Фултон акс садоси Буюк Британияда урушнинг бошланиши - История - Рефераты

Фултон акс садоси Буюк Британияда урушнинг бошланиши

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

85.5 KB

Фултон акс садоси Буюк Британияда урушнинг бошланиши Режа: 1. Буюк Британияда олий сиёсий раҳбариятнинг алмашиши 2. Собиқ Британия раҳбарининг Фултондаги нутқи Ғарб сиёсий элитаси

Буюк Британияда олий сиёсий раҳбариятнинг алмашиши Потсдам конференцияси вақтида рўй берди. Аммо Черчиллнинг кетиши ва конференцияга янги бош вазирнинг келиши Британия делегацияси мавқеини ўзгартирмади. Эттлининг ўзи ҳам, унинг ташқи ишлар вазири Е.Бевин ҳам Ғарб ва Шарқ ўртасидаги конструктив мулоқотга эмас, балки “атлантик ҳамжихатлик” сиёсатига мойил эди. Европа устидан “темир парда” туша бошлади. Янги жаҳон тартиботи башоратчиси роли Уинстон Черчилль зиммасига тушди. Черчиллнинг 1946 йил 5 мартда Фултонда сўзлаган нутқи жуда машҳур бўлди. Унга Эрон кризиси баҳона бўлган эди. 1942 йилдаги иттифоқчилик шартномасига кўра, Совет қўшинлари Эрон ҳудудида уруш тугагандан сўнг яна олти ой қолиши мумкин эди. Бу муддат 1946 йил 2 мартда тугади. Бу кун арафасида СССР халқ-демократик қўзғолон кўтарилган Эрон Озарбайжондан бошқа ҳудудлардан ўз қўшинларини чиқаришини маълум қилди. Ғарбий мамлакатлар сиёсий доиралари бунга сепаратистларни ҳарбий қўллаб-қувватлаш ва Эрон ҳудудининг бир қисмида просовет режимини ўрнатишга уриниш деб баҳолашди. Бу кунларда дам олиш мақсадида Флоридада бўлган Черчилл бундан янги психологик хужум уюштириш учун фойдаланишга улгурди. У Фултондаги Весттинстер коллежи талабалари олдида алоҳида шахс сифатида чиққанига қарамай, собиқ бош вазирни тинглаш учун қарийб 30 мингта одам йиғилди. Черчилл намойишкорона ўз ғояларини “умумжаҳон сиёсатининг ўта стратегик концепцияси” деб атарди. Янги дунёвий тузум асоси деб “Америка демократиясининг тантанаси” деб ҳисобланарди. Бунда Черчилль Америка демократияси деб инглиз дунёсининг умумий қадриятлари ва ҳаттоки бутун Ғарбнинг маънавий бирлигини тушунарди. Унинг фикрича бутун христиан цивилизацияси бошига “чексиз ижтимоий азоб-уқубатлар” билан таҳдид солувчи хавф хатар ёғилган эди. “Барча нарсанинг асоси бўлган эркинлик тушунчалари”, “ҳақиқий озодлик ва демократиянинг” асоси

