Сув манбалари ва улардан фойдаланиш - Водное хозяйство - Рефераты

Сув манбалари ва улардан фойдаланиш

Загружено в:

10.05.2023

Скачано:

0

Размер:

73 KB

Сув манбалари ва улардан фойдаланиш Режа: 1. Сув ресурслари. Сув хўжалиги ва унинг тармоқлари. Сув хўжалиги тадбирларини умумийлиги 2. Гидротехника иншоотларини атроф-муҳитга таъсири. Гидротехника иншоотларини лойихалаш, қуриш ва ундан фойдаланиш даврида сув манбалари ва атроф-муҳитни ҳимоя қилишнинг асосий масалалари

Сув ресурслари. Сув хўжалиги ва унинг тармоқлари. Сув хўжалиги тадбирларини умумийлиги Мамлакатимиз иқтисодий ривожланишини таъминлашда сув ресурслари ғоят катта роль ўйнайди. Сув халқ хўжалигининг барча тармоқларида ва аҳолининг ҳаёт фаолиятида ишлатилади. Марказий Осиё давлатларини сув билан таъминлайдиган асосий сув заҳиралари Чотқол, Помир – Олой ва Тяньшан тизма тоғларида жойлашган. Марказий Осиё давлатлари сув заҳирасининг 70 – 80 % Тожикистон, Қирғизистон ва Қозоғистон давлатларининг тоғли ҳудудларида жойлашган. Шу ҳудудларда бир йилда 126,9 млрд. м 3 сув шакилланади. Бугунги кунда Марказий Осиё давлатлари территорияларида жойлашгган 8 млн. гектарга яқин ерда суғорма дехқончилик қилинмоқда. Орол денгизи ҳавзасида шакилланадиган умумий сув миқдори ҳар бир гектар суғориладиган ерга 15750 м 3 дан тўғри келади. Ўзбекистон Республикасида бир йилда ўртача 67 млрд. м 3 сув истеъмол қилинади, шундан 50 млрд. м 3 суғорма деҳқончилик учун сарфланади. Яъни ҳар бир гектар суғориладиган ерга ўртача 11 - 12 минг м 3 сув тўғри келади. Ўзбекистоннинг ўз ҳудудида шакилланадиган сувнинг умумий ҳажми 8- 10 млрд. м 3 дан ошмайди ва ҳар бир гектар суғориладиган ерга таҳминан 1000 м 3 сув тўғри келади. Сувнинг мамлакатимиз ҳудуди бўйича тақсимланишидаги нотекислик унинг мавсумий ўзгаришлари туфайли кучайиб боради. Сув баланси ва унинг йил, фасллари бўйича тақсимланишига дарёларнинг сув билан таъминланиш ҳарактери катта таъсир кўрсатади. Мамлакатимиздаги Зарафшон, Чирчиқ, Сурхондарё, Қашқадарё ва бошқа дарёларнинг сув ресурслари тоғлардаги қорлар эриши ва ёмғир ёғиши натижасида шакилланади. Қорларни эриши ва ёмғир ёғиши натижасида туйинадиган дарёларда энг катта сув сарф баҳор фаслига тўғри келади.

