Сув йўллари ва портлари - Водное хозяйство - Рефераты

Сув йўллари ва портлари

Загружено в:

29.10.2019

Скачано:

0

Размер:

1543.5 KB

Сув йўллари ва портлари Режа: 1. Сув йўллари тўғрисида умумий маълумотлар 2. Сув йўллари ва портларининг асосий турлари 3. Сунъий сув йўллари 4. Кема юрадиган шлюзлар 5. Кема кўтаргичлар 6. Дарё портлари

Сув йўллари тўғрисида умумий маълумотлар Сув транспортининг аҳамияти. Транспорт мамлакат иқтисодиётини ривожлантиришда катта аҳамиятга эга. У материал база яратмасдан хом ашёни ишлаб чиқарувчиларга ва тайёр маҳсулотни истимолчига етказиб бериб ишлаб чиқаришни ривожланишига ёрдам беради. Ҳозирги пайитда кенг тарқалган транспорт турларига автомобил, темир йўл, сув, ҳаво ва қувир транспорти киради. Транспортнинг мана шу турлари бир-бирини тўлдириб мамлакатни бир бутун транспорт системасини ташкил қилади. Сув транспорти денгиз ва дарё транспортига бўлинади. Сув транспорти деганда кенг манода сув йўли, флот, порт, кемаларни таъмирлаш ва қурилиш корхоналаридан иборат мажмуа тушинилади. Денгиз ва океанлар ер шари юзасини 70 % дан кўпини эгаллайди ва қулай ва арзон алоқа йўли ҳисобланади. Денгиз транспорти халқаро транспорт алоқаларини таминлашда катта рол ўйнайди. Дунё денгиз транспортини юк ташишнинг умумий ҳажмига қўшган хиссаси 65 % ни ташкил қилади. Сув тра н спортининг асосий хусусиятлари, бу юк ташишнинг арзонлиги яний, баъзи ҳолларда сув орқали юк ташиш темир йўл орқали юк ташишга нисбатан 2-3 марта арзон ва автомобил транспортига нисбатан 10-15 марта арзондир. Сув транспортида юк ташишнинг арзонлиги қуйидаги қатор омиллар билан ифодаланилади: 1) сувда кемалар харакат қилганда кам қаршиликка учрашидир. Бирлик юкни ташиш учун сарф қилинадиган энергияни камлиги шунга боғлиқ. Кемалар харакати унча катта бўлмаган тезликда харакат қилганда (25 км/соат гача) 1 т юк ни сувда ташиш учун темир йўлдагидан кам энергия сарф қилинади. Кемаларни сувдаги солиштирма қаршилиги темир йўл вагонларининг рельсда учрайдиган қаршилигидан бирнеча марта кам

2) бу юкларни катта юк ташувчи кемалар ёрдамида узоқ масофаларга ташиш. Бу темир йўл траспортига нисбатан юк ташувчи идишларни нарҳини анча қисқартиради; 3) кема қатновини йўлга қўйишни ташкил қилишдаги сарф харажатларни йўл қуришга нисбатан анча камлиги ва кемаларни хизмат муддатини темир йўл вагонларига нисбатан кў п лиги. Айтиб ўтилган хусусиятлар дарё транспортининг ролини ва унда ташийдиган юкларни турини белгилайди. Сув йўллари орқали асосан тез ет к азиб бориши шарт бўлмаган (бузилмайдиган) ва катта ҳажмдаги, катта идишлардаги юклар ташилади. Буларга: ёғоч, нефть, буғдой, руда, кўмир, қурилиш материаллари, кимёвий ўғитлар, туз киради. Сув орқали яна баъзи бир жуда катта ўлчамли юклар ҳам ташилади. Масалан, Саяно-Шушенский ва Асуан ГЭС ларини турбиналарини ишчи парраги Ленинграддан сув йўли орқали олиб борилган. Сув йўллари ва портларининг асосий турлари Сув транспорти сув йўллари орқали портлар орасида юк ва йўловчиларни ташишни бажаради. Юкларни асосий қисми ва йўловчилар сув йўлида ҳар-хил кемалар ёрдамида ташилади. Фақат айрим ўрмон юклари, етарли оқиш хусусиятига эга бўлган, сув йўллари орқали оқизиб олиб келтирилади. Сув йўллари - деб ундан юк ва йўловчилар ташиш учун фодаланиладиган сув майдони (океанлар, денгизлар, кўллар ҳамда дарё сув иншоотлари орқали ҳосил қилинадиган сув омборлари) ва сув оқимларига (дарё унинг ирмоқлари ва каналлар) айтилади. Портлар – деб юкларни тушириш, юклаш ва бо ш қа иш жараёнларини бажариш учун махсус жихозланган гидротехника ва қирғоқ иншоотлари мажмуасига айтилади. Сув йўллари ташқи ва ички йўлларга портлар эса-денгиз ва дарё портларига бўлинади.

