳукумати томонидан изчил ва кенг кўламли янгилашлар (ўзгаришлар) амалга оширилди. 1984-87 йилларда давлат ихтиёрида бўлган саноат транспорт ва коммерция ташкилотларининг тахминан 3 / 1 қисми, жумладан газ саноати ва телекомуникация соҳаларидаги 9 та энг йирик концернлар хусусийлаштирилган эди. қимматли қоғозлар бозорида ҳукумат “Бритиш петролеум” нефт компанияси, пўлат қўйиш, авиакосмик саноат, электроэнергетика, сув таъминоти, ҳаво транспорти корхоналарининг кўпчилигининг акцияларининг пакетлари сотувга чиқарилди. Шимолий денгизда нефт конларини излаб топиш ва ишга тушириш, радиоактив изотопларни ишлаб чиқариш, кўмир шахталаридан фойдаланишда хусусий сармоя қатнашуви янада кенгайтирилди. Ўн йиллик ислоҳотлар давомида 35 млрд. фунт стерлинг ҳажмидан ишлаб чиқариш фондлари хусусийлаштирилди. Давлат секторининг улуши 10 дан ЯММ (Ялпи Миллий Маҳсулот)нинг 6,5%гача пасайди. Хусусийлаштиришдан ташқари Тэтчер ҳукумати давлат корхоналарига субсидиялар бериш ва ёрдам беришнинг барча формалари кескин қисқартирилди (1980-1987 йиллар мобайнида тахминан 10 марта). Хусусий секторнинг имтиёзли молиялаштириш ҳам камайди. Хусусийлаштириш жараёнида давлат секторининг қисқартириши ҳисобидан

бўлган кишилар сони 1,9 дан 3 миллионга кўтарилди. 80-йиллар охирларида ишчилар сони 20 дан кам бўлган корхоналарда хусусий сектордаги ишчи кучнинг 35%и банд эди. Кичик ва ўрта бизнесни ривожлантиришдан ташқари, неоконсерваторлар янги ижтимоий фалсафанинг қарор топиши учун муҳим воситалардан деб “мулкнинг тарқалиши”-мулкдорлар тоифаларининг кенгайишини тушунишарди. Кенг кўлам хусусийлаштириш аҳолининг кенг қатламларига ҳиссадор (акционер) бўлишга имкон берди. Французларнинг хусусийлаштириш тажрибасидан фарқли ўлароқ Буюк Британияда секцияларнинг катта қисми кичик партияларда сотувга чиқарилган эди. Бундай акциялар имтиёз билан сотиларди, бунда ҳар бир фуқаро қатъий чекланган миқдордаги акцияларни сотиб олиши мумкин эди. Акцияларни хусусийлаштирилаётган корхоналарнинг ишчи ёки хизматчиларининг ўзлари ҳам харид қилишлари мумкин эди. 80-йилларнинг охирида Буюк Британия ҳиссадорлар сонига кўра АҚШдан кейин дунёда иккинчи ўринда турарди. “Мулкдорлар жамияти”ни шакллантиришга қаратилган сиёсатнинг ажралмас қисми уй-жой хўжалиги, тиббий хизмат ва таълимни ислоҳ қилишдан иборат эди. Унинг лейтмотиви “умумфаравонлик ҳолати” тизимини қайта тузишдан иборат бўлди. Тэтчер ҳукумати муниципал (шаҳар) уй-жой мулкини кенг хусусийлаштириш дастурини амалга оширишга киришди. Хусусий уй қурилиши ҳар томонлама рағбатлантирилди, кредит учун фоизларни тўлаш бўйича имтиёзлар, (бу кредитлар уй қурилиши учун ишлатиларди), қурилиш компанияларига уй- жой қурилишига тўловлар икки баравар камайтирилди. Ўз уйига эга бўлиш, нафақат шахсий уй-жой муаммосини ҳал қилиш нуқтаи-назаридан, балки ҳаётнинг ягона стандартини бекор қилиш, маишатнинг индивидуал эстетикасини ривожлантириш, ҳамда эгалик ҳиссининг ўзини мустаҳкамлаш нуқтаи назаридан қораларди.