- конституцион тартиб, сўз, фикр эркинлигининг ҳажмий тантана қилиши билан бирга халқнинг ҳукумат шакли ва характерини ўзгартириш ҳуқуқи, жамиятнинг ҳар қандай порти таъсиридан эркинлиги хавф остида қолди. Дунёга, Черчилль фикрига кўра, зулм таҳдид солмоқда ва бу зулм аниқ режимда - совет коммунизмида мужассамлашган. Черчилль барча демократик халқларни ўзларининг эркинликка бўлган ҳуқуқларини ҳимоя қилиш учун бирлаштиришга чақирди. Аслида гап коммунизм хавфи олдидан “темир парда”ни туширишга хизмат қилувчи АҚШ ва Буюк Британиянинг ҳарбий-сиёсий иттифоқини тузиш ҳақида бораётган эди. Кейинчалик кўп тарқалган “темир парда” тушунчаси Черчилль томонидан илк бор 1945 йил 16 августда “Темир парда тушира бошланди” деб номланган парламентдаги нутқида ишлатилган эди. Фултон нутқидан сўнг бу тушунча “совуқ уруш” рамзига айланди. Черчилль Фултонда СССРнинг ўз ғарбий чегаралари хавфсизлиги кафолатини таъминлаш, унинг энг илғор мамлакатлар орасидан жой олишига бўлган ҳуқуқлари қонунийлиги ҳақида аниқ ва равшан гапирди. “Аммо менинг бурчим- Европада ҳозирги вазиятнинг баъзи фактлари ва жиҳатларини ўз тушунчаси асосида шарқлашдан иборат - давом эттирди. Черчилль-Болтиқ денгизидаги Штоттиндан тортиб Адрнатика денгизидаги Триесгача қитъа ўртасидан (энига) темир парда туширилди”. Собиқ Британия раҳбарининг Фултондаги нутқи Ғарб сиёсий элитаси орасида кенг тарқалган янги геосиёсий фалсафанинг уйғунлашган биринчи ифодаси бўлди. Унинг асосий мақсади дунёнинг очиқ тўқнашувга тайёр бўлган иккита қарама-қарши тузу м ларга бўлинганлигини тан олишдан иборат эди. Дунёни сақлаб қолиш рақибни маҳдудлаш, дунёнинг “иссиқ” уруш домига тушиб қолишини бартараф этиш учун тезда “совуқ уруш”ни бошлашни талаб қиларди. Бу АҚШнинг ҳарбий-сиёсий гегемониясини сўзсиз тан олишни билдирарди. Фултон нутқи Ғарб глобал стратегияси калити сифатида ўзаро боғланган инглиз-америка ташқи сиёсати асосларини баён қилди. АҚШ билан “махсус муносабатлар”, атлантик

ҳамжиҳатлик тамойилига сўзсиз содиқлик Буюк Британия ташқи сиёсатининг муҳим йўналишларига айланди. Бу мўлжални, йўналишни ўзгартириш нафақат Британия ҳукумати нишони афзал кўришиши, балки халқаро муносабатлар ривожланишининг қонуниятларини акс эттирди - “Pax Britannika” вайроналарида “Pax Americana” юзага кела бошлади ва Буюк Британия бу оламда ўзининг янги ўрнини эгаллаши керак эди. Черчилль томонидан баён қилинган “атлантик йўл” лейбористлар маҳкамаси сиёсатига тўла мос келарди. АҚШ билан сиёсий Иттифоқ Британия иқтисодиёти келажаги учун ўта зарур бўлган АҚШ молиявий ёрдами тўғрисидаги мураккаб музокараларни соддалаштириши мумкин эди. Бундан ташқари лейбористлар Буюк Британиянинг Вашингтонни “кичик ҳамкор”ига айланиб қолишимумкинлигига етарлича хайрихохлик билан қарашарди. Кўпгина тори(лар)дан фарқли ўлароқ улар ўтмишдаги “Британиянинг буюклиги”ни тарихнинг ёпилган саҳифаси деб қарашар ва бу буюклик йўлида эндигина шаклланаётган икки қутбли дунёвий тузум шароитидаги мамлакат истиқболларини қурбон қилмаслик керак деб ҳисоблашарди. 1946 йилдаёқ Эттли ҳукумати тўла лойиқлик билан атлантин ҳамжиҳатлик сиёсатига ўтиб АҚШдан Трумэн маъмурияти билан бирга “совуқ уруш” ташаббускорига айланди. Чуқурлашиб бораётган молиявий инқирозга қарамасдан, қуролланишни оширишга қаратилган қатъий тадбирлар кўрилди. Ўша 1946 йилнинг ўзидаёқ Британия атом бомбасини ишлаб чиқариш тўғрисида қарор қабул қилинди. 50-йилларнинг бошига келиб, тўғри ҳарбий ҳаракатлар миллий даромаднинг 10-11% ини ташкил этди. (30-йиллар ўрталарида эса бу кўрсаткич бор-йўғи 2,5% ни ташкил этарди. 1949 йилда АҚШ ва Буюк Британия НАТОни тузиш ташаббускорлари сифатида чиқишди.) “Совуқ уруш” Европани яна глобал қарама қаршилкиларнинг бош саҳнасига айлантирди. Бу “уруш”га тортилган Британия дипломатияси қитъанинг иккита лагер бўлишида катта роль ўйнади. Айнан Буюк Британиянинг аралашуви 1946-1947 йилдаги Греция сиёсий инқирозининг

