Сув омборлари селсувомборлари ва селхоналардан фойдаланиш - Водное хозяйство - Рефераты

Сув омборлари селсувомборлари ва селхоналардан фойдаланиш

Загружено в:

29.10.2019

Скачано:

0

Размер:

230 KB

С ув омборлари селсувомборлари ва селхоналардан фойдаланиш Р ежа: 1. Сув омборлари, селсувомборлари ва селхоналардан фойдаланиш жараёнидаги табиатни муҳофаза қилувчи тадбирлар 2. Сув омбори (селсувомбори) гидроузелидан фойдаланилишида акваторияси бўйича асосий чора тадбирлар 3. Сув омборлари, селсувомборлари ва селхоналардаги кетма кет кузатувлар таркиби, уларда ишлатиладиган назорат ўлчов асбоблари (НЎА)

Сув омборлари, селсувомборлари ва селхоналардан фойдаланиш жараёнидаги табиатни муҳофаза қилувчи тадбирлар Сув омбори, селсувомбори ва селхона гидроузелидан фойдаланилиши жараёнида табиатни муҳофаза қилувчи чора тадбирлар қаторига сувни муҳофаза қилиш зонасида ва сув омбори, селсувомбори ва селхона акваториясида экологик мувозанатини ушлаб туришига қаратилган ташкилий-хўжалик, агроўрмон-мелиоратив, агротехник, ўтлоқ-мелиоратив, гидротехник ва бошқа ишлар мажмуаси киради. Улардан фойдаланилиши хизмати қуйидаги мақсадларига: санитар меъёрлари (нормалари)га мувофиқ сув сифатини ушлаб туриши; сув манбаларини ифлосланилишидан ҳимоялаш; серҳосил ерларни шамол эрозияси таъсирига қўйилмаслик; сув омбори , селсувомбори лойқаланилиши ва ўсимликлар билан қопланишига қарши кураш; сув омборига , селсувомбори га ва селхона га заҳарловчи моддалар, пестицидлар ва минерал ўғитлар тушишига қўйилмаслик; саноат корхоналари, чорвачилик фермалари, нефтьдан кайтадан ишлаб чиқарадиган саноат корхоналари чиқим сувлари билан сув манбани ифлосланилишини тугатиш; сув омбори, селсувомбори ва селхона манбалари ёнида нефть складлари, қабристонлар, чорвачилик қабристонлари ва ҳоказолар жойлашувига ман этилиши; сув омборлик, селсувомборлик ва селхоналик зонасида ўрмон ҳимояловчи ўсимликларни ушлаб туриш ва уларни муҳофаза қилишга, - мувофиқ олиб борилади. Юқорида кўрсатилган мақсадларга муваффақиятли эришиш учун фойдаланилиши хизмати сув омборига, селсувомбори га ва селхона га чиқим сувларини чиқарадиган барча фойдаланиладиган ва қуриладиган саноат, хўжалик-майиший, қишлоқ хўжалиги ва бошқа объектлар рўйхати кўрсатилиши билан сув омбори, селсувомбори ва селхона фойдаланилиши бўйича инструкциясига эга бўлиши зарур.

Бу инструкцияда ҳам чиқим сувлари туширилишига шароитларини ва талабларини ҳамда тозалашдан сўнг сув омборига, селсувомборига ва селхонага ўз сув чиқимларини туширилишига ман этиладиган корхоналар рўйхатини кўрсатадилар. Табиатни муҳофаза қилиши чора тадбирларининг амалга ошириши учун сув омбори, селсувомбори ва селхона ҳудудида сувни муҳофаза қилиши зонаси, санитар зонаси ва қирғоқ ёнидаги зонаси олдиндан лойиҳада кўзда тутилади. Ундан ташқари сув тўсувчи, сув ўтказувчи иншоотлар ва бошқа маъсулиятли гидротехника иншоотлари ёнида одатда бевосита жойлашадиган кўрикланган қатъий режими зонаси ажралиб туради. Сув омбори, селсувомбори ва селхона сувини муҳофаза қилиши зонаси – бу сув омборини, селсувомборини ва селхонани талаб этадиган техник ҳолатида ушлаб туришига қаратиладиган чора тадбирлар мажмуаси бажарилаётган ён қирғоқлик минтақасидир. Бу зонасининг чегараси лойиҳа билан ўрнатилади ва нормал димланган сув сатҳи (НДС)дан 500...2000 м ва ундан ортиқ ўлчамини ташкил этади. Бунда сув манбани ифлосланилишини кўпайтирадиган янги ва эски корхоналарни кенгайишига, авиатехника ёрдамида 2 км дан яқин чанглашни ўтказилишига, гербицидлар ва бошқа заҳарловчи моддалар ишлатилишига, минерал ўғитлар, кимё моддалари, техника мойлаш моддалари складларни жойлаштиришига, чорва боқиши, сувни муҳофаза қилиши чора тадбирлари билан олдин кўзда тутилмаган ҳолда ўрмон кесилиши, қабристонларни, чорвачилик қабристонларини ва ҳоказоларни жойлаштирилиши ман этилади. Санитар чора тадбирларини амалга оширилиши учун хизмат этадиган санитар зонаси сув манбасини аҳамиятига ва фойдаланилишига боғлиқ уч қаторлик бўлиши мумкин. Нормал димланган сув сатҳи (НДС)дан санитар зонаси чегарасигача масофа 100 м дан 1000 м гача ўзгаради. Бу ҳудудига сувни муҳофаза қилиши зонасига нисбатан кучайтирилган талаблар қўйилади.

