Буюк Британия 1945-2005 йилларда - История - Рефераты

Буюк Британия 1945-2005 йилларда

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

78.5 KB

Буюк Британия 1945-200 5 йилларда Режа: 1. 1945 йилда Бр итания инқилоби. 2. К.Эттли ҳукуматининг ички сиёсати.

1945 йилда Бр итания инқилоби. Иккинчи жаҳон уруши Буюк Британия иқтисодиётига катта зарар келтирди. Ишлаб чиқариш ҳажми 10%га камайиб кетди. Уруш вақтида инглиз корхоналаридаги асбоб-ускуналар батамом эскирди, техник тараққиёт секинлашди. Хом ашё захиралари тугади, айниқса, саноатнинг анъанавий соҳаларида ишлаб чиқаришнинг ўта пасайиши кузатилди (қоғоз саноатида - 50% га, кўмир қазишда - 16 % га, пойафзал ишлаб чиқаришда- 13 % га). Мамлакатдаги давлат қарзлари 7,2 фунт стерлингдан (1939 й), 23,7 фунт стерлинггача (1946 йилда) ошиб, шундан 3 млрд фунт стерлинги ташқи қарзни ташкил этди. АҚШнинг ҳарбий таъминот харажатларини тўлаш учун Буюк Британия ўзининг хорижга қўйган маблағлари ҳисобидан 1000 млн фунт стерлинг маблағини АҚШга беришга мажбур бўлди. Уруш йилларида Буюк Британиянинг савдо экспорти кескин камайди. 1938 йилда Буюк Британиянинг савдо экспорти ҳажми 417 млн фунт стерлинг миқдорида баҳоланган бўлса, 1944 йилга келиб бу кўрсаткич 266 млн. фунт стерлингни ташкил этди. Савдо флотининг катта қисми бой берилган эди. Уруш йилларида ҳалок бўлган фуқароларнинг учдан бир қисмини балиқчилар ва савдо-сотиқ билан машғул денгизчилар ташкил этди. Мустамлакалар билан муносабатлар Метрополия 1 билан биргаликда уруш қийинчиликларини баҳам кўрган Британия доминионлари ўзларининг иқтисодий ва сиёсий мустақилликларини талаб қилиш борасида тобора фаоллашиб бормоқда эдилар. Мустамлакаларда миллий озодлик ҳаракатлари кенг ёйилиб бораётган эди. Араб Шарқи ва Жанубий-Шарқий Осиё бозорларидан фойдаланиш ниҳоятда қийинлашгани туфайли, унинг жаҳон экспортидаги урушини 1937 йилда 11,3% дан 1947 йилда 9,8%га камайишига олиб келди. Мамлакат савдо балансидаги танқислик Буюк Британия иқтисодиётининг сурункали муаммосига айланиб қолди. Умуман, Иккинчи жаҳон уруши йилларида Буюк Британия ўз миллий бойлигининг 25% ини йўқотди. Аммо Ғарбий Европа мамлакатлари ичида у энг ёмон ҳолатда эмас эди. Уруш қурбонлари сони Биринчи жаҳон уруши

йилларидагидан деярли тўрт марта камроқ эди-ўлдирилганлар 245 минг киши, ярадорлар 278 минг киши бедарак йўқолган 53 минг кишини ташкил этди. Немис бомбардимонларидан кейинги талофатлар қитъа мамлакатларидаги ер билан яксон қилинган жойларга нисбатан анча кам эди. Буюк Британия 30-йилларда ташқи сиёсат соҳасидаги хатолари асоратларини бартараф этиб, урушдан кейинги дунё тақдирига таъсир кўрсатган ҳолда ғолиб мамлакатлар сафига қўшилди. матбуот вакиллари томонидан “Британ инқилоби” деб аталган 1945 йилдаги сиёсий ҳолат кутилмаган ҳодиса бўлди. Ҳукуматнинг Узоқ Шарқ фронтининг сақланиши ва урушдан кейинги даврда дунё тақдири борасидаги мураккаб музокораларнинг олиб борилаётганлигига қарамасдан жаҳон уруши тўлиқ тугамасдан парламент сайловларини ўтказишга уриниш бир қанча сабабларга эга эди. Ҳукумат ҳали ҳам 1935 йилдаёқ сайланган парламент қўлида эди. Уруш шароити ҳисобга олиниб унинг ваколати узайтирилган эди, аммо Европада уруш тугагандан кейин сайловларни кечиктиришга ҳожат йўқ эди. Ҳукуматнинг ўзи фавқулодда характерга эга эди. Унинг раҳбари У.Черчилль, ўзининг шахсий шон-шуҳрати ва уруш йилларида насиб этган чексиз ҳокимиятга эга бўлишига қарамасдан ўзини миллатнинг тўла ҳуқуқли вакили деб ҳисоблай олмас эди. Унинг раҳбарлигида тори ҳеч қачон сайловларда ғолиб бўлмаган ва консерватив партиясига эга у ҳукумат бошлиғига айланаётгандан кейин раҳбарлик қила бошлади. Черчилль ҳукумати уруш йилларида таянган консерваторлар, лейбористлар ва либераллар коалицияси миллатнинг бирлашувида муҳим роль ўйнади. Аммо тинчлик қурилиши даврига ўтавериб партиялараро илгариги қарама-қаршиликлар бу каолициянинг парчаланиши тайин эди. Шунинг учун Черчилль қулай психологик шароитдан усталик билан фойдаланиб “ғалаба чўққисида” бўлган вақтда сайлов ўтказишга ҳаракат қиларди. 1945 йил 18 майда у лейбористлар партиясига ультиматум характерига эга таклифни жўнатди. Унда лейбористларга Япония билан

