Инженерлик мелиорацияси - Водное хозяйство - Рефераты

Инженерлик мелиорацияси

Загружено в:

29.10.2019

Скачано:

0

Размер:

2353.5 KB

Инженерлик мелиорацияси Режа: 1. Мелиорациянинг вазифалари ва турлари 2. Қишлоқ хўжалик ерларини суғориш 3. Суғориш турлари ва усуллари 4. Ўз оқими билан тупроқ устидан суғориш

Мелиорациянинг вазифалари ва турлари Мелиорация деганда фойдаланилаётган ерларнинг ноқулай табиий шароитларини тубдан яхшилашга қаратилган техникавий тадбирлар тизими тушунилади. Мелиорациянинг уч асосий вазифаси фарқланади: а) ноқулай сув режими шароитидаги, хусусан намлик керагидан ортиқ бўлган ёки у ҳудуддан хўжалик мақсадларида самарали фойдаланиш учун зарур деб ҳисобланган миқдордан кам бўлган шароитлардаги ерларни яхшилаш; б ) тупроғи ноқулай физик ва кимёвий хоссаларга эга бўлган (оғир лойли ва балчиқсимон, тупроғининг нордонлик даражаси юқори бўлган) ерларни яхшилаш; в) зарарли механик таъсир, яъни сув ва шамол эрозияси таъсири остида бўлган ер майдонларини яхшилаш. Муайян вазифага қараб мелиорациянинг ҳар хил турлари қўлланилади. Ҳудуддан ортиқча сувни четлатишга қаратилган мелиорация зах қочириш мелиорацияси деб аталади. У қишлоқ хўжалигидан ташқари коммунал, саноат ва йўл қурилишида, ботқоқланган ерларда соғломлаштириш тадбирларини ўтказишда ва ерларни ўзлаштиришнинг бошқа турларида қўлланилади. Қишлоқ хўжалик майдонлари тупроғида сув тақчиллигига барҳам беришга қаратилган мелиорация суғориш мелиорацияси деб аталади. Сув ва шамол эрозияси таъсири остидаги ерлар мелиорацияси одатда оқувчи юзаки сувлар миқдори ва тезлигини камайтиришга, тупроқнинг ювилиш ва сочилишларга қаршилигини оширишга қаратилган тадбирларни ўз ичига олади. Бу тадбирлар ўрмон экинлари, агротехника ва гидротехника воситаларининг кенг мажмуидан фойдаланишга асосланади. Ҳозирги давр шароитида мелиорация ишлари олиб бориладиган ҳудудларнинг аксариятида одатда юқорида кўриб чиқилган мелиорация турларининг биттаси эмас, балки, табиий ва хўжалик шароитлари

уйғунлигига қараб, бир нечтаси амалга оширилади. Масалан, ҳудудни суғориш билан бир вақтда унда ўрмон минтақалари яратилади, суғориладиган майдонларда экин-тикин қилинади, ўғитлардан фойдаланилади, шўрланган ер майдонларида шўр ювиш ишлари амалга оширилади. Мелиорация ишларининг юқорида қайд этилган ҳар хил турларидан уларнинг кўпчилиги гидротехника ваколатлари доирасига кирмаслиги кўринади. Масалан, уларнинг орасида ўрмон мелиорацияси, қишлоқ хўжалик мелиорацияси ва ҳоказолар бор. Шу сабабли қуйида фақат сув мелиорацияси турлари: суғориш, зах қочириш ва сув эрозиясига қарши кураш масалаларини кўриб чиқамиз. Қишлоқ хўжалик ерларини суғориш Суғориш турлари ва усуллари Суғориш – тупроқни сунъий йўл билан намиқтириш. У тупроқнинг ёғин-сочинлар билан табиий намланиши қишлоқ хўжалик экинзорларида муттасил юқори ҳосил олиш учун етарли бўлмаган жойларда қўлланилади. Суғориш тупроқнинг ўсимликлар учун энг қулай сув режимини ва у билан боғлиқ бўлган озиқланиш, ҳаво, иссиқлик, туз ва микробиологик режимларини таъминлайди. Суғориладиган ер майдонларида тупроқнинг зарур сув режими суғориш системаси, яъни ерларни суғориш учун мўлжалланган гидротехника иншоотлари ва бошқа қурилмалар мажмуи билан яратилади ва тартибга солинади. Қуйидагилар бу иншоотлар мажмуининг асосий вазифалари ҳисобланади: суғориш манбаини ростлаш ва ундан сифат жиҳатидан қониқарли сувни керакли миқдорда олиш; сувни сув олиш жойидан далаларга етказиш, далаларда сувни жамланган сув оқими ҳолатидан тупроқдаги намлик ҳолатига ўтказиш; ортиқча юзаки ва сизот сувларни суғориладиган ҳудуд ташқарисига четлатиш. Далаларга сув вегетация даври мобайнида узлуксиз ёки бир неча марта узатилса, бундай суғориш мунтазам бўлади.