Қирғоқ ёнидаги зонаси — бу ҳудудда ерлар ҳайдалиши, автомобиллар, қайиқлар, кооператив боғлар, пионер лагерлар ва ҳоказолар жойлашуви ман этилади. Бу зона ер юзаси нишаблигига боғлиқ ҳолда сув сатҳидан 35...100 м масофада жойлашади. Нишаблик қанча катта бўлса шунча бу зона кенг бўлади. Қирғоқ кучли ювиладиган ҳолда қ ирғоқ ёнидаги зонасини келгуси 5...10 йил давомида қирғоқни қайта шакллантирилиши ҳисобидан қўшимча кенгайтирадилар. Сув омбори, селсувомбори ва селхона ни талаб этадиган техник ҳолатида ушлаб турилишига қаратиладиган чора тадбирларидан энг самаралиги қирғоқ ёнидаги зонасида ўрмон дарахтлари ўтқазишларни яратилишидир. Ҳимоявий ўрмон дарахтлари ўтқазишларни аниқ шароитларига боғлиқ бир, икки ёки уч минтақалик қилиб жойлашадилар. Биринчи қирғоқни мустаҳкамловчи минтақаси нормал димланган сув сатҳи зонасида жойлашган икки-уч қаторлик бута толлардан иборат бўлади. Иккинчи минтақасини максимал димланган сув сатҳи билан кўмиладиган зонасида жойлайдилар. Уни дарахтсимон толдан ва тераклардан яратадилар. Учинчи минтақаси максимал димланган сув сатҳидан юқорироқ жойлашган эрозияга қарши бўлиб, қуруқчиликга чидамли бўлган дарахтлардан яратилади. Ўрмон ҳимоявий минтақаси ўз вақтида бута ва ўрмон дарахтлари ўтқазишларни, ёввойи ўсимликларни ўташ, керак бўлса суғориш, чорва билан еб қўйишидан ва кесилишидан муҳофаза қилиш, қўшимча ўрмон дарахтлари ўтқазиб тўлдирилиши ҳамда ортиқча ўсиб кетган йирик буталар ва дарахтларни тартиблик кесилиши ва ҳоказолардан иборат бўлган тизимлик парваришини талаб этади. Баъзан ўрмон минтақасида юза оқимларини тўхтатилиши учун ўрмон минтақаси пастки четини кўтармалар ёрдамида чегаралайдилар. Бунда ҳимоявий кўтармаларни ён бағрига кўндаланг жойлайдилар.

Сувни муҳофаза қилиши зонасида агротехник чора тадбирлар мажмуасини ўтказадилар. Буларга серҳосил ерларни 25..30 см чуқурлигига ён бағрига кўндаланг ҳайдаш, ағдарилмасдан тупроққа ишлов бериш, қорни ушлаш чора тадбирлари киради. Ундан ташқари қирғоққа яқин ён бағриларни ўрмон-ўтлоқлик усулида мустаҳкамлайдилар. Сув омборлари , селсувомборлари ва селхоналари қурилиши ва фойдаланилиши амалиётида эрозия жараёнларининг ривожланишини тўхтатадиган эрозияга қарши гидротехника иншоотлари кенг ишлатилади. Улар қаторига сув ушловчи (кўтарма-ариқлар, террасалар, кўтарма- террасалар), сув йўналтирувчи (тоғлик ариқлар, кўтарма-тўздиргичлар, сув йўналтирувчи кўтармалар), сув ташловчи (тезоқарлар, шаршараклар, тарновли шаршараклар ва бошқалар), ҳамда тубидаги (тўсқичлар, ярим тўсқичлар, шаршараклар, остоналар) гидротехника иншоотлари киради. Кўтарма-ариқларни гидрологик шароитлари ва ер ҳудудининг рельефи ҳисобидан ясайдилар. Бунда ер юзасининг нишаблиги 6...10° ортиқ бўлмаслиги зарур. Кўтарма-террасаларни сув ташловчи майдони юзасининг нишаблиги 4...7° бўлганида ўрнатадилар. Бунда уларни бир биридан 25...200 м масофада жойлайдилар. Сув омбори (селсувомбори) гидроузелидан фойдаланилишида акваторияси бўйича асосий чора тадбирлар Сув омбори (селсувомбори) талаб этадиган сувнинг сифатини ушлаб туриши учун биринчи ва энг самарали чора тадбир бу бир йил давомида 10 мартабадан кам бўлмаган сонда сувнинг янгиланишини амалга ошириш мақсадида сувни оқиб чиқарилишини яратилишидир. Лекин буни бажарилиши сув омбори фойдаланилиши шароитида кўпинча қийин. Сув сифатини таъминловчи иккинчи чора тадбир бу саёз сувлари билан курашиш. Маълумки 2 м чуқурлигигача бўлган саёз сувларида сув ўсимликларининг интенсив пайдо бўлиши ва сув гуллашининг зонаси ҳосил этилади. Улар кўтармалар билан чегаралаши йўли ёрдамида тугатилади.