Та ш қи сув йўллари-денгиз ва океанлар - чуқур бўлганлиги учун асосан табиий ҳолда ишлатилади фақат қирғоқда порт атрофларида сувнинг чуқурлиги кема юриши учун етарли бўлмаган саёз жойларда сунъий сув йўллари денгиз каналлари қурилади. Масалан, бунга Ф ин қўлтиғидан санкт- Петербург портига киришда қурилган денгиз канали. Волга Каспий канали (Волга дарёсини каспий денгизига қуйилишида жойлашган). Сунъий ташқи сув йўлларига яна, денгиз ва океанларни бир - бирига боғловчи каналлар ҳам киради. Масалан, Атлантика ва Тинч океанини боғловчи Панама канали, Ўрта ер денгизини қ изил денгиз билан боғловчи Суэц канали. Ташқи сув йўлларидаги юк ташиш чет элга ташқи савдога хизмат қиладиган (экспорт, ипорт) ва каботаж (ички) битта мамлакат ичидаги п о ртлар орасида бажарилаладиган юк ташишига киради. Ички сув йўллари табиий ва сунъий йўлларга бўлинади. Табиий сув йўлларига денгиз ва дарёлар киради. Табиий сув йўллари кема қатновчи ва ёғоч оқизувчи бўлиши мумкин. Оқизувчи дарёларнинг узунлиги кема қатнаш учун мўлжалланган, сув йўлларига нисбатан бир неча марта узун бўлади. Сунъий сув йўллари Табиий холатдаги дарёлар ва уларнинг ирмоқларида кафолатланган кема юриш чуқурлиги оқим бўйича юқорига камаяди. Юк айланишини шакилланишини ташкил қилувчи йирик саноат марказлари ва иқтисодий худудларга дарёлар юқори қисми ёки ирмоқлари тўғри келади, у ерларда кема юриш чуқурлигини тубни чуқурлаштириш ва ўзанни тўғрилаш чегараланган. Шундай қилиб, кўп ҳолларда табиий ҳолатдаги дарё тармоғи, хатто уларда кема юриш шароитларини яхшилаган холда ҳам хар хил иқтисодий районлар орасида юкларни арзон ташишни таъминламайди. Булар ҳаммаси сунъий сув йўлларини бунёд қилишни тақозо қилади.

Сунъий сув йўллари вазифаси ва характери бўйича қуйидагиларга бўлинади: а) дарёларни шлюзлаш; б) айланиб ўтувчи (обходные) ва тўғри (подходные) кема юрувчи каналлар в) ҳавзалараро сув транспорти туташувлари. Дарёларни шлюзлаш деб унда қатор гидроузеллар қуриб кема юриш чуқурлигини оширишга, яъни навигация даврида сув сатҳини кўтаришга айтилади. Бунда сатҳлар фарқида кемаларни ўтказиш учун гидроузеллар таркибида кема ўтказувчи иншоотлар қурилади: - кема юрувчи шлюзлар ёки кема кўтаргичлар. Кема юрадиган шлюзлар Шлюзларнинг турлари. Кемаларни ёки кема составини маълум бир босимда бир бьефдан иккинчи бьефга ўтказиш учун мўлжалланган гидротехника иншооти кема юрувчи (қатнайдигаи) шлюз дейилади. Кема юрувчи шлюзлар унинг ўртасига жойлашган камера, юқори ва қуйи бош қисмдан иборат. Шлюзнинг бош қисмида шлюз дарвозаси жойлашади. У камерани юқори ёки пастки бьефдан ажратиб туради ва сувни тўсиб юқори ёки пастки бьеф билан камера ўртасида сув сатҳини фарқини сақлаб туради. Шлюзни бош қисмида ундан ташқари камерани сув билан тўлдириш ва бўшатиш учун мўлжалланган қурилмалари ҳам жойлашади. Шлюз боши билан кема киру в чи канал уланади, у шлюз билан йўналтирувчи девор - (паллар) ор қ али туташади. Кема кирувчи канални бир тамонидаги йўналтирувчи деворига шлюзга киришни кутаётган кемаларни бо ғ ловчи Қ урилмалар (причальные устройства ) жойлаштирилади (4. 1 - расм). Кема ўтаётган босимнинг қиймати, юкнинг характери ва ташилаётган юклар йўналиши, жойнинг геологик шарт- шароити ҳамда фойдаланиш мулоҳазаларига кўра камералар сони ва жойлашиши, камера конструксияси водопровод галереяси ва ишлатилаётган асосий қурилиш материали турига