уруш тугагунча каолиция таркибида қолиш (бу Черчиллнинг шахсий раҳбарлигини тўла тан олишни билдирарди) ёки навбатдан ташқари сайловлар ўтказиш учун ҳукуматни тарк этиш таклиф қилинган эди. Лейбористлар партияси Ижроия қўмитаси сайловларни кузда ўтказиш ва унгача каолициянинг олдинги таркибини сақлаб қолишни таклиф қилди. Шунга қарамасдан, Черчилль 1945 йил 23 майдаёқ истеъфога чиқишини маълум қилди ва қиролдан парламентнинг қуйи палатасини тарқатиб юборишни сўради. қиролнинг топшириғига кўра у “ўтиш даври ҳукумати”ни тузди. Бу ҳукумат 5 июлга мўлжалланган парламент сайловларигача фаолият кўрсатди. Консерваторлар сайловолди ҳаракатлари марказида ўз раҳбарлари шахсини машҳурлигидан фойдаланиш турар эди. Черчилль “урушда ғалаба қилган одам” ва “ишни тугатиш керак бўлган ягона одам” сифатида тарғиб қилинди Сайловчиларга қаратилган мурожаатлар кескин анти лейбористик ва антисовет шиорлар билан бойитилган эди. 4 июлдаги Черчиллнинг радио орқали биринчи сайловолди чиқиши шов-шувли характерга эга бўлди. “Бирор социалистик тузум сиёсий полициясиз барпо этилиши мумкин эмас - уқтирарди Черчилль агар сайловда лейбористлар ғалаба қилса, Англияда гестапо ташкил қилинади ....”. Унинг нутқларида мухолифат раҳбарлари тўғрисидаги шахсга қаратилган ҳақоратовуз ҳам кам эмас эди. Лейбористлар партияси сайловолди харакатларни анча фаолроқ олиб борди. Лейбористларнинг ижроия қўмитаси Британияда иқтисодиёт ва ижтимоий соҳани қайта қуришга қаратилган кўп сонли лойиҳалар тайёрлади. Бу лойиҳаларнинг лейтмотиви (бирор фаолиятнинг асосий мақсади) давлат бошқарувини кучайтириш ва жамиятнинг барча вакилларининг фаравонлигини барқарор ўсишини таъминлашдан иборат эди. Лейбористлар дастури ўзининг сиёсий радикализми (кескинлиги) билан ажралаб турарди. Лейбористлар ўзларини “социалистик партия” деб аташар ва “бу билан фахрланиши” ҳамда асосий мақсадлари “Буюк