Лекин иқтисодий томонидан бу исботланмайди. Шунинг учун 15...20% гача саёз сувларини балиқлар нерести ёки биологик сув ҳовузларини яратиш учун ишлатадилар. Учинчи чора тадбири бу сувлар тозаланилиши мақсадида қумтепалар орасидаги қумлик ва гравийлик пляжларидан сувнинг фильтрацияланиши. Масалан, СевНИИГиМ институти (Россия) маълумотлари бўйича 1 км узунлигидаги пляжнинг қумлик қиялиги тўлқиннинг 20 см баландлигида 1 соатда 120 м 3 сув ҳажмини фильтрацияланган ҳолда қайта ишлаб чиқаради. Тўртинчи сув омбори фойдаланилиши жараёнида ишлатилиши учун энг муваффақиятли чора тадбири бу бир ёки икки поғоналик микросувўсимликлари ва макрофитлари (олий сув ўсимликлари) фотосинтезлик аэрацияси ҳамда биоплато ва ботаник майдончалари билан биологик сув ҳовузларини яратиши. Бу ҳолатда чиқим сувлардан ноорганик бирикмалари (азот, фосфор, калий, хлор, суль фат, гидрокарбонат, кальций, магний, темир ва кўплаб бошқа бирикмалари, ҳамда биоцидлик моддалар ва оғир металлар) сингиб йўқотилади. Юқорида кўрсатилган чора тадбирларни айрим ҳолда ва турли ҳар хил бир бирига қўшилган ҳолда ҳамда қўшимча бошқа ишлар турлари билан биргалигида ўтказадилар. Масалан, СевНИИГиМ институти маълумотлари бўйича Сурск сув омборида (Россия) ижобий самараси ҳолатига етиши учун биргалигида қуйидаги ишларни ўтказадилар:  сойлар, дарёлар қуйилиши жойлашуви зонаси минтақасида сув манбаларига келадиган саноат корхоналари, чорвачилик фермалари ва ҳоказоларнинг чиқим сувларини тутиб олишига ва ифлосланишини йўқотилишига қобилиятли бўлган олий сув ўсимликлари (одатдаги қамиш, тор япроқлик рогоз, соявонгулликли сусак ва бошқалар)ни сунъий ўринлаштирилиши йўли билан биологик ҳовузлар, биоплато ёки ботаник майдончаларни яратадилар;  тез тез ўсадиган ва чидамли бўлган буталар ва дарахтларни (тол, қоратол, ветла, ракита, ольха ва бошқалар) ўринлаштирилиши йўли билан сув омбори қирғоғини эрозиядан ва ўпирилишидан мустаҳкамлайдилар ва

ҳимоялайдилар ва ундан ташқари бу буталар ва дарахтлар ёрдамида далалардан ювиладиган ўғитлар, пестицидлар, биоген элементлар ва ҳоказоларни тўхтатадилар;  сув омбори (селсувомбори) қирғоғи ёнидаги зонасида ўтқазишга қўшимча харажатсиз ҳар йили янгилайдиган илдизларини бир биридан ажралган ҳолда ўсиб ер тупроқни мустаҳкамлайдиган ва поялари бир бирига ўралиб кетиб тирик тўрни ташкил этадиган бутазорларни, масалан, қамишзорларни яратадилар. Айтиш керак олий сув ўсимликлари қумлик, гиллик, лойқалик ҳамда гравий ва ҳарсанг тошлик грунтларида тез тез ўрганиб қоладилар. Ўсимликларни 40% гача сув юзасини эгалланган ҳолда 5...10 м кенглигидаги кўндаланг навбатма навбат келадиган минтақалари шаклида қирғоқ ёнида, кичик дарё қуйилиши жойида, дарё ҳалқа (айланма)ларида ва бошқа яхши исситиладиган сув манбаларида ва қирғоқлик зоналарида жойлайдилар. Ўсимликлар ўтқазишни илдизлар бўлаклари, чимлар билан бажарадилар. 0,7 м чуқурлигидаги саёз сувларда кенг япроқлик рогозни, одатдаги қамишни, кўллик қамишни ва бошқа макрофитларни ўринлаштирадилар. Ўтқазишни сувдан озод бўлган тупроққа куз пайтида сув омбори (селсувомбори) нинг пастки сув сатҳиларида бажарилиши яхшироқ ҳисобланади. 2...3 йил ўтгач қулай шароитларида макрофитлар ён қирғоқнинг катта ҳудудини эгаллайдилар. Сув омборлари, селсувомборлари ва селхоналардаги кетма кет кузатувлар таркиби, уларда ишлатиладиган назорат ўлчов асбоблари (НЎА) Сув омборлари, селсувомборлари ва селхоналари ўз ўлчамига, шаклига, туман гидрографиясига, геологиясига, ростлаш хусусиятига, иқлим шароитига ва сув омбори, селсувомбори ва селхона гидроузели фойдаланилиши режимига боғлиқ устки ва пастки бьефидаги дарё табиат жараёнига турлича таъсир этадилар.