Амударё ва Сирдарёнинг эса асосий сув манбаи музликлар ҳисобланади ва бу дарёларда сувнинг катта сарфи ёз фаслида оқади. Дарё сувларининг йил фасллари бўйлаб нотекис тақсимланиши сув ресурсларидан фойдаланишни қийинлаштиради. Сув танқислиги, сув ресурсларнинг асосий қисми, экинларни суғоришга кетадиган қурғоқчил минтақада айниқса кескин сезилади. Сув танқислигини юмшатиш мақсадида Орол денгизи ҳавзасида қатор сув омборлари ва бир қанча йирик каналлар қурилди. Буларга Токтагул сув омбори (19,5 млярд м 3 ), Андижон (1,75 млярд м 3 ) ва Чорвоқ (2,0 млярд м 3 ), Қайраққум (3,7 млрд м 3) ва бошқа сув омборларини қурилиши Орол денгизи ҳавзасида жойлашган Республикаларда вегитация даврида юзага келадиган сув танқислигини бирмунча юмшатишга ёрдам беради. Республикамиз территориясида мавжуд бўлган унумдор ерлардан фойдаланиш мақсадида «Катта Фарғона», «Катта Андижон», «Катта Наманган», «Жанубий Мирзачўл», «Паркент», «Тошкент» ва бошқа каналлар қурилди. Бугунги кунда Республикамиз территориясида қурилган канал ва сув омборлар қишлоқ хўжалиги, энергетика, саноат ва халқ хўжалиги тармоқларига сув етказиб бериш билан шуғулланаётган бўлишига қарамасдан, тармоқларни сув билан тўлиғича таъминлашни уддасидан чиқа олмаяпти. Шунинг учун ҳам саноат ва қишлоқ хўжалиги ишлаб чиқариши юксак суръатлар билан ривожлантириш ер усти сув заҳираларидан оқилона фойдаланишни ва уларни қайта тақсимлашни йўлга қўйилишини талаб этади. Сув ресурсларнинг вужудга келаётган танқислиги шароитида сувга бўлган эҳтиёжни қондиришнинг минтақа кўламидаги тавсияларни ишлаб чиқиш сув хўжалига комплексининг асосий вазифасидир. Мантақа сув ресурслардан комплекс фойдаланиш тармоқларидан ҳар бирида сувни асосли тарзда тақсимлаш мақсадида тузилган сувдан оқилона фойдаланишнинг ягона тармоқлараро схемаси бўйича амалга оширилади. Бугунги кунда деярли барча йирик ҳавзаларда сув хўжалигини ривожлантириш ҳолатини ва истиқболларини ҳарактерловчи сув хўжалиги схемалари мавжуддир.

Саноатнинг ривожланиши, қишлоқ хўжалигини интенсивлаш даражасининг юксалиши, аҳоли сонининг ўсиши билан чучук сув истеъмоли йил сайин ошиб бормоқда. 1950 йилда умумий сув олиш мамлакат бўйича 40 км 3 ни ташкил этган бўлса, 1960 йилда 50 км 3 ни. 1970 йилда 55 км 3 ни, 1980 йилда 57 км 3 ни, 1985 йилда 60 км 3 ни ва 2002 йилда эса 56 км 3 ни ташкил этди. Сув истеъмоли жадал суръатларда кўпайиб бормоқда, 50 йил ичида у 1,5 марта ўсди. Яқин келажакда сувга бўлган эҳтиёж янада ошади. Сув билан таъминлаш – бу сувни истеъмолчиларга етказиб беришдир. Ҳудудий ишлаб чиқарувчи кучларининг ривожланиши, меҳнат ресурсларининг мавжудлиги ва жойлашиши сув таъминоти билан боғлиқ бўлади. Сув билан таъминлаш сувнинг сифатига сув хўжалиги комплек- сининг бошқа турларига бўлганидан кўра юқорироқ талаблар қўяди. Сув истеъмолчиларини коммунал, саноат, қишлоқ хўжалик ва бошқа турлари мавжуд. Ҳар қайси сув исътимолчи ўз хусусиятига эга. Мисол учун уй- жойларни қурилиши коммунал ва сув спорти иншоотларини сув билан таъминлаш манбалари қувватини кескин оширишни талаб этади. Ҳозирги вақтда коммунал маиший хўжалик олинаётган жами сувнинг 6 % идан кўпроғини истеъмол қилмоқда. Сувдан саноатда ҳам кенг фойдаланилади. Мисол учун 1 тонна пўлат ишлаб чиқариш учун ўртача 350 м 3 сув ишлатилади. Темир қотишмалари заводларида эса сув истеъмоли 1 тонна маҳсулот ҳисобида қарийиб 800 м 3 ни ташкил этади. 1 тонна ипак тайёрлаш учун 1200 м 3 сув 1 тонна капрон тола ишлаб чиқариш учун эса 2500 м 3 сув керак бўлади. 1998 йилда олинган сувнинг 25 % и саноатга сарфланади. Қишлоқ хўжалиги соҳаси мамлакатимиздаги барча сув истеъмолчилар орасида алоҳида ўрин тутади. Истеъмол қилинадиган сувнинг 50 км 3 унинг ҳиссасига тўғри келади. Сув хўжалиги комплекси соҳалари сув ресурсларига турлича талаблар қўяди. Сув гидроэнергетика соҳаси учун энергия манбаи, транспорти соҳаси учун харакатланиш йўли, балиқ хўжалиги учун эса балиқ етиштирувчи хавза