Британия социалистик ҳамдўстлигини” ташкил этишдан иборатлигини баён қилишарди. Айни пайтда “аралаш иқтисодиёт”ни яратиши давлат секторига хос урушини ошириш, энг муҳим соҳаларни миллийлаштириш синфий сиёсат эмас, балки умумий фаровонликнинг пойдевори ҳисобланарди. Лейбористлар дастурида барча соҳаларда, жумладан, уй- жой қурилиши, ижтимоий суғурта, халқ таълими, соғлиқни сақлаш соҳаларида фаол ижтимоий сиёсат юритиш кўзда тутилган эди. Дастурнинг ташқи сиёсатга оид қисми лейбористлар партиясининг халқаро саҳнада тинчликни сақлаш тамойилларини қўллаб-қувватлашини тарғиб қиларди. 5 июл 1945 йилдаги сайлов натижалари жуда кутилмаган ҳодиса эди. лейбористлар нафақат ғалаба қозонишди, балки обшиналар палатасида ҳам илк бор мутлоқ кўпчиликни ташкил этишди (консерваторлар ва уларнинг иттифоқчилари - национал-либераллар, ольстарник юнионистлар ва бошқалар эгаллаган 213 та ўринга нисбатан 393 та ўрин). Либераллар партияси 12 мандатни, эркин сиёсатчилар 14 мандатга эга бўлишиб, 8 мандатни кичикроқ партиялар вакиллари бўлиб олишди. К.Эттли ҳукуматининг ички сиёсати. Клемент Эттли учинчи бор ҳокимият тепасига келган ва илкбор парламентда кўпчиликни ташкил этган лейбористлик ҳукуматни бошқарди. У “ўнглар” ва “сўллар” ўртасидаги энг мақбул муносабатни ўрнатиб, партиянинг энг обрўли кишиларини ўз атрофида тўплашга муваффақ бўлди. Ҳукумат таркибига жуда тажрибали ва маҳоратли сиёсатчилар жалб қилинди. Урушдан кейинги иқтисодиётни тиклаш ва қайта қуриш режаларини амалга ошира туриб, Эттли ҳукумати бир қанча энг мураккаб муаммоларга дуч келди. Хом ашёнинг доимий танқислиги ишлаб чиқариш турғунлигига (станциясига) олиб кеди. Озиқ-овқат захиралари тугаш арафасида эди: 1954 йилгача асосий озуқа маҳсулотлари, бензин ва энг зарур моллар карточкалар ёки норма асосида тарқатилди. Эхтиёж моллари бозори

аҳолининг харидорлик қобилиятининг пасайиши таъсирида қотиб қолган эди. Лейбористлар бу муаммоларнинг очишини иқтисодиётда режалаштиришни кенг жорий этиш ва давлатнинг ижтимоий дастурларида деб ҳисоблашди. Давлат бошқарувининг асосий соҳалари транспорт, кўмир, пўлат қуйиш саноати ва энергетика бўлди. Озиқовқат маҳсулотларини ишлаб чиқаришни кўпайтириш мақсадида 1947 йилда ҳукумат тўрт йиллик қишлоқ хўжалигини ривожлантириш дастурини қабул қилди. Бу дастурда минимал нархларни музлатиш ва майдонларнинг ҳосилдорлигини ҳамда чорвачилик самарадорлигини ошириши учун фермерларга субсидиялар (пул маблағлари) бериш кўзда тутилган эди. Ҳукумат иқтисодий сиёсатининг асосий қисми иқтисодиётнинг энг муҳим соҳаларини миллийлаштиришдан иборат бўлди. Бу йўналишдаги биринчи жиддий қадам 1946 йил февралида қўйилди - Инглиз банки миллийлаштирилди. 1946 йилдан 1948 йилгача бўлган даврда темир йўллар, фуқаро авиацияси, транспорт, кабель ва телеграф алоқаси, ҳамда кўмир қазиш ва электротехника саноати давлат мулкига айлантирилди. 1948 йилда ҳукумат газни, 1949 йилда темир ва пўлат ишлаб чиқаришни миллийлаштиришга санкция олади. Бу сиёсат натижасида давлат секторида саноатнинг 20%и бирлаштирилди. Шу билан бирга Эттли ҳукумати бир неча марта “ёппасига миллийлаштириш” режалари йўқлигини маълум қилганди. мулкчилик шаклини белгиловчи мезон энг аввало иқтисодий самарадорлик тамойилидан иборат эди. Лейбористлар ҳукумати ижтимоий сиёсат бобида катта фаолият кўрсатди. 1927 йилдаги касаба уюшмалари тўғрисидаги қонун бекор қилинди ва уларнинг норозилик намойишлари ва стачкалар ўтказишга бўлган ҳуқуқлари тикланди. 1946 йилда қонунлар пакети қабул қилинди ва унга Миллий суғурта Акти, саноат ходимларини ҳимоя қилиш акти ва миллий соғлиқни сақлаш акти кирарди. 1948 йилда пакет миллий қўллаб- қувватлаш вазирлигини яратиш тўғрисидаги хужжат билан тўлдирилди. Бу қонунларга кўра барча аҳолига қарилик нафақасини (эркакларга 65,

