Сув ташлагичлар ва механик жиҳозлар шикастланишлари - Водное хозяйство - Рефераты

Сув ташлагичлар ва механик жиҳозлар шикастланишлари

Загружено в:

29.10.2019

Скачано:

0

Размер:

127.5 KB

Сув ташлагичлар ва механик жиҳозлар шикастланишлари Режа: 1. Бошқа иншоотларининг шикастланишлари ва авария ҳолатлари 2. Евклидес да Кунья ва Армандо Салес де Оливейра тўғонлар 3. Карнафули тўғони 4. Уэлнот Грув тўғони

Бошқа иншоотларининг шикастланишлари ва авария ҳолатлари Сув ташловчи иншоотлари фойдаланилиши даврида улар кўпинча катта динамик юкланишларини, паст босимли зоналарини, оқимининг юқори даражада турбулентлигини яратувчи юқори тезликлик сув оқими таъсирида ишлайдилар. Айтиб ўтилган ҳодисалар иншоотларнинг айрим элементларининг турғунлигини пасайишига, уларнинг тебранишига, кавитациялик эрозиясига ҳамда пастки бьефида катта ўлчамли маҳаллий ювилишлари пайдо бўлишига келтиради. Улар пайдо бўлиши сабабларини билмаслиги ёки уларни нотўғри ҳисобга олиниши авариялар ва шикастланишларига, баъзи ҳолатларда дарё гидроузелларида улар катта зарар келтирадиган ҳалокатга айланади. Буни исботлаш учун қуйидаги мисолларни келтирайлик. Евклидес да Кунья ва Армандо Салес де Оливейра тўғонлар (Бразилия) сув оқими оқишига мувофиқ биринчиси юқорироқ, иккинчиси эса ундан 10 км пастроқ жойлашган ҳолда тош-тупроқлик материалдан қурилган эдилар. Биринчисининг баландлиги 53 м ва тепасидан узунлиги 305 м, иккинчисини эса баландлиги 35 м ва тепасидан узунлиги 660 м бўлган эди. 1977 йилда биринчиси ўнг қирғоғи ёнида тахминан 40% га, иккинчиси эса — 25% га бузилди, чунки сув оқимининг бир қисми иншоот ён томонида махсус ўрнатилган каналдан ўтказилган эди. Бузилиши биринчидан фойдаланилиши хизмати айби бўйича пайдо бўлди, чунки фойдаланилиши хизмати 0,01%- таъминланганлиги жала ёмғирлари пайдо бўлганида ўз вақтида сув омборидан сувни чиқармадилар, иккинчидан оқовалар затворларини кечиктирилган ҳолда ва тўла эмас, фақат қисман очган эдилар. Карнафули тўғони (Бангладеш) тўғон танасида жойлашган ҳар бир оралигининг кенглиги 12,2 м га тенг бўлган 16 ораликларидан иборат бўлган сув ташловчи иншоотига эга эди. Сув ташловчи иншоотнинг марказий қисми тепасининг белгиси 24,46 м га тенг бўлган бетонлик массив девор шаклида ясалган кат кат грунтларда жойлашган эди, пастки қисми эса 15,19 м белгиси дан бошлаб қиялиги 2 га тенг бўлган 0,46 м қалинлигидаги иккита