қараб фарқланадиган хар - хил типдаги шлюзлар қурилади. Камералар сонига кўра шлюзлар бир камерли ва кўп камерали бўлади. Бир камерали шлюзларда кемалар бирданига ю қ ори бьефдан пастки бьефгача бўлган тушиш ёки чи қ иш баландлигини босиб ўтади (4. 2, а - расм). Кўп камерали шлюзларда бу баландлик камералар орасида бўлинган (4. 2, б - расм). Кемалар бу баландликни хар бир камерада алохида босиб ўтади. Кўп камерали шлюзларни геологик. су в хўжалиги ёки бош қ а шарт шароитларга кўра камер а га таъсир қ илаётган босимни камайтиришга т ўғ ри келганда қ урилади. Кўп: камерали шлюзлар қ урилганда ер қ азиш ишлари хажми, шлюзлаш учун сув сарфи камаяди, конструкцияси енгиллашади, йи ғ ма (умумий) элементлар ва умумий (типовой) қ урилмаларни ишлатиш мумкин. Лекин бундай шлюзларни кема ўтказиш қ обил и яти кам ва улардан фойдаланиш қ ийин. 4 . 1 - расм. Бир кам е рали шлюз схемаси: а - тарх: б - бўйлама ќирќим; 1 - юќори кириш канали; 2 - йўналтирувчи девор; 3 - тескари девор; 4 - тузатиш затвори; 5 - водопровод галереялари; 6 – юќори дарвоза (ёпиќ); 7 – шлюз камераси; 8 – пастки дарвоза (очиќ); 9 -

кема боѓловчи девор; 10 - пастки кириш канали; 11 - камера девори; 12 - камера туби; ВГ- юќори бош ќисми; НГ - пастки бош ќисми. Хозирги пайтда бир камерали шлюзлар қ оямас грунтли заминларда 23 м гача бўлган ва қ оя грунтли заминларда 42 м гача бўлган босим таъсирида яхши натижа бераяпти. Ю қ ори босимда бир камерали шлюзларда сув билан таъминлаш системалари жуда мураккаб, галереяларда суз о қ имини тезлиги ортади, вакуум ошади ва затворларда кавитация хосил б ў лади, камера деворлари баланд ва катта (о ғ ир). Шлюзлаш учун сув сарфи ва сув тушириш призмаси хажми ошиб кетади, бундан таш қ ари курилиш ва фойдаланиш даврида қ атор қ ийинчиликларга дуч келинади. Кўп камерали шлюзларни қ ўллаш ю қ орида айтилган камчиликларни камайтиради ёки тугатади. Камерани жойлашишига кўра шлюзлар бир йўлли ва кўп йўлли (жуфт) бўлиши мумкин. Жуфт шлюзлар агар битта шлюзни юк ўт к азиш қ обилияти етарли бўлмаганда ёки ёғ оч о қ изиш керак бўлганда қ урилади. Бунда камера деворлари қ урилиш материаллари хажмини камайтиришга эришиш, кема ҳ аракати йўналиши бўйича уни йўлини и қ тисослаштириш (маълум бир - ма қ садга йўналтириш) мумкин (масалан биттаси ё ғ оч о қ изишга иккинчиси кема қ атнаши учун ва ҳ .)

4 . 2 - расм. Шлюзнинг бўйлама қ ир қ имлари: а – бир камерали; б – уч камерали; 1 – ю қ ори дарвоза; 2 – қ уйи ва ўрта дарвоза; 3 – тушиш девори; 4 – ён о қ ова. Камерасининг турига (тузилишига) кўра шлюзлар тик деворли ва қ ия деворли бўлади. Қ ия деворли шлюзлар кўпинча паст босимли кичик дарёларда қ урилади Уларни камчилиги сув тўпланиш призмасини ҳ ажми (камера ҳ ажми) тик деворли шлюзларга нисбатан катта ва шлюзлаш пайтида кемалар уни қ ияликларига тегиб қ олиши мумкин. Шлюз бош қ исмини турига кўра сув тушувчи деворли ва деворсиз б ў лиши мумкин (4. 3 – расм). Тушиш деворсиз шлюзлар. Бундай шлюзлар кўпинча кичик босимларда қў лланилади. Бунда қ уриш осон бўлиши учун шлюзнинг ю қ ори ва пастки боши остонаси бир хил нишонга ўрнатилади. Бу ҳ олда шлюзни ю қ ори боши остонасидаги сувни чу қ урлиги пастки бошида қ абул қ илинган. Сувни керакли чу қ уррлигидан анча ю қ ори ва шу туфайли ю қ ори бошини ва кема кирувчи канални қ уриш ишлари ҳ ажми ю қ ори бўлади (4. 3, а - расм). Тушиш деворли шлюзлар. Бундай шлюзларда ю қ ори боши остонаси нишони ю қ ори бьефда етарли кема қ атнови чу қ урлигини таминлайдиган