аёлларга 60 ёшдан кейин ва ишсизлик нафақасини тўлаш) касаллик, ҳомиладорлик, ўлиш пайтида моддий ёрдам бериш кафолатланган эди. Суғурта фондлари суғурталанганларнинг, тўловлари (35 %), ҳамда тадбиркорлар тўловлари ва давлат томонидан молиялаш ҳисобидан шаклланди. Ислоҳот натижасида жами давлатнинг ижтимоий суғурта харажатлари 2,5 марта кўпайди. Миллий сиҳат саломатлик Актига кўра аҳолига бепул тиббий ёрдам кўрсатиш жорий қилинди, соҳанинг ягона бошқарув тизими ташкил қилинди. Аҳолига дори-дармонлар, протез ва кўзойнакларни бепул тарқатиш кўзда тутилди. Сўл лейбористлар раҳбари Эньюрин Бивен тиббиёт соҳасини тўла миллийлаштириш ва хусусий докторлик амалиётини бекор қилишни талаб қилди, аммо бу лойиҳа рад этилди. Тиббиёт соҳасидан ташқари қурилиш соҳасига ҳам масъул бўлган Бивен ташаббусига кўра, мамлакатда 2 миллиондан ортиқ муниципал (шаҳар) уйлар қўрилди. Давлат уй-жой нархларини уруш давридаги қийматини ушлаб туриш йўли билан ижара тўлови ҳажмини қатъий назорат қиларди. 1947 йилдаги шаҳар ва қишлоқни режалаштириш тўғрисидаги Актга кўра шаҳар ҳокимият органлари уларга топширилган объектларни ривожлантириш режаларини тузишлари керак эди. Таълимни ислоҳ қилиш лойиҳаларини кенг муҳокама қилинишига қарамасдан лейбористлар 1944 йилда “Миллий ҳукумат” томонидан қабул қилинган “Батлер қонуни”га бирор ўзгариш киритишмади. Унга кўра Буюк Британияда уч йўналишли таълим тизими жорий қилинган эди. (замонавий ўрта мактаблар, грамматик ўрта мактаблар ва техник ўрта мактаблар). Таълим тизимининг бу бўлимларининг ҳаммасида ҳам давлат ҳам хусусий ўқув юртлари фаолият кўрсатарди. “Батлер қонуни” “кўнгилли мактаблар”ни ҳам қонунийлаштирган эди. Бу мактаблар асосан кўнгилли тўловларга таянадиган диний мактаблардан иборат эди. 1944 йилдаги Акт ижрочи ҳукумат ва меҳнат бошқарув органларига бу соҳани бошқаришда катта ваколатлар берарди. “Батлер қонуни”га кўра ўқувчиларга бепул

тиббий хизмат кўрсатиш жорий қилинган эди. Уни тўлдирувчи ягона қонун 1947 йилда чиқди. Унда мактабни тугатиш ёши узайтирилган эди - энди болалар мактабни 15 ёшда тугатар эдилар. Лейбористлар ҳукуматининг фаолияти 1948 йилдаёқ урушдан олдинги иқтисодий ривожланиш даражасига ва мамлакатдаги ижтимоий ҳолатни анча барқарорлаштиришга эришга имкон берди. Саноат маҳсулотининг йиллик ўсиши 6 %ни ташкил этди. 50-йилларнинг бошига келиб ишлаб чиқариш кўрсаткичлари 1937 йилга нисбатан 1ғ3 марта ўсди. Лекин кенг давлат бошқарувига кескин ўтилиши хусусий тадбиркорлик фаолиятини қийинлаштирди ва бу соҳага қилинаётган инвестициянинг қисқаришига олиб келди. Ҳукуматнинг ўзи ўз дастурларини маблағ билан таъминлаш борасида қийинчиликларга дуч кела бошлади. Пассив савдо баланси, импортга боғлиқлигининг ошиши, ҳарбий қарзларнинг тўланиши валюта заҳирасининг кескин камайишига олиб келди. Шу билан бирга истеъмол моллари таклифининг чегараланиши ўсаётган пул массаси билан биргаликда кучли инфляцияга мойилликни келтириб чиқарди. Ўз навбатида инфляция инвестиция бозорига қақшатқич зарба берди ва саноат ишлаб чиқарилиши йўлидаги енгиб бўлмас тўмиққа айланиб қолди. 1945 йилдаёқ Буюк Британияда молиявий тизимнинг ишдан чиқиш хавфи яққол бўлиб қолганди. Август ойида АҚШ ҳеч қандай огоҳлантиришсиз ленд-лиз бўйича маҳсулот киритишни тўхтатиб қўйди. Энди Буюк Британия импорт тўловларни долларда амалга ошириши керак эди. Бунинг учун етарли валюта захиралари бўлмаганлиги сабабли Эттли ҳукумати фунтни долларга эркин алмаштиришни жорий этиш мажбуриятини олган ҳолда АҚШдан қарз сўрашга мажбур бўлди. Молиявий тизимнинг барқарорлашувиги умидлар 1946 йилдаёқ пучга чиқди. АҚШда нархларни тартибга солиб туришнинг бекор қилиниши экспорт маҳсулотларининг кескин қимматлашишига олиб келди. Буюк Британия олинган қарзни бир йил ичида сарфлаб бўлди. 1947 йилнинг июль ойида ҳукумат фунтни долларга эркин алмаштиришни жорий қилган