юқоридаги қаторларидан ва 1 м қалинлигидаги пастки қаторидан иборат бўлган бетонлик плиталар билан қопланган грунт тўғонни қиялигини ташкил этган эди. Сув ташловчи иншоот 12 700 м 3 /с сув сарфига ҳисобланган эди. Фойдаланилиши биринчи йилида (1961 йил) 3400 м 3 /с сув сарфидаги тошқин вақтида 16 дан 11 плитаси бузилди, уларнинг остида чуқур ювилмалар пайдо бўлган эди. Пайдо бўлган шароитларида (кучли ёмғирлар) сув ташловчи иншоот фақат бир кунга текшириб кўриб чиқишига тўхтатилган эди ва янада фойдаланилишига киритилган эди. Даврий равишдаги тўхтатувлари, 2 хафтага 1 марта ювилиши ва шу билан плиталар бузилишини тугаб қолишини исботлашга имконият берди. Ёмғирлик тошқиндан сўнг сув оқими қувватини сўндирувчи қудуғининг бўшатилишидан сўнг бузилишларнинг охирги кўриниши аниқланди. Қиялиги тубида ювилма пайдо бўлди. Пастида жойлашган 1 м қалинлигидаги плиталар кўчиб синдирилди, улардан баъзилари эса ўпирилиб ювилмага тушди. Плиталарнинг бир қисми сув оқими қувватини сўндирувчи қудуғининг тубида аниқланди. Сув оқими қувватини сўндирувчи қудуғининг плитаси ҳам шикастланган ва тез орада таъмирлашни талаб этган эди. Авариядан сўнг ўтказилган моделлик тадқиқотлари сув ташловчи иншоот ораликлари нотекис очилишида пайдо бўлган кучли қалқитиб чиқиши босими таъсири остида авария пайдо бўлганлигини аниқлашга имконият берди. Уэлнот Грув тўғони ( АҚШ) баландлиги 33,6 м, тепасидан кенглиги 3 м, асосидан кенглиги 32,1 м, қияликлари қуруқ ҳолда ётқизилган тўкма тошлик бўлиб қурилган. Сув ташловчи иншооти затворлари ишончлик иши учун тошқин вақтида затворларни очилишига имконият бўлмади ва тўғоннинг устидан сув қуйилиб кетган эди. Бунда тўғон қияликларининг нишаблиги жуда катта қабул қилингани учун тўлдирилган сув омбори ҳолатида уларни турғунлиги чегаравий қийматига эга бўлган эди. Тўғон тўла бузилди. 129 одам ҳалок бўлди.

Гранд Кули тўғони (АҚШ), баландлиги 169 м, сув ташловчи фронтининг узунлиги 503 м ва оқовадаги солиштирма сув сарфи 55,6 м 3 /с га эга эди. Ўпирилиб тушган қояликни йирик бўлаклари таъсирида сув урилмасининг бузилиши пайдо бўлган эди. Днестр дарёдаги Дубоссар гидроузели (Молдова) таркибидаги сув ташловчи тўғон саккиз ораликларидан иборат. Ораликларидан ҳар бирининг кенглиги 13 м лик ясси затвори билан жиҳозланган. Сув ташловчи тўғони бўйлама қирқими 5 .3 – расмда келтирилган. 5.3 – расм. Днестр дарёси Дубоссар гидроузелининг (Молдова) сув ташловчи иншоотидан бўйлама қирқими: 1 - қум-гравийлик грунтлари; 2 — гиллик мергель; 3 — ўрта зичлигидаги оҳак тош; 4 — мергель; 5 — шпунт; 6 — ювилишгача тубининг юзаси . Ўлчамлар метр ҳисобида. Бу иншоот лойиҳадан четга чиқиб қурилган. Тўғоннинг четидаги ораликларида (биринчи ва саккизинчиларда) затворлар қисман очилишига имконият берувчи чегараловчи рейкалар ўрнатилмаган эди. Рисбермадан сўнг мустаҳкамланиш қопламаси тадқиқотчилар тавсиялари бўйича ўрнатилмаган эди: тошлик тўкмаси ўрнига эгилувчан боғланган плиталар ётқизилган эди, лекин бу бузилишнинг асосий сабаби бўлмади. 1956...1957 йиллар кузатувлари кўрсатиши бўйича эгилувчан плиталардан мустаҳкамланиш қопламаси қисман бузилган эди ва уларнинг охирги қаторлари остидан тошлик тўкмаси ювилиб кетган эди. Плиталарнинг бир қатори осилган ҳолатда эди ва уларнинг остида бўшлиқлар пайдо бўлган эдилар.