Соғлиқни сақлаш соҳасида Тэтчер ҳукумати амалда Хит кабинети сиёсатини давом эттирди. Соғлиқни сақлаш Миллий хизматини хусусийлаштириш кенг миқёсдаги дастур ўрнига уни “Деэтатизация” (давлат тасарруфидан чиқариш) қилишга, унга бозор муносабатларини киритишга уринишлар бўлди. Неоконсерваторлар “таълимда фикрлар хилма-хиллиги (блюрализм)”ни тиклаш дастурини эълон қилиб, таълим соҳасида ҳам эгалитаризм (жамиятда барчанинг тенглигини асосий тамойил деб ҳисобловчи кичик буржуазия утопистлик таълимоти тарафдорлари Ж.Ж.Руссо, якобинчилар Гракх Бабёф)га қарши курашни давом эттирди. 1980 йилда таълим жараёнини назорат қилишда ота-оналар ҳуқуқларини кенгайтириш мактабдаги ички кенгашлар ваколатини янада ошириш, фуқароларга таълим муассасалари тўғрисида тўлиқ маълумотни етказишни сиёсатнинг муваффақиятли тугаш пайтида Тэтчер ҳукумати давлат томонидан капитал қўйилишини сезиларли даражада ошириш имкониятига эга бўлди. Уларнинг асосий объектлари автомобиль саноати, электрон, полиграфия, целлюлоза қоғоз, кимё соҳаларидан иборат бўлди. Илгариги “чўлоқ ўрдакларни қўллаш” амалиётидан фарқли ўлароқ бу инвестициялар рентабеллиги юқори бўлган ишлаб чиқариш соҳаларида амалга оширилди ва техник-технологик базани кейинчалик янгилашга сарфланди. Ишчи ходимлар малакаси сезиларли даражада ошди. Меҳнат бозоридаги маълум бир напряженность-га қарамасдан, 80-йилларнинг охирига келиб ишсизлик камайиб борди (1987 йилда 9,8% дан 1989 йилда 6,8% гача). Меҳнат кадрлари малакасининг оширилиши ва менежментнинг энг янги тизимини киритиш натижасида меҳнат унумдорлиги катта суръатлар билан ошди. Британия иқтисодиётининг соғломлаштиришдан нафақат унинг жаҳон хўжалик тизимида рақобатбардошлигининг ошганлиги, балки шахсий эҳтиёжнинг барқарор ошиши ҳам гувоҳлик берарди. 80- йилларнинг иккинчи ярмида аҳоли даромадлари йилига 5%дан ошиб борди. Бу даврга келиб, инглиз оилаларининг 64%и ўз уйларига, 70% ўз

автомобилларига эга бўлишди, аҳолининг ярмидан кўпи даражаси юқорироқ бўлган пуллик таълим муассасаларида ўз болаларини ўқитишга имкониятлари етарли эди. Аҳолининг бу қатлами ўзларини “ўрта синф”га тегишли деб ҳисоблашади. Иқтисодий ўсиш даврида ҳукумат парламентни унинг ваколатлари тугашига бир йил қолганда тарқатиб юборди. Янги сайловлар 1987 йил 11 июнда бўлиб ўтди. Консерваторлар дастури оптимизмга тўла эди ва сайловчилар диққатини ўтган йиллардаги ютуқларга қаратди. Ҳукмрон партияни сайловчиларнинг 42,3%и қўллади (яъни олдинги сайловларга қараганда 0,1%га камроқ), бу уларга 376 депутатлик мандатини олиб келди. Либерал ва социал-демократик партиялар альянси эса сайловчиларнинг 22,9%и томонидан қўллаб-қувватланди ва 22 мандатга эга бўлди. Альянс партиялари учун ташвишли омил уларнинг парламентдаги фракциясининг бир аъзога камайгани эмас, балки сайловчиларнинг ишончи пасайгани бўлди олдинги сайловларда уларга 4% кўпроқ сайловчилар овоз берган эди. Лейбористик партия вазиятига эса раҳбариятнинг алмашгани таъсир кўрсатди. Партия раҳбарлигига радикал гуруҳлар билан режали курашни бошлаган центристик аҳоли вакили Нил Киннок сайланди. Аммо лейбористлар партиясининг янги раҳбарияти янгиланган мафкуравий дастурнинг кўлам (асос)ларини аниқлашга муваффақ бўлмаган эди. Улар олган овозлар улуши 28,3 дан 32,1%га кўтарилди, уларнинг парламентдаги фракцияси 209 дан 229 депутатга ошди, аммо обҳиналар палатасида кучлар мутаносиблигини ўзгартириш учун бу муваффақиятлар кифоя эмас эди. Муваффақиятли ўтган сайловлардан кейин Тэтчер ҳукумат йўналишига бирор тузатишлар киритмади. 1988-1990 йиллар давомида аэропортлар инфратузилмаси, сув билан таъминлаш тизимлари ва электроэнергетикани қамраб олган янги хусусийлаштириш амалга оширилди. Компаниялар фойда солиғи ҳамда даромад солиғи ставкалари яна камайтирилди. Шаҳар уй-жойларини хусусийлаштириш, хусусий уй