қ илиб белгиланади. Шлюзни ю қ ори боши уни камераси билан тушиш девори ор қ али туташади, унинг баландлиги шлюздаги сувни босимига деярли тенг бўлади. Бундай девор ю қ ори дарвоза баландлигини ва шлюз ю қ ори бошини ва кириш канали қ уриш ишлари ҳ ажмини камайтиради (4. 3, б - расм). Қ ўшимча (орали қ ) бошли шлюзлар. Баъзида узун бир камерали шлюзларда унинг камерасида қ ўшимча бош ў рнатилади. Бунинг натижасида камера иккита бир - бирига тенг бўлмаган қ исмга бўлинади. Шлюзни қ ўшимча боши, шлюзни ярим камерасини ю қ ори ёки пастки боши вазифасини бажаради ва шу туфайли кемаларни. узунлиги бўйича уч хил ўлчамда шлюзлаш имкониятига эга бўлади, камера сув ҳ ажмини камайтиради ва шлюзлаш ва қ тини камайтиради (4. 3, в - расм). Сурилган бошли шлюзлар. Бундай шлюзлар калта ва кенг камерага эга. Ш люзланадиган кемалар камерага киритиб ёнма - ён жойлаштирилади , бу шлюзлаш ва қ тини оширади ва ундан фойдаланиш шартини ёмонлаштиради. Шунинг учун бундай шлюзлаш тапографик ёки геологик шарт - шароит бўйича жой тор бўлганда қ урилади (4. 3, г - расм). Шахтали шлюзлар. Ю қ ори босимда бир камерали ва л ойи х а ланаётган кеманинг ўлчамлари унча катта бўлмаганда қ ўлланилади. Улар жуда чу қ ур камерага эга ва сув тушиш призмасининг ҳ ажми катта бўлади. Пастки дарвозани ўлчамлари ва о ғ ирлигини камайтириш учун тўсиш девори (забральная стенка) қ урилади, бу эса сув ости кема қ атнови габаритларини торайтиради. Бу эса бундай шлюзларни асосий камчиликларига киради (4. 3 , г - расм). Тўпловчи (жамғарувчи) ҳовузли шлюзлар. Бундай шлюзлар шлюзлаш вақтида сув сарфини камайтириш учун қўлланилади (4.3, е - расм). Бу шлюзланган каналлар табий сув манбайига эга бўлмаган сув айиргичга жойлашганда жуда мухим.

Тўпловчи ховузлар (бассейнлар) камерани ёнига жойлаштирилади ва бир - бири билан затворлар билан беркитиладиган галереялар орқали боғланган. Камерани бўшатганда сув шу ҳовузларга қуйилади, камерани сув билан тўлдиришда сув ҳовуздан камерага қуйилади, фақат етишмаётган сув миқдори юқори бьефдан олиб тўлдирилади. Йиғилган сув ҳажми қуйидаги формула билан аниқланади:   H K K Vоб 2 (4.1) бунда: К – тўпловчи бассейнлар сони; Н – шлюздаги босм;  - ҳ овузлар майдони камера майдонига тенг қ илиб қ абул қ илинади. Бурулувчи (стрелкали) шлюзлар. Бундай шлюзлар бир неча сув йўли бир жойда кесишганда ишлатилади. Уларни камералари планда хар - хил кўринишда бўлади. Камерани ўлчамлари кемаларни бир сув йўлидан иккинчи сув йўлига ўтиш учун бурилиш имкониятини хисобга олиб белгиланади (4. 3, з - расм).

4 . 3 - расм. Шлюзларнинг камера т урлари бўйича т урлари : а - тушиш деворсиз шлюз; б - тушиш деворли; в - орали қ бошли; г – сурилган бошли; д - шахтали; е - жам ғ арувчи ҳ овузли; ж - айланма; з — стрелкали; 1 - ю қ ори дарвоза; 2 - пастки дарвоза; 3 - орали қ дарвоза; 4 – водопровод галереяси; 5 - шлюзланаё т ган кема; 6 - тушиш девори; 7 - тўсувчи девор; 8 - камера; 9 - бўлувчи девор; 10 – жам ғ арувчи ҳ овуз. Кема кўтаргичлар Катта босимларни енгиб ўтиш учун баъзида зинапояли шлюзлар ўрнига кема кўтаргични ўрнатиш тежамлироқ бўлади. Кема кўтаргич сув билан тўлдирилган камерани ифодалайди, у кема билан бирга кўтарилади ва туширилади. Кема кўтаргичлар ҳаракати йўналиши бўйича кемани вертикал йўналиш бўйича бошқа жойга кўтарувчи вертикал ва кемани қия текислик бўйича бошқа жойга кўтарувчи қия турларга бўлинади.

Кема кўтаргич камерасининг иккала томонидан ён деворлар ўрнига дарвозалар ўрнатилади. Кема кўтаргичга туташган каналларда ҳам ҳудди шундай дарвозалар бўлади. Камерани сув билан бирга оғирлиги доимо ўзгармас бўлади, чунки камерага кема киришда ўзининг оғирлигига тенг бўлган сувни ундан сиқиб чиқаради, чиқишда эса шу сув ҳажми яна қайтиб келади. Бу шарт турли қурилмали камера оғирлигини етарлича аниқликда мувозанатлаш ва камерани силжитувчи зўриқишларни минимумга келтириш имкониятларини беради. Кема кўтаргич корпуси темир - бетонли ёки металл конструкцияли бўлиши мумкин. 4.4-расм. Вертикал кема кўтаргичлар схемалари:

а-бир камерали посонга билан; б-кўп камерали гидравлик пресс билан; в- бир камерали пўкак билан; 1-дарвозалар; 2-таянч ва йўналтирувчи дарвозалар ёки устунлар; 3-камера; 4-блоклар; 5-посонгилар; 6- гидравлик пресснинг плунжерлари; 7-цилиндр; 8-задвижка; 9-пўкаклар; 10-пўкаклар учун шахталар. Камерани сув билан бирга оғирлигини тенглаштириш усули бўйича вертикал кема кўтаргичлар механик (4.4,а - расм), гидравлик (4.4,б - расм) ва пукакли (4.4,в - расм) турларга бўлинади. Қурилган вертикал кема кўтаргичларнинг баландлиги 36 м, юк кўтариш қобилияти 1000 т ли кемалар бошқа жойга кўчирилади, ҳаракатланувчи қисмларнинг оғирлиги 5400 т гача етади, кемаларни ўтказиш вақти 20...30 мин. чегарасида ўзгаради. Қия кема кўтаргичлар камерани бошқа жойга кўчириш учун қия (1:10...1:20) йўл қурилмасига эга (4.5-расм). Камера ёки посонгилар ёки жуфт иккинчи камера билан тенглаштирилади. 4. 5-расм. Қия кема кўтаргич схемаси: а-юқори ярим шлюз; б-пастки ярим шлюз; 1-тушириладиган ясси затвор; 2-кема ташийдиган камера; 3-икки тавақали дарвоза; 4-кема ташийдиган йўллар Кемани бошқа жойга кўчириш ҳолатига кўра қия кема кўтаргичлар бўйлама ва кўндаланг бўлиши мумкин. Кема камерада сув устида ва сувсиз қуруқ ҳолатда бўлиши мумкин. Камераларни кейинги ҳолатга ўтказиш уларнинг корпус мустаҳкамлигига ёмон таъсир қилади. Камерани гравитация усулида яъни уни сув тўлдириш

ёки камайтириш йўли билан шунингдек, механик қурилмалар билан силжитиш мумкин. Катта босимларда кема кўтаргичлар одатдаги шлюзларга қараганда бир қатор афзалликларга эга, чунки кемаларни ўтказишда сув сарфини минимумгача камайтиришга имкон яратилади, ўтказиш вақти деярли икки марта қисқаради ва шу билан бирга кема йўлининг ўтказиш қобилияти ошади. Катта гидроузеллар қурилиш муносабати билан кема ўтказувчи иншоот турини танлаш синчиклаб ўрганилади. Бажарилган техник - иқтисодий тадқиқотлар шуни кўрсатдики, қараб чиқилган ҳамма турдаги кема ўтказувчи иншоотлардан капитал қуйилмалар, эксплуатация харажатлари ва юк айланиш бўйича энг тежамлиси қия кема кўтаргич ҳисобланади. Кема юрадиган каналлар Кема юрадиган каналлар турлари. Каналлар туркумланиши ва кўндаланг кесимлари. Сув йўллари сифатида фойдаланиладиган каналлар кема юрадиган каналлар дейилади, агарда уларда ёғоч оқизиладиган бўлса ёғоч оқизиладиган каналлар дейилади. Кема юрадиган каналлар қ адимдан қ урилган. Эрамиздан 1450 йил олдин Аристотель Мисрда қ урилган Нил дарёси ва Қ изил денгизни туташтирган канал тў ғ рисида ёзган. Эрамиздан 1160 йил олдин Хитойда кемаллар қ атнови учун каналлар қ урилган. 600 км узунликдаги кема юрадиган канал эрамиздан олдинги VI асрда Вавилондан Евфрат дарёсигача қ урилган. Россияда кема юрадиган каналлар қ урилиши XVII аср охирига Улу ғ Пётр даврига тў ғ ри келади. 1697 йилда Волга ва Дон дарёларини тутуштиришга дастлабки қ арашлар бўлган. 1703 йилда Петрбург ша ҳ рини ташкил қ илиниши билан бир пайтда Волга ва Нева ҳ авзаларини туташтириш бўйича ишлар бошланган, Ценой ва Тварцой дарёларини туташтириш йўли билан. Кема юрадиган каналлар қурилиши хусусан XVIII аср охири ва XIX аср бошларида кенг миқёсда ривожланади.

Кейинчалик, темир йўллар қурилиши ривожланиши билан, кема юрадиган каналлар қурилиши озгина сусайди ва XX асрда эса бу пайтда тупроқ қазадиган механизмларнинг пайдо бўлиши уларнинг қурилиши ривожланишига олиб келди. Кема юрадиган каналлар айланиб ўтувчи, келтирувчи ва туташтирувчи бўлади. Кеманинг кўндаланг кесими унинг асосий характерис ти касидир. Кема юрадиган каналлар учун унинг кўндаланг кесими унда сузадиган кемаларнинг энг максимал ўлчамлари бўйича танланади. Кўп ҳ олларда ҳ исоб тескари ҳ аракатни ҳ ам эътиборга олиб бажарилади. Кам ҳ олларда канал бир томомнлама ҳ аракатга ҳ исобланади. Бундай ҳ олларда канал узунлиги бўйича камалар учрашадиган жойларда канал кенгайтирилиб ўтиш жойи (разъезд) қ урилади. Канал кўндаланг қирқими камайтирганда кема ҳаракати қаршилиги ошади, шунинг учун ҳам унинг кўндаланг қирқимини кўп камайтирмаслик керак. Одатда ќуидаги шарт ќўйилади:4   X n ( 4.2 ) бунда  - канал жами кесими юзаси; Х – энг максимал кесим атрофи (мидел) . Канал кўндаланг кесимининг энг оддий шакли – трапециясимон. Канал қ ияликлари нишабликлари гурунт характерига бо ғ ли қ . Қ умо қ ва гил грунтлар учун қ ияликлар 2:2 дан 1:4 орали ғи да қ урилади. Каналнинг максимал ҳ исобий кема чўкиши сатхидаги кенглиги қ уйидаги шартни бажариши керак. в  2В+3d (4.3) қарама-қарши кемалар орасидаги ва кема ҳамда канал қиялиги орасидаги масофа d 2метрдан 3 метргача қабул қилинади. 1912 йилдаги XII Хал қ аро кема юриш конгреси кўрсатмалари бўйича в=2,6В. Канал сув сат ҳ и энг паст бўлгандаги чу қ урлиги