Тўртинчи ва бешинчи ораликлари рўпарасида кучли бузилишлари пайдо бўлган эди. Мустаҳкамланишдан сўнг 8,5 м лик чуқурлик пайдо бўлган эди. 1959 йилда турли йириклигидаги тошлар тўкилиши йўли билан таъмирлашни бажарган эдилар. Лекин қуйидаги тўрт йили давомида ювилиш давомлашган эди. Иккинчи таъмирлашни ўтказдилар. Бунда ювилиш воронкаси қиялигида галька ва майдаланган тошдан тошлик тўкмани ўрнатган ҳолда унинг устига 0,2...0,3 м йириклигидаги тошдан қалинлиги 1 м лик қопламани ўрнатган эдилар. 1967...1969 йилдаги тошқинни ўтказилишида янада эгилувчан мустаҳкамланиш қопламасини бузилишлари пайдо бўлган эди. Маҳаллий ювилиши воронкаси чуқурлиги бетонлик мустаҳкамланиши белгисидан 10...11 м паст жойлашган белгисигача етган эди. 1978 йилда учинчи таъмирлашни қолган тошлик қопламаси устидан 2,3 тонна массадаги тетраэдрлар ётқизилиши билан бажардилар. Қолган эгилувчан плиталар устига арматура билан бирлаштирилган янги плиталарни ётқиздилар. Лекин 1978 ва 1979 йилдаги тошқинлар ўтишидан сўнг таъмирлаган мустаҳкамланиш қопламаси янада деформацияланишини кўрсатди. Янги плиталар эскилари устидан кўчиб кетган эди, баъзилари эса ағдарилди ёки оқим билан олиб кетилган эди. Тетраэдрлар оқим бўйича пастига кўчиб кетдилар. Ундан сўнг фойдаланилиши хизматига затворлар билан маневрлаш ишлаб чиққан схемаси таклиф этилган эди. Дубоссар гидроузели бузилиши асосий сабаблари бу лойиҳада қабул қилинган нотўғри конструктив ечими ва фойдаланилиши шароитларини (чуқурлигидаги сув ташловчи иншоотлар ишламаганлиги) бузилиши, ҳамда етарли даражада яхши бўлмаган тўғоннинг фойдаланилишида қабул қилинган затворлар маневрлаш схемаси. Ушбу гидроузелида техникавий ечимдан четга чиқиши комплекси пастки бьефдаги мустаҳкамланишини охирги участкасининг бир неча бузилишларига келтирди деб хулоса чиқарилган эди. Бутунлай қониқарли ҳолатида ишлаган Красноярская ГЭС (Россия) сув ташловчи тўғонида 1985 йилда шикастланишларнинг иккита ўчоқлари оқованинг учинчи ва бешинчи ораликларидан кейин жойлашган

трамплиннинг охирида пайдо бўлдилар . Бетон деформация чоклари зонасида бузилдган эди. Бузилишнинг майдони 3 м 2 , чуқурлиги — 0,5 м ни ташкил этган эди . Фараз қилганларидан бузилишнинг сабаблари бетон ишларининг сифатсиз бўлишида ва сув ташловчи иншоот юзасининг юқори тезликдаги оқими таъсиридан ҳимоялаш учун етарли даражада асосланмаган бетон таркибини танлашидадир. Сув оқими қувватини сўндирувчи қудуқлар бузилишининг асосий сабаблари: кавитациялик эрозияси, гидродинамик кучлари таъсирида плиталар турғунлигини йўқотилиши, чўкиндилар билан ейилиши ва уларга тошларни, бетонлик йирик ахлатни, металлик ва темир бетонлик нарсаларни ва ҳоказоларни тушишидир. Баъзан мустаҳкамланиш қопламалари элементларининг бузилишида тошлар қудуқларга сув айланишлари билан кириб келади. Бир қатор ҳолатларида йирик тош бўлаклари уларга ён бағирларидан узилиб тушадилар. Сув оқими қувватини сўндирувчи қудуқлар бузилишлари узилган бетонлик массивлар ва ахлатнинг механик таъсири билан биргалигида катта гидродинамик юкламаларини ҳосил этадиган сув оқими катта (50...55 м/с гача) тезликларида пайдо бўладилар. Бундай бузилишлари Саяно-Шушенская ГЭСида бўлган эди. Сув оқими қувватини сўндирувчи қудуқларнинг жуда катта бузилишлари Саусель (Турция), Сан Эстебан (Испания), Бхакра (Ҳиндистон) ва бошқа тўғонларда кузатилган эди. АҚШ қатор гидроузелларида конуслик затворлари ва сув оқими қувватини сўндирувчи қудуқлар билан жиҳозланган сув ўтказувчи ораликларининг фақат статик юкламаларига ҳисобланган баланд ажратувчи деворлари резонансига кириб бузилган эдилар. Гидротехника иншоотлари затворларининг шикастланишларини асосий сабаблари: лойиҳалашда затворлар иш хусусиятларини нотўғри ҳисобга олиши, кучли музланишлари, муз ташкил этилишлари, фойдаланилиши нотўғрилиги, технологик сабаблари ва бошқалардир.