Далаларга сув йилда бир марта – баҳорги ёки ёзги тошқинлар вақтида узатилса, бундай суғориш бир марта суғориб қолиш деб аталади (тошқин сувлар билан суғориш ёки лиманли суғориш). Мамлакатимиз шароитлари учун мунтазам суғориш муҳимроқ аҳамият касб этади. Мунтазам суғоришда далалардаги тупроқни намиқтириш ва ўсимликларни сув билан таъминлаш ҳар хил усуллар билан амалга оширилади. Бу усулларга қараб ўз оқими билан тупроқ устидан суғориш, ёмғирлатиб суғориш, тупроқ остидан (ичидан) суғориш ва томчилатиб суғориш фарқланади. Ҳозирги вақтда Ўзбекистонда ўз оқими билан тупроқ устидан суғориш усули айниқса кенг тарқалган (жами экинзорларнинг 80% шу усулда суғорилади). Бироқ ёмғирлатиб суғориш усули мукаммалроқ ва самаралироқ ҳисобланади. Мамлакатимизда ёмғирлатиб суғориладиган майдонлар улуши йилдан-йилга кўпайиб бормоқда. Тупроқ остидан суғориш ва томчилатиб суғориш усуллари камдан-кам ҳолда ва унча катта бўлмаган майдонлардагина қўлланилади. Суғориладиган деҳқончиликда фойдаланиладиган сув миқдори ўз махсус ўлчов бирликлари билан тавсифланади. Булар: мавсумий суғориш меъёри M, суғориш меъёри m ва гидромодуль q. Берилган ҳосилни олиш учун мазкур экин экилган суғориладиган ер майдонининг ҳар 1 гектарига бутун суғориш даври мобайнида узатилиши лозим бўлган сув миқдори мавсумий суғориш меъёри деб аталади. Ер майдонини вақти-вақти билан намиқтиришда мавсумий суғориш меъёри суғориш меъёри деб аталувчи алоҳида қисмларга бўлинади. Бинобарин, суғориш меъёри деганда мазкур экин экилган суғориладиган ер майдонининг ҳар 1 гектарига бир суғоришда узатиладиган сув миқдори тушунилади. Суғориш меъёри м 3  га билан ўлчанади. Суғориш меъёри суғориладиган майдонга бир лаҳзада эмас, балки маълум вақт мобайнида узатилади.