чуқурлашишига олиб келди. Бунда Британия монархияни тиклаш ҳақидаги референдумни ўтказишга мажбур қилди ва Максимоснинг ижтимоий (реакцион) ҳукаматини қўллаб-қувватлади. Германия масаласини ҳал қилишда АҚШ тутган сиёсий йўлнинг бошловчиси ҳам Буюк Британия бўлди. Бунда катта бурилиш 1946 йил 2 декабрида Германия ҳудудидаги АҚШ ва Британияга тегишли ҳудудларнинг бирлашувида ясалди. Шундан сўнг сепарат (ажримли) Ғарбий Германия давлатининг шаклланиши тўла АҚШ томонидан бошқарилди. Германия масаласини ҳал қилиш йўлларини муҳокама қилишда Британия сиёсатчилари чиқишларида илк бор Европанинг интеграцияси (бирлашуви) мавзуси янгради. Ташаббусни яна Черчилль намоён қилди. У урушдан кейинги давр сиёсатчилари ичида биринчи бўлиб, нафақат Германиянинг бутуневропа интеграллашувида қатнашиши зарурлигини таъкидлади, балки Германияни “қитъа юраги” деб кўрсатди. Черчилль бир вақтда Европа оиласини қайта барпо этишда Франция ва Германиянинг ҳамкорлиги биринчи қадам бўлиб хизмат қилишини таъкидлаб ўтди. Айнан шу икки мамлакатлар иттифоқи Европа қўшма Штатларини тузишда асос бўлиб хизмат қилади. Таклиф қилинаётган лойиҳанинг асл мазмуни АҚШ стратегик ҳамкорига айлана оладиган Европа ҳарбий-сиёсий блокини тузишдан иборат эди. Бунинг натижасида Буюк Британияни АҚШнинг “махсус иттифоқчиси” мавқеини сақлаб қолар, Ғарбий Европа мамлакатларига нисбатан нуфузлироқ раҳбар мавқеига эга бўларди. 1948 йил баҳорида Буюк Британия Ғарбий Иттифоқни тузиш тўғрисидаги Брюссель тактига қўшилди. 1949 йилда Британия Европа Кенгашига кирди. Эттлининг атлантик сиёсатига қарши бўлган лейбористлар гуруҳи ҳам буюк Британиянинг интеграция жараёнига янада фаолроқ қўшилишини қўллаб-қувватлади, аммо кейинги йилларда иқтисодий интеграциялашган тузилмаларни ташкил этиш лойиҳаларини ишлаб чиқишда қатнашишдан бош тортди. Бу масала Британия миллатлар