Механик жиҳозларининг нотўғри фойдаланилиши шаклида Паншет тўғонининг (Ҳиндистон) аварияси мисоли ҳизмат қилиши мумкин. Очиқ қирғоқлик сув ташловчи иншооти билан ясалган Паншет тўғонининг (Ҳиндистон) баландлиги 56,6 м. Кучли ёмғирлар даврида ясси затвор ўз пазларига киритиб, 0,61 м ўлчамига очилган ҳолда занжирларга осилган эди. Бу шароитларида сув ўтказилиши кучли гидравлик зарбалари билан бирга кузатилган эди, натижасида сув ташловчи иншоотнинг чоклари деформацияланди. Динамик юкламалари ва чоклар деформацияланиши грунт тўғони танасининг кучли чўкишига олиб кел ди. 2,5 соат давомида тўғон 1,37 м га чўкиб бузилган эди. Фойдаланилиши амалиётида тошқин пайтида затворларни очиш учун уларнинг кўтарилишини уддамаслиги ҳолатлари бор. Шунинг учун тўғон тепасидан сув қуйилиб кетишлари ва тўғоннинг бузилиши кузатилган эди. Масалан, юқорида айтиб ўтилган Уэлнот Грув тўғонининг (АҚШ) бузилиши. Краснояр ская ГРЭС-2 очиқ сув ташловчи иншоотларнинг фойдаланилиши шароитларида устки бьефда жойлашган сув олиш иншоотларига гаровли сув сарфини ўтказилиши мақсадида сув омборидаги юқори сув сатҳлари ушлаб туриши шартида музлар ўтказилиши зарурлиги пайдо бўлди. Музлар ўтказилишини дарёдаги муз ўтишидан олдин оқова остонасида жойлашган устки таъмирлаш тўсқичлари пастки секциялари тепасидан бажарган эдилар. Тошқин кўпайишида таъмирлаш тўсқичларини ўз жойидан чиқариб олиб асосий затворлар маневрланиши ёрдамида сувни ўтказган эдилар. Бу фойдаланилиши схемасида музни таъмирлаш ва асосий затворларга кучли таъсирлари пайдо бўлди. Лойиҳада затворларнинг бундай иш режими кўзда тутилмаган эди шунинг учун улар кучли шикастландилар, затворлардан бири эса бузилган эди. Олдин ўрнатилган затворлар қисмлари ҳам шикастланган эди. Кейинроқ затворлар динамик таъсирларига ҳисобланган янги затворларга алмаштирилган эди.