h = T +∆ h =  T . Кема остидаги ∆ захира кема тури ва ўлчовлари ҳ аракат тезлиги ва канал туби грунтига қ араб белгилан а ди. ∆=0,5…1,5м, кўп ҳ о л ларда ∆=0,5Т ёки  =1,5Т. Кема тубида кам захира бўлганда, хусусан канал ҳ ўлланган п е р и метри бў й ича фильтрацияга қ арши гилли экран ўрнатиганда. Кема канал ўртасида ҳ аракатлангани туфайли, ювилиш канал туби ўртасида содир бўлади. Шунинг учун ҳ ам канал туби бир мунча нишабли қ илинади.(1:25…1:50. Шундай қ илиб, канал ў қ и бўйича кема туби остида бир мунча захира ҳ осил бўлади. ( 4.6 - расм) . 4.6 – Расм . Канал кўндаланг кесими Канал усти отметкаси (бровка) максимал сув сатћидан ќазилма каналларда 1,0..1,5м; кўтариш каналларда 2,0…3,0 метргача ошади. Канал бровкасида эни 3 дан 4 метргача бўлган канал бўйича уни таъмирлаш ва кузатиш учун бермалар ўрнатилади. Агарда кемаларни тортиш қ ир ғ о қ дан бўладиган бўлса, бровка бўйича электровоз, транспорт учун йўл ўрнатилади., мос равишда унинг эни танланади. Канал қачонки унинг туби табиий гурунт сатҳидан пастда, каналдаги сув сатҳи эса баланд бўлганда дамбалар билан чегараланади. Агарда канал туби табиий гурунт сатҳидан юқори бўлса нафақат дамба туб остидан майдонча ҳам қилинади. бунда кўп ҳолларда каналдан сув йўқолишини камайтириш учун махсус фильтрацияга қарши элементлар ўрнатилади.

Каналларни трассалаганда иложи борича уни тў ғ ри трассалаш керак, бурилиш участкаси тў ғ ри келганда у катта радиусда бўлиши керак. Одатдаги шароитда минимал бурилиш радиуси (ў қ линиясига нисбатан) R =6 L бу ерда L -максимал катта кема узунлиги. Айрим ҳ олларда истисно тари қ асида, R  3 L қ абул қ илинади. Дарё портлари Дарё портлари турлари ва элементлари Портлар ҳақида умумий маълумотлар ва уларни классификацияси . Портларга қўйиладиган талаблар . Дарё портлари деб кемалардан юкларни ва йўловчиларни тушириш ва аксинча юклаш ва бошқа иш жараёнларини бажариш учун махсус жиҳозланган гидротехника ва қирғоқ иншоотлари мажмуасига айтилади. Дарё портлари таркибига юк тушириш ва юклаш каби механизмлар ва транспорт воситалари билан жиҳозланган гидротехника ва қирғоқдаги ишлаб-чиқариш иншоотлари киради. Бу иншоотлар юкларни тушириш йўловчиларни қирғоқдаги транспорт воситаларидан кемага ўтқазиш ёки аксинча ишларни бажариш, флотларга техник хизмат кўрсатиш каби вазифаларни бажаришга мўлжалланган. Портларда юкларни бир кемадан иккинчисига юклаш, юкларни қабул қилиш, сақлаш ва кема қатнаш даври оралиғида тарқатиш каби бошқа иш жараёнлари ҳам бажарилади. Йиллик юк айланмаси унча катта бўлмаган (50 минг тоннадан кам) портлар пристанлар деб аталади. Портлар қатор белгиларга кўра классифи- кацияланади. Бажариладиган иш жараёнига кўра портлар ва пристанлар юк туширувчи ва жўнатувчига бўлинади. Кўпгина портлар ва пристанлар бир вақтни ўзида юклар ва йўловчилар билан шуғулланади. Кўпгина юк қабул қилувчи ва жўнатувчи портлар фақат бир хил турдаги юкларни қабул қилиш ва жўнатишга мослашади (кўмир, руда, ёғоч, балиқ ва х.) ва ушбу юклар номи билан аталади.