Кўп йиллар ичида ростланадиган сув омборлар, селсувомборлар ва селхоналар сезиларли бьефлардаги сув сатҳларини, сув оқими тезликларини, тўлқинлик ва ҳароратлик режимларини, буғланишни, музлик режимини, ўзанлик жараёнини, гидрокимё, гидробиологик кўрсаткичларини ва ҳоказоларини ўзгартирдилар. Кичик сув омборлар, селсувомборлар ва селхоналар дарёда одатдаги шароитларида ўтадиган жараёнларини бузадилар ва шу билан табиат жараёнларига ўзгартиргич (корректив)ларни киритадилар. Шунинг учун сув омборлар, селсувомборлар ва селхоналар устидан тизимлик кузатувларини ўтказадилар. Кузатувлар пунктларини жойлашувини сув омборлар, селсувомборлар ва селхоналар лойиҳасини ишлаб чиқишида белгилайдилар. Кузатувларини бьефларидаги сув сатҳлари, сув омборлар, селсувомборлар ва селхоналар лойқаланилиши ва ўсимликлар билан қопланиб кетиши, тўлқинланилиши, қирғоқларни қайта шаклланилиши, кўчиши ҳодисалари, музлик режимлари, сув ҳарорати, сув омборлар, селсувомборлар ва селхоналар гидрокимё режими, сувнинг сифати ва ҳоказолар устидан ўтказадилар. Сув сатҳлари устидан кузатувларини сув ўлчовчи постларда сув ҳажмини, ҳудуднинг кўмилиши майдонини ва гидроузелнинг сув ўтказувчи ораликларидан ёки сув олиш ускуналарига ўтказиладиган сув сарфини ҳисоблаш учун бажарадилар. Сув ўлчовчи пунктни сув сатҳларини ўлчашга имконият берадиган, мувофиқ бўлган асбоб ускуналари билан ва сув сатҳини ўлчайдиган асбоби жойлашуви баландлигини тўғри аниқловчи нивелир знаклари билан жиҳозлайдилар. Сув сатҳини ўлчайдиган асбоб жойлашуви ўрнини: сув омбори, селсувомбори ёки селхонадаги энг пастки сув сатҳларида сув чуқурлигига иҳтиёт запаси 0,5...1 м ва ундан ортиқ бўлиши, асбоб жойлашуви ўрнидаги суви очиқ сув манбаси билан эркин алмашадиган бўлиши, кузатув ўрни муз уюмидан, шамол тўлқинланишидан ҳимояланган ва ўлчашларни бажариш учун қулай бўлиши талабларига мос келиши зарурлигидан топадилар.

Сув ўлчовчи пунктларни йирик сув олувчи иншоотлар, келадиган сой, дарё сув оқимлари қуйилиб келиши, кучли деформацияланган қирғоқлар яқинида жойлашуви тавсия этилмайди. Сув омборлари, селсувомборлари, селхоналарида ва уларнинг пастки бьефларда қоида бўйича рейкалик, дарёларда эса қозиқоёқлик постларни ишлатадилар. Сув ўлчовчи постига паспорт тузилади, паспортга постни планда жойлашуви эскизи, реперининг белгилари, қозиқоёқларининг каллаги ёки рейкаларни нуль белгилари билан қирғоқнинг кўндаланг профили ва қисқача тавсифномаси илова шаклида тиклаб бириктирилади. Сув ўлчовчи постларда сув сатҳлари ўлчаши вариантлари 3.1 – расмда келтирилган. Одатдаги шароитларида сув сатҳларини 1 см гача тўғрилиги билан ҳар куни эрталаб соат 8 да ўлчайдилар. Тошқин даврида кузатувларни ҳар бир соатда, сув сатҳининг кучли пасайишида ёки кўтарилишида 1 суткада 3 марта бажарадилар. Олинган маълумотлари бўйича сув сатҳлари тебраниши графигини тузадилар ва сув омбори, селсувомбори ёки селхонанинг ҳажмини аниқлайдилар. Сув омбори, селсувомбори ёки селхона тўлдирилиши билан ёнидаги ҳудудида ер ости сувлар сатҳи юқорироқ кўтарилади . Бунинг натижасида ҳудуднинг ботқоқланилиши, қўшимча кўлларни пайдо бўлиши ва тупроқлик қопламаси, ўсимликлари, ер ости сувлар таркиби ва ҳоказолар ўзгариши мумкин.