ҳамдўстлиги билан мустақил алоқаларни сақлаб қолиш фойдасига ҳал қилинди. Эттли ҳукумати тобора чуқурлашиб бораётган Британия империяси инқирозига дуч келишга тўғри келди. Британия Ҳамдўстлигининг сиёсий ва ташкилий асосларини қайта кўриб чиқиш масаласини Ҳиндистон муаммосини тезлаштирди. 1946 йил бошидан бошлаб Британия ҳукумати Ҳиндистондаги вазият бошқарувини бутунлай бой берди. Миллатлараро тўқнашувларда юзлаб одамлар ҳалок бўлди. 1946 йил баҳорида Эттли ҳукумати ҳеч қандай бошланғич шартларсиз Ҳиндистонга доминион мавқеини беришга мажбур бўлди. 1947 йил ёдига келиб вице-шоҳ Льюис Маутбаттен Ҳиндистонни иккита Ҳиндистон ва Покистон доминионларига бўлиш режасини ишлаб чиқди. 1947 йил 15 августида Деҳли ва Карачи шаҳарларида Британия Ҳамдўстлигига ўз ихтиёри билан кирган икки мустақил давлат барпо қилинганлиги тўғрисида расман эълон қилинди. Ҳиндистон мустақиллигининг эълон қилиниши Британия Ҳамдўстлиги эволюциясида янги босқични бошлаб берди. “Британия фуқароси” тушунчаси ўрнига янги “Ҳамдўстлик фуқароси” ибораси пайдо бўлади. 1947 йилдан бошлаб “доминион” тушунчаси тез-тез “ҳамдўстлик аъзоси” тушунчаси билан алмаштирилди. (Расмий хужжатлардан “доминион” тушунчаси 1952 йилда олиб ташланди). 1948 йилда Цейлон ва Бирма мустақилликка эришди. Британия ташкил қилиниши бу вақтда энг муҳим сиёсий-ҳуқуқий аҳамиятга эга бўлди. Таъсис мажлиси Бирияни мустақил суверен республика деб эълон қилишга қарор қилди. Янги давлат томонидан республика бошқарув шаклининг қабул қилиниши унинг ҳамдўстлик аъзоси бўлишини инкор этарди. Шунинг учун Британия парламенти 1947 йил декабрида Бирма мустақиллиги тўғрисидаги Актни қабул қилди. Бу актга кўра Бирма Ҳамдўстликка кирмаган мустақил республикага айланди. 1949 йилда Лондон шаҳрида Ҳамдўстлик мамлакатлари бош вазирлари конференцияси бўлиб ўтди. Конференция илгариги “қиролга

(тожга) умумий содиқлик” томойилидан воз кечишдан қарор қилди. Бундан буён Англия қироли фақатгина мустақил аъзо давлатнинг эркин ассосацияси рамзи ва шу мавқеда Ҳамдўстлик раҳбари сифатида чиқиши мумкин эди. Собиқ империя иттифоқини ҳуқуқий асосда қайта ташкил этиш жараёнини амалга оширишга қаратилган уринишларга қарамасдан, Эттли ҳукумати баъзан очиқчасига фуқаролик урушларига айланиб борувчи йирик миллий- озодлик ҳаракатларига дуч келишни давом эттирарди. Иқтисодий қийинчиликлар 1948 йилда Гакода (Олтин қирғоқ) халқ чиқишлари тўлқинини келтириб чиқарди. Сиёсий фаоллик ёрқини Маркази Африкада, жумладан, Шимолий Родерия (Замбия), Жануби Родерия ва Ньясаленд (Малави)да кузатилди. Бу ерда тўқнашув ирқий характерга эга эди. Жанубий Африкада 1948 йил 26 май сайловлари натижасига кўра, апортент, яъни ирқларни ажратиш сиёсатини ҳаётга тадбиқ қилишни асосий мақсад қилиб олган Миллатчилар партияси ҳукумат тепасига келди. Малайядаги миллатчилик чиқишлари Британия ҳукуматининг фаол аралашувини талаб этди. Асосан хитойликлардан иборат бўлган коммунистик қўзғолончи-партизанлар каучук плантациялари ишчилари ва полицияга қуролли ҳужумлар уюштирар, ҳукумат муассасаларини вайронага айлантиришарди. 1948 йил 18 июнда Малайя фавқулодда ҳолат режимига ўтказилди, Британия қўшинлари тезда қўзғолон ўчоқларини бартараф этишди. Ўрта ва Яқин Шарқдаги воқеалар Буюк Британиянинг халқаро обрўсига қаттиқ зарбалар берди. 1951 йилда Эрон ҳукумати томонидан нефть саноатини миллийлаштириш қароридан кейин Эрон ва Буюк Британия ўртасида дипломатик алоқалар бутунлай узилди. Буюк Британия Эронни иқтисодий муҳосари (блокада) қилиш ташаббуси билан чиқди. Британия Ҳарбий-Денгиз флоти Эронга тегишли сув ҳудудларида ҳарбий намойиш ўтказди. Аммо АҚШ буни қўллаб-қувватла м ади ва Эрондан нефть конларини ишлаб чиқиш бўйича янги халқаро консорциумни