Механик жиҳозлар фойдаланилиши вақтида музнинг ҳароратлик кенгайишида муз майдонини затворларга статик босимини йўқотадиган исситиши, ҳаволик пуфлаши, оқимни ташкил этиши ёки сўнги ҳолатда затворлар олдида музни ёриши чора тадбирлари доимий ҳолда ўз вақтида қабул қилинмайди. Бу сабабидан Кнокак тўғонида (АҚШ) учта затвор бирданида эзилган эди. Жуфт затворларидан бири ҳам Боткинск ая ГЭС и тўғонида (Россия) эзилган эди. Затворларнинг металлик конструкцияларида музни кучли музлаб қолиши катта ҳавфга эга. Затворларни ўзини олдин ўрнатилган қисмларига музланишига йўл қўйилмаслиги зарур. Бу ҳолатларида сув ташловчи иншоот тешикларининг авариялик очилишига имконият бўлмайди, музланган затворларни кўтаришини уриниб кўриши эса ҳаракатга келтириш механизмларни, зичлагичларни ишдан чиқишига, затворларни таянч-юритиш қисмларини шикастланишига келтиради. Масалан, бундай ҳолат Кам ская ГЭСи қурилиши даврида кузатилган эди. Механик жиҳозларининг иш ишончлигини кўтарилиши ва истаган пайтида иншоот текшикларини очилиши имкониятини амалга ошириши мақсадида энергия манбаларини (авариялик дизель электро станцияларни ўрнатиш, қўл билан ҳаракат этадиган авариялик воситаларини ишлатиш), гидравлик ҳаракатланиши элементларини (насослар, гидропанеллар) резервланишини, қўшни гидравлик ҳаракатланиши воситалари орасидаги бириктирувчи ёғ ўтказгичларни яратиш ва бошқаларни олдиндан кўзда тутилиши зарурлиги фикри мавжуд. Масалан, 36,7 м баландлигидаги Чиккахоле тўғонининг (Ҳиндистон) бузилиши затворларни кўтарадиган чиғирлари ишдан чиқишига олиб келган, электрик таъминоти тизимининг аварияси натижасида пайдо бўлган эди. Бунда сув ташловчи иншоот затворларини ўз вақтида очилишига имконият бўлмади.

Фойдаланилиши хизматининг малакаси етарли бўлмаслиги, механик жиҳозларининг конструкциялари хусусиятларини ва фойдаланиш шароитларини билмаслиги затворларнинг авариялари ва шикастланишларининг сабаблари бўлиши мумкин. Бошқа иншоотларининг шикастланишлар ва авариялари ҳар хил бўлиши мумкин. Энг хусусиятлиларини кўриб чиқайлик. 1975 йилда Чиркейская ГЭС (Россия) сув ташловчи иншооти пастки бьефида трамплиндан кейин дарё ўзанига тахминан 300 минг м 3 қоя грунти ўпирилиб тушган эди. Ўпирилиб тушганлигининг сабаби – сув ташловчи иншоот иши оқибатида массивнинг сувланиши натижасида унинг турғунлигини йўқотилиши. Бунда пастки бьефда сув сатҳи сийрак ва кучли кўтарилди ва тўғон галереяларининг икки пастки яруслари сувга кўмилган эди. Шу билан ўзанни тозалаш мураккаб ва кучли меҳнатга эга бўлган ишлар мажмуаси пайдо бўлган эди. Ушбу гидроузелда ҳам сув омбори тўлдирилиши даврида тўғон яқинлигида жойлашган қисман кўмилган бир неча турғун бўлмаган қоялик блоклар (1,5...2 минг м 3 яқин ҳажмида) ўпирилиб кетган эди. Мураккаб авариялик ситуацияси Сан Эстебан (Испания) тўғонининг босимсиз гидравлик режимига ҳисобланган туннеллик сув ташловчи иншоотида пайдо бўлган эди. Фойдаланилиши шароитларига мувофиқ пастки бьефдаги юқори сув сатҳида уни зарурлиги билан ишга киритган эдилар. Пастки бьеф томонидан туннель сувга кўмилиб ишлагани учун унда гидравлик сакраш ҳосил бўлди. Қоянинг ёрилган зонасида туннель қопламасининг темир бетонлик ҳалқаси бузилиб кетди. Ёрилган зонасининг тўлдирилиши маҳсулотлари туннелга кира бошлади. Уларнинг кириши даражасига мувофиқ ёрилган зонасининг кундаги юзасига чиқиши жойида кратер пайдо бўлган эди. Авариялик шикастланишларни таъмирлаб тузатилиши тоғлик ва бошқа иш турларининг катта ҳажмини бажарилишини талаб этган эди.