3.1 – расм. Сув ўлчовчи постларда сув сатҳларининг ўлчаш вариантлари: а — икки қозиқоёқлар бўйича: б — нуль кузатувидан паст жойлашган сув сатҳи жойлашувида ; в – эркин юзаси тўлқинланилиши шароитида. Ўлчамлар сантиметр ҳисобида. Сув омбори, селсувомбори ёки селхона тўлдирилиши ва бўшатилишида қияликларнинг турғунлигини ва мустаҳкамлигини бутунлай таъминлаш зарур. Масалан, ўрта ҳажмлик сув омборнинг тўлдирилиши тезлиги тахминан [48]: остидаги ва ўртадаги қатламлари учун - 0,5...1 м/сут, устидаги қатламлари учун - 0,25...0,5 м/сут, юза 2...3 м қалинлигидаги қатламлари учун - 0,05...0,1 м/сут бўлиши керак. Лекин бу тезликлар аниқ геологик, гидрологик, топографик ва бошқа шароитлари билан боғланган бўлиши зарур. Сув омбори, селсувомбори ёки селхонадан фойдаланилишида пастки бьефга чўкиндилар кам даражада бўлган сув оқими туширилади , шунинг учун пастки бьефда дарё ўзани умумий ювилиши ва унинг туби пасайиши кузатилади. Бу сув урилма ва рисберма жойлашган пастки бьеф томонидан бьефлар туташтирилиши шароитларини ёмонлашига олиб келиши мумкин. Устки бьефда эса чўкиндилар чўкади ва сув омборининг лойқаланилишига олиб келади.

Лойқаланилиши устидан кузатувлар. Улар қатор створлар (галслар) бўйича чўккан чўкиндилар қатлами қалинлигини аниқлаш мақсадида бажарилади. Створлар сони ҳар бир аниқ бўлган ҳолатда (тахминан 10...15) белгиланади. Створнинг узунлиги 300 м дан ортиқ бўлмаган ўлчами билан белгиланади. Ўлчашларни узунлиги бўйича ҳар бир 5...10 м белгиларга ва ҳар бир 50...70 м сузгичларга эга бўлган 6...10 мм диаметрдаги таранг тортилган трос ёрдамида бажарадилар. Створлар узунлиги 300...500 м дан ортиқ бўлганида, ўлчаш нуқталари жойлашувини қирғоқда ўрнатилган теодолит билан ҳисобга олиб, ўлчашларни ўтказадилар. Асбоблар сифатида кичик чуқурликларда – остига башмак-поддон ўрнатилган таёқни, катта (4...5 м дан ортиқ бўлган) чуқурликларида эса - белгилари бор бўлган тросда осилган оғирликдан ташкил этган лотни ишлатадилар. Катта сув омборларида ўзи ёзувчи эхолот қўлланилади. Чўкиндиларни гранулометрик таркибини ва ҳажмий оғирлигини аниқлаш учун ҳар бир створидан 5...7 та сув намуналарини оладилар. Сув омбори фойдаланилиши бошидан икки-уч йилида буни ҳар йил, кейинроқ эса зарур бўлганида ҳамда чўкиндиларнинг кучли тўпланилиши ёки қирғоқлар деформацияланилиши жойларида бажарадилар. Сув омборини, селсувомборини ва селхоналарини ўсимликлар билан қопланилиши лойқаланилишига ўхшаб сув омбори, селсувомбори ва селхона ҳажмини камайтиради. Ўсимликлар билан қопланилиши устидан кузатувларни одатда ёз пайтида кўз чамали равишда ёки асбоблар ёрдамида бажарадилар. Қоплашни чегараларини теодолит дальномери ёрдамида базалик чизиғига нисбатан бурчагидан аниқлайдилар. Бу мақсадга мувофиқ гидротехникларни, топо графларни ва гидробиологларни жалб этадилар. Сув омбори, селсувомбори ва селхона тўлқинланилиши устидан кузатувларни горизонтга нисбатан аниқ бурчаги остида қияликга ётқизилган ва ўлчов шкаласи билан жиҳозланган рейкалари бўйича бажарадилар. Айрим ҳолатларда қияликга сув билан ювиладиган бўёққа бўялган рейкани ётқизиш мумкин.