хисобланади. Сув ресурсларидан комплекс фойдаланиш сувдан фойдаланиш самарадорлигини оширади. Шунингдек, сув хўжалиги тадбирларига тор идоравий ёндашувга чек қўяди, уларнинг халқ хўжалигидаги аҳамияти тўла ҳисобга олинади, сувларни ифлосланиш ва тугаб қолишдан сақлаш бўйича талабларга албатта риоя қилинади. Гидротехника иншоотларини атроф-муҳитга таъсири. Гидротехника иншоотларини лойихалаш, қуриш ва ундан фойдаланиш даврида сув манбалари ва атроф-муҳитни ҳимоя қилишнинг асосий масалалари Гидротехника иншоотларининг сув олувчи, сувни тусувчи (тўғон), сувни сақловчи (сув омбори) ва бошқа турлари мавжуд бўлиб улар атроф – муҳитга хар хил таъсир кўрсатади. Бу иншоотлардан атроф – муҳитга энг кўп таъсир этувчиси сув омборлари ҳисобланиб, уларни лойихалаш жараёнида қуйидагиларга этибор қилиниши лозим: 1. Сув омборини қуришнинг биринчи босқичи унинг ҳавзаси учун жойни қидириш ва ҳисобий сатҳлар отметкаларини аниқлашдан иборат. Сув омборининг топографик тавсифи бўлиб батиграфик эгри чизиқлар: сиғим эгри чизиғи W ва сув омбори сатҳи отметкаси- Z га боғлиқ бўлган сув омбори юзаси эгри чизиғи  хизмат қилади. Ажратма ерлардан унумли фойдаланиш W нуқтаи назаридан нисбат намунали бўлади, уни сув омборининг ўртача  чуқурлиги деб ҳисоблаш мумкин. Лойиҳалашда сув омборининг бутун сиғимига эмас, балки фойдаланилмайдиган ҳажм сув сатҳи билан НДС ўртасида жойлашган фойдали сиғим W ф га таяниб иш кўрилади. нисбат