Ташиладиган юк ва йўловчи миќдорига кўра дарё портлари тўртта тоифага бўлинади. 4.1. жадвал порт (пристан) тоифаси суткадаги ўртача ташиладиган юк миқдори (шартли тоннада) суткадаги ўртача йўловчи миқдори (шартли йўловчи) I II III IV 15000 дан кўп 3501-15000 751-3500 750-ва ундан кам 2000 дан кўп 501-2000 201-500 200 ва ундан кам Портлардаги ҳар хил юкларни миқдорини аниқлашда шартли тонна деган тушунча киритилади. Юк ташиш айланмасини шартли тоннага келтириш учун, ушбу юклар массасини мос равишдаги коэффициентига кўпайтирилади, ушбу коэффициент миқдори ҳар хил уюмдаги юклар учун 0,6-1,3 ва махсус қутиларга жойлаштирилган дона юклар учун 3,1-4,5 оралиғида қабул қилинади. Йўловчилар учун мўлжалланган порт ва пристанларни лойиҳалашда ҳам худди шундай йўл тутилади. Бунда йўловчи ташиш миқдорини шартли миқдорга (шартли йўловчи) келтириш учун суткадаги йўловчи миқдорини келтириш коэффициентига кўпайтирилади. Ушбу коэффициент миқдори ҳар хил тоифадаги йўловчиларга хизмат кўрсатиш учун сарф қилинадиган вақт ва меҳнатга қараб қуйидагича қабул қилинади: шаҳар атрофидаги йўловчилар учун – 0,15 гача; маҳаллий йўловчилар учун – 1,0 гача; транзит йўловчилар учун – 2,5 гача; Дарё порти жойлашган сув йўлига кўра портлар: табиий сув йўлла- ридаги – эркин дарёлар ва кўллардаги; сунъий сув йўлларидаги - кема қатновчи каналлардаги, шлюзланган дарёлар ва сув омборларидаги портларга бўлинади.

Эркин дарёлардаги ва транспорт мақсадларидаги гидроузел бьефларидаги портларни алоҳида хусусиятлари, дарёни гидрологик режимига боғлиқ бўлган кема қатновчи сув сатҳини ўзгариб туриши ҳисобланади. Ушбу ўзгариш айрим дарёларда 10-12м гача баъзан ундан ҳам кўпроқ миқдорга етади, бу эса ўз навбатида портни жойлашиши ва типига сезиларли даражада таъсир қилади. Кема қатновчи каналлар ва ҳавзалараро боғланган гидроузел бьефларида сув сатҳини ўзгариши кўпинча сезиларсиз, лекин бунда портларни жойлашиши канални кўндаланг кесим юзасига ва гидроузеллар ҳосил ќилган бьефлар ўлчамларига кўпроқ боғлиқ бўлади. Кўлларда гидрологик режимга боғлиқ бўлган сувни сатҳини ўзгариши унча кўп эмас. Комплекс мақсадларда ҳосил қилинган гидроузеллардаги сунъий сув омборларида дарё оқимини бошкариш туфайли ҳосил бўладиган сув сатҳини ўзгариш миқдори катта бўлиши ва у гидроузелдаги босим миқдорини 20-30% гача етиши мумкин. Дарёда жойлашишига кўра портлар ўзандаги - дарё ўзанида қирғоғи бўйлаб жойлашади (4.7,а-расм), ўзандан ташқаридаги – дарё ўзанидан ташқаридаги табиий ёки сунъий ҳавзаларда жойлашади (4.7,б-расм), ва аралаш портларга бўлинади.

4.7 -расм. Дарё портлари: а-ўзанда жойлашган; б-ўзандан ташқарида жойлашган Аралаш портларда иншоотларни бир қисми дарё ўзанида қолган қисми эса ўзандан ташқаридаги ҳавзаларда жойлашади. Юқорида айтилганлардан ташқари ҳеч қандай юк ва йўловчи тушириш ва юклаш ишларини бажармайдиган махсус портлар ҳам мавжуд буларга аванпортлар ва порт- панагоҳлар киради. Ўзандаги портларда кема боғлаш қурилмалари (причал чизиқлари) бевосита дарё ўзанига уни қирғоғи бўйлаб жойлашади. Ўзандан ташқаридаги портларда кема боғлаш қурилмалари асосий ўзан билан ирмоқ ёки канал орқали боғланган табиий кўрфаз ва қўлтиқларда жойлашади.