Тўлқиннинг баландлигини бўёқни ювилган чизиқи бўйича аниқлайдилар ёки тўлқинни ўлчайдиган қозиқлар, тўлқин ўлчагичлари, тўлқинланишни ўз ёзувчилари билан ўлчайдилар. Катта акваториялар тўлқинланилишини аэрофотосъёмка ёрдамида кузатадилар. Масъулияти унча катта бўлмаган ҳолатларида тўлқинланилиши ҳолатини кўз чамали кузатувлари асосида баллар билан баҳолаш мумкин. Шамол тезлигини қўл анемометри ёрдамида ёки ўзи ёзувчи асбоблари ёрдамида, уни йўналишини эса флюгер ёрдамида аниқлайдилар. Сув омбори, селсувомбори ва селхона нинг қирғоқларини қайта шаклланилишлари устидан кузатуви с ув омбори, селсувомбори ва селхона нинг лойқаланилиши даражасини, қирғоқ ёнидаги зонадаги қирғоқ қисмини ювилиши маҳсулотларини йиғилиши натижасида қирғоқ яқинида саёз жойларини пайдо бўлишини баҳолашга имконият беради. Бунда қирғоққа ён атрофни кўз чамали кузатувини ва қирғоқ кўмиладиган қисмлари тўғрисида маълумотлар тўплашини, қирғоқлик минтақасининг топографик съёмкасини; кўндаланг профилларни нивелирлаш ва чуқурликлар ўлчашини; грунтлар намуналарини олиши ва кўчиши ҳодисаларининг ривожланишини кузатуви билан биргалигида қирғоқлар қайта шаклланиши эҳтимоллиги тўғрисида геологи к ва гидрологик кузатувларини бажарадилар. Асосан гидроузел иншоотларига ёндошган қирғоқлари, инженерлик ҳимояси ва кучсиз, енгил ювиладиган қисмлари устидан кузатувларни ўрнатадилар. Бир биридан 50…100 м масофада ўзига хос зоналарида учдан кам бўлмаган теодолит йўли билан боғланган сув омборининг 200 м чуқурлигигача ўтадиган кўндаланг профилларини жойлашиб ўрнатадилар. Ушбу кўндаланг профиллари бўйича сув чуқурликларини ўлчаши билан биргалигида IV синфдаги нивелирлашни бажарадилар. Кўндаланг профилларда бир биридан 10…20 метр масофада белгиланадиган нуқталарда жойлашган металл штирлар (қозиқлар)ини қоқадилар. Улар ер юзидан 0,5 м баландлигида чиқиб турадилар. Кузатув ишларини геодезия асбоблари ёрдамида ўтказадилар.

Ўлчашлар билан бирга жойларининг геологик ва гидрологик тузилишини кўрсатиб қирғокларнинг ўпирилиб кетиши ёки ювилиши хусусиятини (ёриқлар, йирик тоғ жинслари бўлакларининг ўпирилиб кетиши, кўчишлари, тўкилиши ва ҳоказолар пайдо бўлишини) тавсифлайдилар. Кузатувларнинг натижаларига асосланиб қирғоқни 300 м узоқлигигача инженер-геологик шароитларининг кўрсатадиган йирик масштабли карталарини ва сув сатҳидан 200 м масофасигача қирғоқ ёнидаги зонасининг тубини киритган ҳолда сув омбори, селсувомбори ва селхона нинг изобат картасини тузадилар. Қирғоқларини қайта шаклланиши устидан кузатувларини тошқин ва селни ўтишидан сўнг баҳор пайтида ва ёмғирлар даври ўтишидан сўнг куз пайтида бажарадилар. Геологик таҳлилини йилга 1 марта, баъзи ҳолатларида эса сийракроқ бажарадилар. Кўчиши ҳодисалари устидан кузатувларини ўтказилишида қирғоқларни умумий кузатуви (рекогносцировка)дан ташқари деформацияларини, дренаж тизимларининг ҳолатини тавсифлаб ёзиб чиқадилар ва кўчишлар кутилишига имконияти бўлган хусусий жойлари тўғрисида хулоса тузадилар. Бунда узилиши поғоналарининг устидаги жойлашувини, кўчишининг тилини, йирик ва ўртача ёриқларини, сувни тиниқ турган жойларини, сирғаниш сиртининг чегарасини ва бошқа кўчишни тавсифланадиган хусусий белгиларини кўрсатадилар. Планшетда ва маҳаллий минтақасида олдиндан кўзда тутиладиган кўчишининг жойини белгилайдилар, ҳамда аниқланган вақт ўтиши билан унинг энг хусусиятли жойларининг расмини ва фотосуратини кўрсатадилар. Кўчишининг схемаси ҳамда створлар жойлашуви (25…30 м оралиғида) 3.2 - расмда кўрсатилган. Кўчиши ва унинг атрофи устидан инструментал ку затувларини бажариш учун яқин жойлашган реперига боғланган сув остидаги ва сув устидаги зонасида жойланадиган маркаларни ўрнатадилар. Маркалар орасидаги масофани 3…4 м дан кам бўлмаслиги шартидан қабул қиладилар.