70 йил олдин кавитациялик эрозиядан Боулдер (АҚШ) гидроузелдаги 15,2 м диаметридаги сув ташловчи туннелининг қопламаси ва асоси бузилди. Туннелдан сув оқими 46 м/с тезликларигача етадиган ҳисобий сув сарфидан 7 ва 19% ташкил этадиган қийматга мувофиқлиги билан 390 ва 1070 м 3 /с сув сарфлари ўтказилган эди. Туннелининг қопламаси бузилишидан сўнг қояда чуқурлиги 13,7 м, кенглиги 9,5 м ва узунлиги 35 м ўлчамларига тенг чуқурлик пайдо бўлган эди [45]. Кавитациялик бузилишлари ҳамда Альдео- давила (Испания), Инфейнило (Мексика), Мовтаил (АҚШ) ва бошқа гидроузеллар туннелларида пайдо бўлган эди. Кўп чўкиндиларни олиб кетувчи тоғлик дарёларда сув ўтказувчи трактларнинг шикастланишлари йирик чўкиндиларни, йирик бўлакли тошлар ва ҳоказолар бетонга динамик таъсирлари ва бетоннинг ейилиши натижасида пайдо бўладилар. Масалан, 1947 йилда йирик қумлик ва 300...350 мм гача ўлчамидаги шағал-тошлик чўкиндиларни олиб кетувчи Сўх дарёсида қурилган Сари-Қўрғон сув олиш гидроузелида олти ораликлардан ташкил этган сув ташловчи иншоотининг оқоваси кучли шикастланган эди. Фойдаланилишининг биринчи йилида гранит тошлари билан қопланган бетонлик юзаси 1,2 м чуқурлигигача бузилди. Айрим жойларида оқова 25 мм қалинлигидаги металлик тахталари билан қопланган эди, сув урилмада ҳар бир 1 м дан рельслар ўрнатилган эди, улар орасидаги бўшлиқ бутобетонга тўлдирилган эди. 1950 йилдаги тошқин бутобетон билан рельсларни ва металлик тахталаридаги қопламани бузди. Кейинроқ рельслар ва швеллерлардан ясалган қопламани устига 25 мм қалинлигидаги металлик тахталарни пайвандлаб уни оқовага ўрнатган эдилар. Бунга ўхшаган бузилишлари Заравшон ва қатор бошқа дарё гидроузелларида пайдо бўлган эди.

Ф ойдаланилган адабиётлар рўйхати: 1. Алтунин В. С. Мелиоративные каналы в земляных руслах. - М.: Ко лос, 1979. - 256 с. 2. Ачкасов Г. П., Иванов Е.С. Технология и организация ремонта ме лиоративных гидротехнических сооружений. - М.: Колос , 1984 . - 174 с. 3. Бойко М.Д. Техническое обслуживание и ремонт зданий и сооруже ний. - Л.: Стройиздат, 1986. - 254 с. 4. Бочкарев Я.В., Овчаров Е.Е. Основы автоматики и автоматиза ции производственных процессов в гидромелиорации. - М.: Колос, 1981. - 332 с. 5. Власов А.А. Техническая эксплуатация дноуглубительного флота. - М.: Транспорт, 1986. - 254 с. 6. Временные указания по проведению контрольных наблюдений и исследова ний на плотинах из местных материалов во время их возведения и эксплуа тации. ВСН 35-70/Минэнерго СССР. Л.: Энергия, 1971. - 44 с.

Похожие

Қирғоқда жойлашган ёпиқ сув ташлагичлар

Сув ташлама ва механик жихозлардаги бузулишлар

Сув олувчи иншоотлар ва сув тиндиргичларни ишлатиш

Сув йўллари ва портлари

Сув манбалари ва улардан фойдаланиш