Аванпортлар гидроузел (сув омбори) юқори бьефида тўлқин кучи катта бўлган довуллар юз бериши эҳтимоли мавжуд бўлган ҳолларда кемаларни ҳимоя қилиши учун такомиллаштирилади. Бундай аванпортларга кемалар кириб шамол тўлқинлари тугагунга қадар кутиб туради. Худди шундай мақ- садда йирик сув омборлари қирғоқларида тўлқиндан ҳимояланган порт-па- нагоҳлар қилинади. Дарё портларига қуйидаги талаблар қўйилади: - дарё кенглиги кема тўхташ жойида турган ва унга яқинлашиб келаётган кемаларни жойлашиши учун етарли бўлиши керак; -портга кириш ва кема тўхташ жойларидаги сув чуқурлиги кемани ҳисобий чўкиш чуқурлигига мос келиши керак; - оқим тезлигини миқдори 1-1,2м/с дан катта бўлмаслиги керак; - кема боғлаш жойидаги дарё қирғоғи турғун характерга эга бўлиши керак. Кема боғлаш чизиғи бўйлаб сув юзасини кенглиги 7В с га тенг бўлиши керак, бунда В с кемани максимал кенглиги. Ҳар қандай замонавий порт таркибига ўзининг асосий вазифаси бўлган юклар ёки пассажирларни бир транспорт воситасидан иккинчисига узатиш учун қуйидаги элементлар киради:-акватория ва территория. Портларни самарали ишлаши учун уларни асосий элементларини ўлчамлари ва юк қабул қилиш ва жўнатиш қобилияти бир-бирига ўзаро мос келиши керак. Акватория – бу портга келган кемаларни кириши, тўхтаб туриши ва таркибини қайта шакллантириш учун фойдаланиладиган, керакли ҳолларда шамол тўлқинлари ва оқимлар таъсиридан иншоотлар ёрдамида ҳимоя қилинган сув майдони. Акватория майдонида рейдлар ва причаллар жойлашади. Рейдлар – бу портларда бир хил операцияларни бажариш жараёнида маълум бир кемалар состави жойлашадиган акватория майдони. Рейдлар кириш, жўнатиш ва юк ортиш рейдларига бўлинади.

Кемалар кириш рейдларида ўзи юрмас кемалар составини қайта шакллантириш ва юкларни тушириш учун кутиш ишлари бажарилади. Жўнатиш рейдида ўзи юрмас кемалардаги юкларни тушириб ёки ортиб бўлгандан сўнг уларни жўнатиш учун қайта шакллантириш ишлари бажарилади. Янгидан юк ортиш рейдларида кемалар ўртасида бевосита бир- бирига юк ортиш ишлари бажарилади. Кема тўхташ жойи иншоотлари – кема тўхташ жойи фронтини ташкил қилади. Ушбу фронт бир ёки бир неча кема тўхташ жойларидан ташкил топган бўлиши мумкин. Кема тўхташ жойи деб битта ҳисобий кемани боғлаб қўйиш, уни бўшатиш ёки юклашни таъминлайдиган порт майдонига айтилади.Кема тўхташ жойини акваториядан ажралиб турадиган чизиғи ёки кардон чизиғи майдонида омбор бинолари, очиқ майдонлар, маъмурий ва ёрдамчи бинолар, транспорт коммуникациялари ва юк тушириш ва ортиши механизмлари жойлашган. Кемалар тўхташ жойи фронтини хавфли қисмлари тўлқинлар, оқимлар ёки музликлар таъсиридан сақловчи қирғоқни ҳимоя қилиш иншоотлари билан мустаҳкамланган. Зарурият бўлганда дарёларда қишки мавсумда кемалар туриши ва таъминланиши учун муз таъсиридан ҳимоя қилинган алоҳида акваторий ҳудудлар ажратилади, булар затонлар деб аталади. Мазкур, затонларда ёки бевосита (тўғридан-тўғри) портда кема кўтаргич иншоотларининг турли хил турлари (слиплар, эллинглар, кема кўтаргичлар сузувчи ва қуруқ доклар) бўлган кема таъмирлаш корхоналари жойлаштирилиши мумкин. Улар таъмир пайтида кемалар корпусини сув ости қисмини қуритиш учун мўлжалланган.

Фойдаланилган адабиётлар рўйхати : 1. Можевитинов А.Л. и др. Введение в гидротехнику, М., 1984 г. 2 .Рассказов Л.Н. и др. Гидротехнические сооружения, в 2частях М. Стройиздат, 1996. 3.Субботин А.С. Основы гидротехники и гидрометрических сооружений.Л. Гидрометеоиздат, 1991. 4. Бакиев М., Носиров Б., Хўжақулов Р. Гидротехника иншоотлари. Т., “Талқин”, 2007. 5.Баиев М, Мажидов Ҳ., Носиров Б., Хўжақулов Р., Раҳматов М. Гидротехника иншоотлари. Т., “Ванги аср авлоди”, 2008. 6 .Файзиев Х. Гидротехника иншоотлари. Ўқув қўлланма, 3-қисм. ТАҚИ 2003й 7.Файзиев Х., Хусанхўжаев Ў.И. Гидротехника иншоотлари.Ўқув қўлланма, 1-қисм. ТАҚИ 2007й.

Похожие

Сув олувчи иншоотлар ва сув тиндиргичларни ишлатиш

Сув манбалари ва улардан фойдаланиш

Сув ташлама ва механик жихозлардаги бузулишлар

Сув омборлари селсувомборлари ва селхоналардан фойдаланиш

Сув ташлагичлар ва механик жиҳозлар шикастланишлари