Бу вақт суғоришнинг давомийлиги T деб аталади. У маҳаллий шароитларга қараб бир неча суткадан 30 кунгача чўзилиши мумкин. Суғориш системаларини лойиҳалашда қишлоқ хўжалик экинзорларига узатилувчи секундлик сув сарфларини ҳам билиш лозим. Бу сарфлар гидромодуллар орқали ифодаланади. Масалан, умумий суғориладиган майдон F нинг n 1 қисмига экин А экилган бўлсин ва бу экин учун м 3  га ҳисобида ўлчанадиган мавсумий суғориш меъёри M A T A кун мобайнида узлуксиз узатилсин. Бунда бир гектар ер майдонини суғориш учун талаб этилувчи литрларда ўлчанадиган ва гидромодуль деб аталадиган секундлик сув сарфи қуйидагича аниқланади (л  с  га):. 4, 86/ ) 3600 24 /() 1000 ( A A A A A T M T M q     (5.1) Умумий суғориладиган майдон F нинг n 2 қисмига экилган B экин учун гидромодулга шу йўл билан қуйидаги ифодани оламиз: BBB TMq 4,86/ (5.2) ва ҳ.к. Бир суғориш системаси доирасида турли экинларни суғориш бир вақтда амалга ошириладиган кунларда гидромодулларнинг қийматлари қўшилади. Гидромодуль ёрдамида системанинг сувдан фойдаланишига қиёсий баҳо беришни амалга ошириш қулайдир. Бутун суғориладиган майдон учун жами сув сарфи Q л  с ни барча экинлар учун (5.1) ва (5.2) ифодаларни олдин тегишли суғориш майдонларига кўпайтириб, сўнг эса уларни қўшиб оламиз: ...4,86/)(4,86/)( 21  BBAA TFnMTFnMQ (5.3) Экиннинг суғориш меъёри аксарият ҳолларда ҳатто бир мавсум мобайнида ҳам ўзгармас бўлиб қолмайди, балки суғоришдан-суғоришга ўзгариб боради. Бу q ва Q қийматлар ўзгариши сабабларидан бири ҳисобланади.Жами сув сарфининг минимал ва максимал қийматлари хусусан лойиҳалаш мақсадлари учун диққатга сазовордир; бу катталиклардан каналларни ва суғориш системасининг бошқа гидротехника иншоотларини ҳисоблашда фойдаланилади. Ўз оқими билан тупроқ устидан суғориш

Тупроқ устидан суғориш системаси (5.1-расм) қуйидаги қисмлардан иборат: а) суғориш манбаи; б) асосий сув олиш жойи; в) суғориш тармоғи каналлари; г) сув йиғиш-сувни чиқариб юбориш каналлари ва зовурлар тармоғи; д) каналлардаги гидротехника иншоотлари. Бундай системани лойиҳалаш «Мелиорация системалари иншоотлари. Лойиҳалаш меъёрлари» ҚМҚ тавсияларига мувофиқ амалга оширилади. 5.1-расм. Тупроқ устидан суғориш схемаси: 1 – суғориш манбаи; 2 – асосий бўғин; 3 – магистрал каналнинг салт қисми; 4 – магистрал каналнинг ишчи қисми; 5 – биринчи тартибли тақсимлагич; 6 – иккинчи тартибли тақсимлагич; 7 – вақтинчалик суғоргич; 8 – ўқ ариқ; 9 – суғориш ариқлари; 10 – ростлагичлар; 11 – иҳота дарахтлари Суғориш учун фойдаланиладиган сув манбаи бўлиб дарё хизмат қилса (бу ҳол тупроқ устидан суғоришда айниқса кўп учрайди), суғориш системасига сув узатиш учун дарёда сув олиш иншоотлари типларидан бири қурилади. Бу ўз оқими билан тўғонсиз ёки тўғонли сув олиш ёки машинали сув олиш, яъни насос станцияси бўлиши мумкин.

Дарё сувини оқиндилардан тозалаш талаб этилса, сув олиш жойи ортида тиндиргич ўрнатилади. Бу ердан тиндирилган сув суғориш тармоғига узатилади. Суғориш тармоғи каналлар системасидан ташкил топади. Каналлар доимий ва муваққат бўлади. Доимий каналлар таркибига магистрал канал ва унинг тармоқлари, хўжаликлараро каналлар ва хўжалик доирасидаги биринчи, иккинчи, учинчи ва ҳоказо (юқорироқ) тартибли тақсимлагичлар киради. Муваққат каналлар системаси суғоргичлар ва ўқ ариқлардан ташкил топади. Бу гидротехника иншоотлари ҳар йили (баъзан йилда бир неча марта) қазилади ва текисланади. Магистрал канал суғориладиган майдондаги каналлар системасининг биринчи бўғини ҳисобланади. У кўпинча икки қисм – салт ва ишчи қисмлардан ташкил топади (5.1-расмга қаранг). Каналнинг бу қисмлари ўртасида биринчи тақсимлагичнинг қўшилиш нуқтаси чегара бўлиб хизмат қилади. Магистрал каналнинг ишчи қисми бутун суғориладиган майдон бўйлаб ҳукм суриши ва суғориш тармоғининг қолган барча каналларини сув билан таъминлаши лозим. Суғориладиган хўжаликни яхшироқ ташкил этиш мақсадида суғориладиган майдон суғориладиган участкаларга ажратилади. Бундай участкалар рельефнинг мураккаблик даражаси ва етиштирилаётган экин турига қараб фарқланади. Суғориладиган участкаларга сув хўжаликлараро тақсимлагичлар системаси ёрдамида келтирилади, участкалар ҳудудига эса сув вақтинчалик суғориш тармоғи орқали келади. Суғориладиган участка майдонидаги тупроқ бир текис намиқиши учун суғориш пайтида сув майдон юзаси бўйлаб ўқ ариқлардан (5.2-расм) ёки суғориш тахталаридан (5.3-расм) оқизилади. Тахталарга бўлиб суғоришда сув уватлар орқали бир-биридан ажратилган тахта (пол)ларга оқиб боради. Тахталар устидан бир текисда аста-секин оқиб бораётган сув шу тахта охирига етгунча тупроққа синга боради , ҳар қайси пол ўқ ариқдан ёки бевосита муваққат ариқдан сув олади.