яратиш бўйича музокаралар ташаббускорига айланди. Буюк Британияга э с а бор-йўғи аъзолардан бири бўлиш вазифасини бажариш насиб этди, холос. Британия манфаатларининг муҳим минтақаларидан бири Фаластин эди. Иккинчи жаҳон урушидан олдинги даврдаёқ Буюк Британия яҳудий эмигрант (муҳожир)ларининг ўзларининг тарихий ватанига кўчиб ўтишини бошқариш жавобгарлигини ўз зиммасига олган эди. Аммо яҳудийларнинг кўчиб ўтишини бошқаришга қаратилган Фаластиннинг британ маъмуриятининг ҳаракатлари ҳеч қандай натижа бермади. Араб аҳоли яҳудий яшовчиларга ошкора душманлик (қаршилик) кўрсатарди. Яқин Шарқда вазиятнинг кескинлашувига Британия ҳукумати жавобан Фаластинни икки алоҳида мустақил давлатларга бўлишни таклиф қилди. “Моррисан плани” деб аталган бўлиш режаси 31 июль 1916 йилда ҳукуматга тақдим қилинди. Бу масаладаги келишмовчилик лейбористлар партиясини икки қарама-қарши блокларга ажратди. Британия ҳукумати Араб-Исроил келишмовчилигини ҳал қилолмагач, 1947 йил 14 февралда воситачиликни БМТга топширишини эълон қилди. 1948 йил 14 майда кутилмаган воқеа рўй берди. Фаластиндаги Британия мандати муддатининг тугашига бир неча соат қолганда яҳудийлар раҳбари Давид Бен-Гурион Исроил республикаси ташкил қилинажагини эълон қилди. 50-йиллар бошида Британиянинг Корея инқирозига аралашуви жамоат норозилигини яна қўзғатди. Корея урушида Британия кучлари иштирок этарди. Бу жангда ўлганлар 686, ярадор бўлганлар 2498 кишини ташкил этди. Бу пайтда Эттли АҚШлик ҳарбийларнинг қатъий қарорларини бартараф этиш ва вазиятни юмшатишга ҳаракат қиларди. Бундай тутилган йўл ҳам пацифистик кайфиятдаги Лондон мухолифати томонидан ҳам уруш кайфиятидаги гуруҳлар томонидан танқидга учради. Кореядаги уруш Буюк Британиянинг иқтисодий аҳволига салбий таъсир кўрсатди. Мудофаа ҳаракатлари бюджет имкониятларидан ошиқ эди. Лейбористлар ҳукуматининг маънавий-аҳлоқий обрўси жуда пасайиб кетди.

Адабиётлар : 1. Новейшая история стран Европ ы и Америки XX век. Частъ 2 (1945-2000) М., 2001. 2. З.Р.Нуриддинов “Ғарб мамлакатларининг энг янги тарихи” (1939-1971). Т., 1976 й. 3. Г.Ҳидоятов, Х. Ғ уломов. Всемирная история стран Западной Европы и Америки. (1946-1995). Т. , 1999 й. 4. Новая и новейщая история. 1990 й. № 5.

Похожие

М.Тэтчер ва Британияда неоконсерватив инқилоби

Энг буюк жасорат

Буюк географик кашфиётлар

Буюк Британия 1945-2005 йилларда

Буюк инглиз инқилоби (XVII аср) ( 17 )