қурилишини рағбатлантириш, таълим тизимини ислоҳ қилиш давом эттирилди. 1988 йилда нафақа тизими қайта ташкил қилинди. Бу унинг маъмурий бошқарилиши даражасини пасайтиришга ва ижтимоий ёрдамни ўз эгасига аниқроқ етказишга имкон берди. Уюшган ишчилар ҳаракатига янгидан зарба берилди. 1988 йилдаги бандлик тўғрисидаги акт норозиликларни эълон қилиш қоидаларини бузган касаба уюшмаларига қарши кўриладиган чораларни УЖЕСТОЧИЛ. 1990 йилдаги акт касаба уюшмаларига у ёки бу корхонанинг ходимлари касаба уюшмаси ташкилотига бутунлай аъзо бўлиш ва касаба уюшмасига аъзо бўлмаган шахсларни ишга қабул қилмаслиика имкон берувчи “ёпиқ цех” қоидасини бекор қилди. қулай иқтисодий конъюктура сақланган шароитда Тэтчер ҳукумати мавқеи 80-йиллар охиригача барқарор эди. Аммо Тэтчеризмнинг салбий жиҳатлари ҳам аста-секин намоён бўла бошлади. “Фаравон мамлакат”ни бекор қилишга қаратилган йўналиш жамиятда чуқур ижтимоий қутбланиш (яъни кескин қарама-қарши қисмларга ажралиш)га олиб келди. 80-йилларда аҳоли жон бошига ўртача даромад 23%ни ташкил этганлигига қарамасдан, деярли 20% оилалар қашшоқлик ёқасига келиб қолган эдилар. Жамиятнинг бу табақаси янги консерваторлар томонидан тарғиб қилинаётган курашчанлик ва рақобат устунлиги (культи)ни салбий қабул қилишди. Айни пайтда тэтчирчилар ҳаракатчан, эмонсипированнўе ижтимоий гуруҳлар, жамият қўллаб-қувватлаши ва таъминотидан воз кечиб, мустақил, ўз ҳаётини ўзи “яратувчи” одам ҳақидаги ғоялари уларга хос бўлган анъанавий викториан қадриятлар, Тэтчер услубининг ЖЕСТКОСТЬ сиёсат ва мафкуравий хилма-хиллик билан аёвсиз кураш билан мос келмас эди. Тэтчеризмнинг ахлоқий ҳолсизланганлиги намоён бўла бошлади. Тэтчернинг сиёсий авторитаризми билан келиша олмаслик сабабида 1986-1989 йилларда ҳукуматда мудофаа вазири Майкл Хезелтайп ва бош вазир ўринбосари Жефри Хаунинг ўз ихтиёрлари билан истеъфога

чиқишларига олиб келган бир қатор шов-шувлар бўлиб ўтди. 1989 йил ноябридаги молия вазири Нигель Лоусоннинг истеъфоси эса аллақачон жамиятда кенг норозилик тарқалаётган пайтда рўй берди. Бунга маҳаллий солиққа тортиш тизимининг ислоҳ қилиниши баҳона бўлди. Маҳаллий ҳукумат органлари ва қоидага кўра кўчмас мулк нархи ва бизнес ҳажми асосида белгиланувчи солиқ ўрнига ягона солиқ жорий қилинган эди. Кўпчилик инглизлар янги солиқни ижтимоий адолатсизликнинг энг ашаддий намоён бўлиши сифатида қабул қилишди. қўллаб-қувватлаш (ишонч)ни йўқатаётган Тэтчер 1990 йилнинг кузида партия етакчиси сайловларини ўтказишга мажбур бўлди. Биринчи турда Хезелтайп билан курашиб, Тэтчер 204 та овозга эга бўлди. Унинг рақиби - 152 тага. Бу иккинчи турда қатнашиш учун яхши имконият эди, аммо бундай етакчилик учун кураш олиб бориш партияни тарқалиш ёқасига олиб келиши мумкинлигини фаҳмлаган Тэтчер ўз номзодлигини олишга қарор қилди. Иккинчи турда Хозелтайпга Тэтчер яқинларидан иккита сиёсатчи Жон Мейжор ва Дуглас Хордлар рақиблик қилинди. Мейжорни ҳам тэтчирчилар (жумладан “темир хоним”нинг ўзи ҳам), ҳам давлат сиёсатини ўзгартириш тарафдорлари қўллаб-қувватлашди. Унинг ёши ҳам унга фойда қилди: Тэтчернинг 47 ёшли меросхўри, 57 ёшли мухолифотчи Хезелтайп ёки 60 ёшли Хэрдга қараганда кўпроқ партия раҳбариятининг янгиланиши рамзига яқинроқ эди. Овоз беришнинг иккинчи босқичи натижаларига кўра, Мейжор 185 та, Хезетайп-131, Хэрд- 56 овозга эга бўлишди.

Адабиётлар : 1. Новейшая история стран Европ ы и Америки XX век. Частъ 2 (1945-2000) М., 2001. 2. З.Р.Нуриддинов “Ғарб мамлакатларининг энг янги тарихи” (1939-1971). Т., 1976 й. 3. Г.Ҳидоятов, Х. Ғ уломов. Всемирная история стран Западной Европы и Америки. (1946-1995). Т. , 1999 й. 4. Новая и новейщая история. 1990 й. № 5. 5. Криговуз И.М. Крушение “реального социализма” в Европ е и судьбы освобод н вшихся народов. М. , 2001. 6. Мосририр. Осень-93. Хроника противостаяния. М., 1995.

Похожие

Буюк инглиз инқилоби (XVII аср) ( 17 )

Фултон акс садоси Буюк Британияда урушнинг бошланиши

Буюк Британия 60-70 йилларнинг иккинчи ярмидаги халқаро муносабатлар тизимида

Буюк Британия 60-70 йилларда технократик давр

80-йилларда ва 90-йилларнинг бошларида Буюк Британиянинг ташқи сиёсати