Тахталарнинг нишаблиги 0,002-0,02 дан ошмаслиги керак. Ўқ ариқлар ҳам, тахталар ҳам экишдан олдин ёки у билан бир вақтда махсус машиналар ёрдамида олинади. 5.2-расм. Ўқ ариқлар: а –чопиқталаб экинларни суғоришда; б – кўп йиллик экинларни суғоришда; в – тирқиш-ўқ ариқлар. ( ў лчамлар сантиметрда берилган ) . Шоли етиштирилганида суғориладиган участка деярли бутун ўсиш даври мобайнида тахминан 15 см қалинликдаги сув қатлами остига чўктирилиши лозим, шу сабабли шолипояларда далалар одатда 6-45 гектаргача катталикдаги кўмилиш майдонларига ажратилади. Суғориш тармоғи доимий каналларининг кўндаланг кесими шакли уларнинг ўлчамлари, замин грунтлари хусусияти ва ишларни бажариш усулига қараб танланади. Магистрал канал ва қолган барча кичик каналларнинг ишчи қисмини қуришда уларни ярим ўйиқ-ярим кўтармада ёки ҳатто кўтарма устида қазиш устун қўйилади, чунки бунда суғориладиган майдонларга сув узатиш сезиларли даражада осонлашади Асосий ҳисобий сув сарфи – меъёрий сарф. Каналнинг барча гидравлик элементлари унга қараб танланади. Тезлаштирилган сув сарфига кўра дамбалар сиртининг белгилари ва бермаларнинг белгилари топилади, минимал сув сарфига кўра эса сув дамлаш иншоотларининг ўрни аниқланади.

5.3-расм. Тахталар бўйлаб суғориш схемалари: а – тахталарнинг жойлашуви; б – тахтанинг кўндаланг кесими; в – тахталарга сув узатиш схемалари; г – сув тақсимловчи ариқнинг кўндаланг кесими; 1 – муваққат суғоргич; 2 – ўқ ариқ; 3 – тахта; 4 – уват; 5 – ер юзаси; 6 – сув тақсимловчи ариқ; 7 – асосий сув узатиш жойлари; 8 – ёндан сув узатиш жойлари. (Ўлчамлар сантиметрда берилган.) Каналларнинг кўндаланг кесими ўлчамлари, оқим тезлигини аниқлаш ва каналлардаги сув исрофига қарши кураш принципларида баён этилган. Бунга қўшимча қилиб шуни айтиш мумкинки, оқим тезлигини тўғри танлаш жуда муҳим аҳамият касб этади, зеро унга нафақат канал кесимининг ўлчамлари, бинобарин, уни қуриш қиймати, балки каналнинг лойқаланиш ва ўт босиш ҳолати, бинобарин, канални ишчи ҳолатда сақлаш учун фойдаланиш харажатлари ҳам боғлиқ бўлади.