Кузатувларни қор эриганидан сўнг баҳорда ҳамда кучли ёмғирлар ўтиб бўлганидан сўнг кузда ўтказадилар. Бевосита тузадиган журналларда кузатув санасини, ўлчаш жойини, масофаларни, чуқурликларини, кузатувнинг давомлигини кўрсатиб, кўчиши ҳодисаларини тавсифлаб ёзиб қўядилар. Катта бўлмаган кўчишларни сув ости қисмида грунт билан тўлдирилган темир бетонлик панжаралари билан мустаҳкамлайдилар ва асосий массивга қозиқоёқлари ёрдамида бириктирадилар. 3.2 – расм. Кўчишининг схемаси ( а ) ва кузатувлар створларнинг жойлашуви ( б ): 1 — туб жинси массиви; 2 ва 3 — узилишнинг усти ва девори; 4 — узилишнинг ёриғи; 5 — кўчиши поғоналари; 6 — кўчишнинг танаси; 7 — кўчишининг ётиш ўрни; 8 — сув тиниқ турган жойи; 9 — шишиб кетиши асосидаги ёриғи; 10 — кўчишининг тили ; 11 — кўчиши асосининг деформацияси; I ... X — таянчлик знаклар; 1' ... I1' — кўчишига ўрнатилган маркалар. Қатор ҳолатларида контрфорслар билан ясалган тўсувчи деворларнинг ўрнатилиши йўли билан кўчишлар олдинини оладилар. Чуқур ва массив кўчишларни қоқадиган қозиқоёқлар тизими ёки бурғилаб қоқадиган 520...1080 мм диаметрдаги қозиқоёқлар тизими ёрдамида мустаҳкамлаб ушлаб турадилар. Грунтлик сувлар чиқиши таъсирида ҳосил бўладиган кўчишни ушбу сувлар оқимини дренаж билан тутиб бартараф этилиши мумкин.

Муз режимининг уч асосий даврлари: муз пайдо бўлиши, музнинг ўрнашиб туриши ва муз ёрилиб кетиши, - билан тавсифланади. Муз пайдо бўлиши жараёни кўпинча қирғоқларга ёндошган минтақасидан бошлаб кенг қирғоқлик қалайлаб ёпиштирилган қопламасига, кейинроқ эса бутунлай яхлит музлик қопламасига айланади. Қиш келиши билан сув омборларида энг бошда муз пайдо бўлиши ва музнинг ўрнашиб туриши, музнинг ташкил этилиши турлари, муз қопламаси ҳолати ва унинг деформациялари, музнинг қалинлиги, қорнинг қопламаси, муз ёрилиб кетиши, муз ҳаракат этиши ва ҳоказолар устидан кузатувларни ўрнатадилар. Кузатилишни асосан кўз чамали усулида олиб борадилар. Музнинг қалинлигини ўлчаш учун стандарт муз ўлчовчи рейкасидан фойдаланилади (3.3 – расм). 3.3 – расмда муз қалинлигини ўлчаш вариантлари келтирилган. Муз қалинлигини ҳар бир 5 суткада (5, 10, 15, 20, 25 ойнинг кунларида) ва ойнинг охирги кунида ўлчайдилар. Бу мақсадга мувофиқ муз чуқурлигида қирғоқдан 3 м дан кам бўлмаган масофада қудуқни бурғилайдилар, музнинг 0,15 м дан кўп бўлган чуқурлигида ўлчашларни сув сатҳидан 20...30 м масофада ўтказадилар. Муз режими устидан кузатувида хавфсизлиги мақсадида сув омбори , селсувомбори ва селхона нинг очиқ зонасида музнинг қалинлиги қирғоқлар ёнидаги зонасига нисбатан ингичкароқ бўлишини ёддан чиқармаслиги зарур. Катта сув омборларида музни ўз жойида туриб эришига қўядилар, ўртача ва кичик сув омборларида эса музни сув ўтказувчи ораликларидан пастки бьефга йўналтириб туширадилар.