пайтда, буни таъминлаш учун захиралар атиги бир ойга етарли эди. Мамлакат ўткир молиявий кризисга юз тутди. Ҳукумат озиқ-овқат импортини камайтиришга мажбур бўлди, бу эса озиқ-овқат маҳсулотлари нархларининг кескин ошишига олиб келди. Иқтисодиёт вазири Стаффорда Крилис давлат томонидан ижтимоий ҳаракатларнинг кескин камайтиришни кўзда тутувчи қаттиқ иқтисодий дастурни тақдим этди. Аммо Буюк Британиянинг Маршалл режасига қатнашишига катта умид боғланган эди. Бу лойиҳа доирасида Буюк Британия 2,3 миллиард доллар оларди. Молиявий барқарорлаштиришнинг яна бир йўли деб “стерлинг минтақасини” тузиш ҳисобланарди. Уни 1944-1945 йилларда миллий валюталари курси фунтга “бириктирилган” мамлакатлар ташкил қилишган эди. Аммо 1949 йилдаги иқтисодий инқироз даврида АҚШ стерлинг минтақаси мамлакатларидан импорт қилишни қисқартирди ва у ерда доллар ва олтинга бўлган талаб ошиб кетди ва бунинг натижасида Британия ғазнаси фунт стерлингни катта хажмларда алмаштириш заруратига дуч келди. буюк Британиянинг ўзида эса олтин ва валюта захиралари жуда кам эди. Олтин ва валютанинг четга оқиб кетишини тўхтатиш учун лейбористлар ҳукумати 1949 йил сентябрида фунт стерлингни 30,5 % девальвация қилди. Фунт курси 4,03 дан 2,8 долларга туширилди. 1950 йилда ҳукумат Маршалл режасига қатнашишни тўхтатишга қарор қилди, чунки америкалик ёрдамининг шарти бўлган ички бозордаги эркин валюта- молия операциялари миллий иқтисодиёт барқарорлигига жиддий таҳдид соларди. Албатта, фунтнинг бу қадрсизланишини фақат Эттли ҳукуматининг хатоси деб бўлмайди, аммо бу мамлакатдаги иқтисодий вазиятни оғирлаштирди. Молиявий инқироз ҳукумат обрўсининг кескин пасайишига олиб келди. Лейбористларнинг ташқи сиёсат соҳасидаги хатолари ҳам худди шундай салбий натижаларга олиб келди.

Адабиётлар : 1. Новейшая история стран Европ ы и Америки XX век. Частъ 2 (1945-2000) М., 2001. 2. З.Р.Нуриддинов “Ғарб мамлакатларининг энг янги тарихи” (1939-1971). Т., 1976 й. 3. Г.Ҳидоятов, Х. Ғ уломов. Всемирная история стран Западной Европы и Америки. (1946-1995). Т. , 1999 й. 4. Новая и новейщая история. 1990 й. № 5.

Похожие

Италия 1945-2005 йилларда

Германия 1945-2005 йилларда

1945-2005 йилларда Франция

Буюк Британия 60-70 йилларда технократик давр

Буюк Британия 70-йиллар бошида Э.Хитнинг янги консерватизми