Суғориш каналларида оқиндилар чўкишини камайтириш мақсадида уларда сув оқимининг минимал тезликларини камида 0,3 м  с катталикда қабул қилиш тавсия этилади ва сув омборидан тиндирилган сувни олиш пайтидагина улар 0,2 м  с гача пасайтирилиши мумкин. Каналларни сувга ўч ўсимликлар босишига бир қанча омиллар таъсир кўрсатади. Оқим тезлиги қуйидагича намоён бўлади:  <0,45 м  с бўлган ҳолда 5.4-расм. ўзани ўқ ариқлар бўйлаб суғориш схемалари а – бўйлама схема; б – кўндаланг схема сув ўсимликлари жуда тез,  0,45  0,6 м  с бўлса – ўртача тезликда ва  >0,6 м  с бўлса – жуда секин ривожланади. Сув чуқурлиги 0,8-0,9 м дан ортиқ бўлган ҳолда сув ўсимликларининг аксарияти ривожланмайди. Каналларни ўт босиши сувнинг лойқалик даражаси  га ҳам боғлиқ бўлади. Масалан, Амударё суғориш системаларида  <0,6-0,7 кг  м 3 бўлган ҳолда жуда кўп,  >1-1,5 кг  м 3 бўлса, жуда кам ўт босади. Каналларни ўт босиши ўсимликларнинг қалинлиги, баландлиги ва турига қараб каналларнинг сув ўтказиш қобилиятини 2-4 баравар пасайтиради. Сув йиғиш-сувни чиқариб юбориш тармоғи ортиқча юзаки сувларни йиғиш ва четлатиш ҳамда суғориш каналларидан сувни чиқариб юбориш учун мўлжалланади.

У қуйидаги гидротехника иншоотларидан ташкил топади: - суғориш каналларидан ортиқча сувни ташлаш, шунингдек суғориш каналларини оқиндилардан ювиш учун эҳтиёт шарт (авария ҳолатида фойдаланиш учун мўлжалланган) чиқармалар ва пойновлардан; - ҳар хил тартибли сув йиғиш каналларидан. Улар чиқарма каналлардан сувни ва суғориладиган ерлардан юзаки сув оқимларини қабул қилиб олади ва бу сувларни сув қабул қилгичларга ташлайди; - суғориладиган ерларни уларга юқорироқда жойлашган сув йиғгичдан юзаки сувлар келишидан сақловчи тоғ каналларидан. Пойновлар сув сарфи Q  0,25 м 3  с бўлган барча доимий суғориш каналларининг этагида қурилади. Ҳар бир суғориш канали ундан охирги кичик суғориш канали чиқувчи нуқтада сув чиқарма каналга ўтади (5. ,а – расм ). Эҳтиёт шарт (авария ҳолатида фойдаланиш учун мўлжалланган) чиқармалар ўта муҳим иншоотлар ёки канал участкалари олдида, иншоотларнинг йирик бўғинларида ва имкониятга қараб жойнинг табиий пастликлари яқинида жойлаштирилади. Аксарият ҳолларда биринчи эҳтиёт шарт чиқарма магистрал каналнинг салт қисми этагида қурилади (5.5, б - расм). Асосий сув йиғувчи каналлар одатда жойнинг табиий пастликлари: тальвеглар, жарликлар, чуқурликлар бўйлаб жойлаштирилади. Кичик тартибли сув йиғувчи каналлар ҳам, қоида тариқасида, пастликлар бўйлаб ўтади, бироқ уларнинг трассасини белгилашда суғориш ва сув чиқариш каналларининг жойлашуви ҳисобга олинади, чунки улар сувни сув чиқариш каналларидан қабул қилиб олади. Агар суғориш каналлари бир томонлама бошқариладиган бўлса, сув йиғиш каналлари суғориш каналлари ёнидан ва улардан юқорироқда ўтади (5.5, а, г -расм).