3.3 - расм. Муз ўлчовчи рейкаси ёрдамида муз қалинлигини ўлчаш: а – қудуқни қисман сув билан тўлдирилиши ҳолатда; б – сув сатҳи музнинг сатҳидан юқорироқ жойлашган ҳолатда; в - сув сатҳи музнинг сатҳидан паст жойлашган ҳолатда; 1 – иш ҳолатидаги муз ўлчовчи рейкаси; 2 — муз. Бьефларидаги сув ҳарорати устидан кузатувларини кун пайтида соат 12 да, сув сатҳидан 3 м ва 20...30 м узоқлигида жойлашган вертикалларда , 1 суткага 1 марта бажарадилар . Ҳароратни сув юзаси зонасида 0,5…1 м сув юзасидан чуқурлигида, тубига яқин ва ўртача қатламида эса сув омборининг чуқурлигига қараб ўлчайдилар. Сув юзасидан 25…30 м ч уқурлиги да сув нинг ҳарорати 4…6 о С га якин бўлади . Сув ҳароратини ўлчаш учун металл, пластмасса ёки ёғоч гардишида жойлашган ва ўлчаш тўғрилигини ±0,2°С кўрсатадиган булоқлик термометрдан ёки ўлчаш тўғрилигини ±0,5°С кўрсатадиган электрик термометрдан фойдаланадилар. Сув омборлари, селсувомборлари ва селхоналарида музнинг қалинлиги дарёдагиларга нисбатан одатда 15...20% каттароқ бўлади. Сув омбори, селсувомбори ва селхонанинг гидрохимик режими сув буғланиши шароитлари билан, муз пайдо бўлиши шакллари билан, қирғоқлик очилишлари таркибида пайдо бўладиган эриб бораётган ҳамда пастки бьефга туширилаётган сувнинг одатдаги минерализациясини оширувчи тузлари билан аниқланади.

Сувнинг кимёвий таркиби устидан кузатувлар стандартлик (шартлик) кузатувларига ҳамда махсус кузатувларига бўлинадилар. Стандартлик кузатувларини доимий кузатуви пунктларида ўтказадилар, уларни мақсади ташланган чиқим сувлари билан сувни ифлосланилиши даражасини аниқлаш. Махсус кузатувларни кўпинча илмий тадқиқотлар ўтказилишида махсус дастури бўйича бажарадилар. Стандартлик кузатувларда сув намуналарини сув сатҳи кесилишидан 20…30 м чуқурлигида сувнинг тиниқ турган зоналарида, сув ўсимликлари кўпайган жойларида ва сув сатҳи қияликлар билан кесилиши ёнидаги жойларидан оладилар. Сув омбори, селсувомбори ва селхонанинг чуқурлиги кам бўлганида намуналарни сувнинг устки қатламидан (сув юзасидан чуқурлиги 0,5 метргача) ва тубига яқин (тубидан 0,5 м баландлигида) оладилар. Чуқур сув омборлари, селсувомборлари ва селхоналарида (чуқурлиги 10 метрдан катта бўлганларида), намуналарни вертикал бўйича уч нуқтадан оладилар. Батометрлар ёрдамида олинган сув намуналарини бутилкаларга қуйган ҳолда кимё лабораторияларига тўлиқ ёки қисқартирилган сувни кимё таҳлилини қилиши учун юборадилар. Тўлиқ сувни кимё таҳлилига сув намуналарини кварталга бир марта, қисқартирилган сувни кимё таҳлилига эса ҳар ойда 10 чи ёки 15 чи кунлар саналарида юборадилар. Кимё таҳлилининг натижаларини санасини, вақтини, ҳароратини, сув сатҳи белгиларини, створини, вертикални ва ҳоказоларни кўрсатиб махсус журналга ёзиб қўядилар.

Ф ойдаланилган адабиётлар рўйхати: 1. Алтунин В. С. Мелиоративные каналы в земляных руслах. - М.: Ко лос, 1979. - 256 с. 2. Ачкасов Г. П., Иванов Е.С. Технология и организация ремонта ме лиоративных гидротехнических сооружений. - М.: Колос , 1984 . - 174 с. 3. Бойко М.Д. Техническое обслуживание и ремонт зданий и сооруже ний. - Л.: Стройиздат, 1986. - 254 с. 4. Бочкарев Я.В., Овчаров Е.Е. Основы автоматики и автоматиза ции производственных процессов в гидромелиорации. - М.: Колос, 1981. - 332 с. 5. Власов А.А. Техническая эксплуатация дноуглубительного флота. - М.: Транспорт, 1986. - 254 с. 6. Временные указания по проведению контрольных наблюдений и исследова ний на плотинах из местных материалов во время их возведения и эксплуа тации. ВСН 35-70/Минэнерго СССР. Л.: Энергия, 1971. - 44 с. 7. Гидротехнические сооружения/ Под ред. М. М. Гришина. - М.: Высш ая школа, 1979. - 606 с. 8. Гидротехнические сооружения/ Под ред. Н. П. Розанова . - М.: Агро промиздат, 1985. - 426 с.

Похожие

Сув омборлари селсувомборлари ва селхоналардан фойдаланилиши асосий қоидалари ҳужжатлари инструкциялари

Сув манбалари ва улардан фойдаланиш

Сув олувчи иншоотлар ва сув тиндиргичларни ишлатиш

Сув йўллари ва портлари

Сув ташлама ва механик жихозлардаги бузулишлар