Тоғ каналлари суғориладиган ҳудуднинг энг юқори белгилари бўйлаб, одатда суғориш каналларидан юқорироқдан ўтади (5.5, д -расм). 5.5-расм. Сув чиқариш ва сув йиғиш каналларининг жойлашуви (а-д): 1 – суғориш канали; 2 – пойнов; 3 – сув чиқариш канали; 4 – бош иншоот; 5 – магистрал канал; 6 – эҳтиёт шарт (авария ҳолатида фойдаланиш учун мўлжалланган) чиқарма; 7 – тоғ канали Зовур тармоқлари суғориш системаси ҳудудидан ортиқча сизот сувларни четлатиш учун хизмат қилади. Зовур тармоқлари қуриш зарурияти қуйидаги ҳолатлар билан белгиланади. Қурғоқчил ҳудудларда тупроқ таркибида эрийдиган сувлар кўп миқдорда мавжуд бўлади. Бундай ҳудудлар суғорилганида тупроқнинг юқори қатламларидан тузлар аввалига суғориш сувлари билан ювилади ва бу сувнинг ўсимликлар фойдаланмаган қисмлари сизот сувларга қўшилиб, уларнинг сатҳи аста-секин кўтарилишига сабаб бўлади. Вақт ўтиши билан минераллашган сизот сувларнинг капилляр минтақаси ер юзасига жуда яқин келиб қолади ва бу ҳол сувнинг фаол буғланишига замин яратади, сув таркибида мавжуд тузлар эса тупроқда йиғилиб, қишлоқ хўжалик экинларига салбий таъсир кўрсатувчи иккиламчи шўрланишни юзга келтиради. Тупроқнинг фаол шўрланиши бошланадиган минераллашган сизот сувлар жойлашган чуқурликни критик чуқурлик деб ҳисоблаш одат тусини олган. У тупроқ ва грунтлар хусусиятига ҳамда сизот сувларнинг минераллашув даражасига боғлиқ бўлади; мамлакатимизнинг суғориш системаларида бу чуқурлик тахминан 1-4 м ни ташкил этади.

Тупроқнинг шўрланишига қарши кураш – суғориладиган деҳқончиликнинг асосий муаммоларидан бири. Сизот сувлар сатҳининг кўтарилишини секинлаштириш ва тупроқнинг ўсимликлар илдизи жойлашган қатламига туз чиқишини камайтириш имконини берувчи бир қанча усуллар мавжуд. Суғориладиган ерларда дренаж – бу сизот сувлар сатҳини пасайтириш ва уларни суғориладиган ҳудуд ташқарисига четлатиш имконини берувчи гидротехника иншоотлари (қувурлар, каналлар, қудуқлар, насос станциялари ва б.) мажмуи. Дренажнинг икки асосий тури: горизонтал ва вертикал дренаж мавжуд. Горизонтал дренажнинг очиқ ва ёпиқ шакллари фарқланади. Горизонтал дренаж ариқлар кўринишидаги зовурлар системасидан (очиқ зовурлар) ёки сопол, асбоцемент, пластмасса ва бошқа қувурлардан иборат ер ости қувур йўллари (ёпиқ зовурлар) ҳамда ҳар хил тартибли коллекторлардан ташкил топади. Бу иншоотлар орқали зовур сувлари сув қабул қилгичларга тушади. Вертикал дренаж – бу мустаҳкамланган қудуқлар гуруҳи бўлиб, улардан мунтазам равишда ёки вақти-вақти билан сув насослар ёрдамида тортиб олинади. 5.6-расм. Зовурларнинг кўндаланг кесимлари:

а – очиқ зовурнинг кўндаланг кесими; б – «токча» методи бўйича қазилган ёпиқ зовурнинг кўндаланг кесими; в - қум-шағалли фильтрдан иборат ёпиқ зовурнинг кўндаланг кесими; г – ҳандақсиз платмасса зовурнинг кўндаланг кесими; 1 – кавальер; 2 – тупроқнинг унумли қатлами билан кўмиш; 3 – механизмлар ёрдамида кўмиш; 4 – диаметри 100-200 мм бўлган сопол, асбоцемент ёки пластмасса қувур; 5 - қум-шағалли фильтр; 6 – зовурни қазиш пайтидаги депрессия эгри чизиғи; 7 - қўлда кўмиш; 8 – ҳандақлар; 9 – тоғора; 10 – тешик; 11 – шиша матодан ясалган фильтрли диаметри 80-100 мм бўлган пластмасса қувур; 12 – шиша бўз Ҳозирги вақтда горизонтал дренаж айниқса кенг қўлланилади. Очиқ ва ёпиқ зовурларнинг схемалари 5.6-расмда келтирилган. Зовурлар чуқурлиги Hзов ва қўшни зовурлар ўртасидаги масофа B ни шундай шартдан келиб чиқиб тайинлаш лозимки, зовурлар ўртасида жойлашган сизот сувлар сатҳи энг фаол буғланиш даврида критик чуқурликка тенг ёки ундан каттароқ чуқурликда бўлсин. Вертикал дренажда қудуқлар ўртасидаги масофани фақат сувни насослар ёрдамида тортиб олиш ва сизот сувлар сатҳининг ўзгаришини кузатиш йўли билан аниқлаш мумкин. Сўнгги йилларда лойиҳаланган ва қурилган айрим системаларга кўра бир қудуқ билан зах қочириш майдони 24- 128 гектарни (депрессион ўрама радиуси 275-640 м), қудуқлар чуқурлиги 32- 100 м, дебит эса 25-120 л  с ни ташкил этади. Каналлардаги иншоотлар. Ҳар бир суғориш системаси каналлардан ва юқорида қайд этилган асосий сув олиш иншоотларидан ташқари, асосан суғориш, сув йиғиш-сувни чиқариб юбориш ва зовур тармоқларида жойлашган бошқа кўп сонли гидротехника иншоотларига эга бўлади. Бу иншоотлар сув ўтказувчи иншоотлар (новлар, акведуклар, дюкерлар), туташтирувчи иншоотлар (тезоқарлар, шаршараклар)дир. қуйида суғориш системаси каналларига хос бўлган айрим иншоотлар, хусусан сув бўшаткичлар (ростлагичлар) ва сув дамлаш (тўсиш) иншоотларини кўриб чиқамиз.

Сув бўшаткичлар ўтказгич билан ва ўтказгичсиз қурилади. Каналларнинг трассаларида нишабликлар катта бўлган ҳолда улар кўпинча шаршара ва тезоқарлар билан туташтирилади. Сув бўшаткичлар ясси ёки сегментли ишчи затворлар билан жиҳозланади. қувурсимон сув бўшаткичлар тўғри тўртбурчак ёки доиравий кесимга эга бўлиши мумкин. Сув бўшаткичларнинг схемалари 5.7-расмда кўрсатилган. 5.7-расм. Сув бўшаткичларнинг схемалари: а – очиқ сув бўшаткич; б – шаршарали очиқ сув бўшаткич; в – тезоқарли очиқ сув бўшаткич; г - қувурсимон сув бўшаткич; д – шаршара билан туташтирилган қувурсимон сув бўшаткич Оралиқлар сони ва ўлчамлари ёки қувурлар сони сув сарфига ва сатҳлар фарқининг қийматига қараб (у аксарият ҳолларда 0,05-0,5 м ни ташкил этади) гидравлик ва техник-иқтисодий ҳисоб-китобларга мувофиқ танланади. Сув дамлаш иншоотлари суғориш тармоғининг доимий каналларида уларда зарур сатҳларни сақлаш учун қурилади. Тузилиш жиҳатидан сув дамлаш иншоотлари сув бўшаткичлар билан деярли бир хил кўринишда бажарилади.

Фойдаланилган адабиётлар рўйхати : 1. Можевитинов А.Л. и др. Введение в гидротехнику, М., 1984 г. 2 .Рассказов Л.Н. и др. Гидротехнические сооружения, в 2частях М. Стройиздат, 1996. 3.Субботин А.С. Основы гидротехники и гидрометрических сооружений.Л. Гидрометеоиздат, 1991. 4. Бакиев М., Носиров Б., Хўжақулов Р. Гидротехника иншоотлари. Т., “Талқин”, 2007. 5.Баиев М, Мажидов Ҳ., Носиров Б., Хўжақулов Р., Раҳматов М. Гидротехника иншоотлари. Т., “Ванги аср авлоди”, 2008. 6 .Файзиев Х. Гидротехника иншоотлари. Ўқув қўлланма, 3-қисм. ТАҚИ 2003й 7.Файзиев Х., Хусанхўжаев Ў.И. Гидротехника иншоотлари.Ўқув қўлланма, 1-қисм. ТАҚИ 2007й.

Похожие

Сув омборларини ишлатиш

Гидротехника қурилишини ташкил этиш ва унинг технологияси

Узбекистон шаҳарда сув билан таъминлаш ва ирригация архитектураси

Гидроузелларни курилиш даврида ишлатиш, уларни ишлатишга топшириш ва бевосита кузатиш ишларини ташкил этиш

Сув омборлари селсувомборлари ва селхоналардан фойдаланиш