қанчалик катта бўлса сув омборининг тавсифи шунча яхши бўлади. Тоғда жойлашган сув омборлари учун унинг қиймати 8...11 ва ундан катта қийматларга, текисликда жойлашган сув омборлари учун 2...5 га тенг. 2. Водий дарёлари одатда минтақавий зовурлар ҳисобланади, шунинг учун сув омборида сув сатҳининг кўтарилиши қўшимча димланиш зонасини ҳам ҳисобга олганда, дарёга йўналган грунт сувлари оқими сатҳини кўтарилишига олиб келади. Бу кўтарилиш дарёдан бир неча ва баъзида ўнлаб километрга (грунтларнинг сув ўтказувчанлиги ва дарёда сатҳ димланишига боғлиқ ҳолда) тарқалади. Сув омбори бошида ва хўжалик фаолиятини юритиш чегараланган ёки чекланган сув босадиган зонада қўшимча сув димланиши динамикасини башоратлаш лойиҳанинг ажралмас қисми бўлиши керак. 3. Иқтисодий нуқтаи назардан шундай вариант танланадики, бунда тўғон створи, НДС, ишлаш режими, ҳимоялаш тадбирлари ва ш.к., сув омбори чегарасидаги қурилиш ва тадбирлар жами харажатининг бирлик маҳсулотга (1 м 3 фойдали сиғим, 1 кВт соат электр энергияси ва б.) нисбати энг кичик бўлиши лозим. Бундан ташқари самарадорлик ва зарарнинг бошқа томонларини ҳам ҳисобга олиш лозим, масалан кема қатновини ташкил қилиш ва яхшилаш имконияти, сув таъминотини яхшилаш, рекреасион ва ижтимоий эффект, балиқлар кўчиш йўлини ва кема қатновини тўсиш, қирғоққа яқин экинзор ва ўрмон массивларига таъсир этиш ва ш.к. 4. Сув омбори ҳавзасини ташкил қилиш тадбирлари таркибига қуйидагилар киради: а) ер ости сувларининг кўтарилиши ва ер устки сувларининг ташланиши натижасида сув босадиган зоналардан, ҳамда тўлқинлар билан бузиладиган қирғоқ полосасидан аҳоли яшаш пунктларини, йўлларни, ЭУЛ, алоқа линияларини, тарихий ёдгорликларни ва объектларни кўчириш; б) баъзи объектларни, шу жумладан баъзи бир қишлоқ хўжалиги ер майдонларини сув босишдан ҳимоя қилиш. Тахминий баҳоланганда сув босадиган зона янги шароитларда грунт сувлари сатҳи ҳолати билан

аниқланади: аҳоли яшаш пунктларида грунт сувлари чуқурлиги 4 м дан, бошқа жойларда эса 2 м дан кам бўлса, бундай ҳудудлар сув босган ҳисобланади. в) санитария тадбирлари (дезинфекция ва инфекцион моллар кўмилган жойларни, қабристонларни, тозалаш иншоотларини ва ш.к. ларни кўчириш; ҳудудни хлорлаш); г) сув омборидан балиқ хўжалиги учун фойдаланилганда чуқур участкаларни тайёрлаш; д) археологик ишлар (кириш имкони бўлмайдиган археологик объектларни аниқлаш, қидириб топиш ва тадқиқ этиш); е) сув омбори туби ва ён томонларидан фильтрация натижасида пастда жойлашган объектларга (баъзида ўнлаб километр узоқликда жойлашган) хавф туғиладиган тақдирда, фильтрацияга қарши тадбирларни қўллаш; ж) зарур ҳолларда сув омборининг баъзи участкаларини шамол ва кема қатнови натижасида ҳосил бўладиган тўлқинлардан, музликлар ўпирилиб тушишидан, юқори сув сатҳларидан, муз тўпланиб ва тиқилиб қолишидан ҳимоялаш; з) грунт кўчишига қарши ишлар; и) сув омборининг сув босишидан ҳимояланган кам сувли зоналарида сув сатҳини пасайтириш тадбирлари; к) сув омборининг чўкиндилар режимини ростлаш ишлари; л) безгакга қарши тадбирлар; м) сув омборида оқимнинг тезлик ва тезлик режимлари ўзгариши билан боғлиқ бўлган биологик режимини ростлаш бўйича махсус тадбирлар; н) экологик ва табиатни муҳофаза қилиш бўйича тадбирлар. Ушбу тадбирларни ўтказиш меъёрий хужжатлар билан аниқ белгиланган.

Адабиётлар : 1. Алтунин В.С., Мелиоративные каналы в земляных руслах. -М.: Колос, 1979. 2. Алтунин С.Т., Регулирование русл. - М.: Сельхозиздат, 1962. 3. Bakiyev M., Nosirov B., Xo‘jaqulov R. Gidrotexnika inshootlari. T., «Bilim», 2004. 4. Bakiyev M.R., Rahmatov N., Ibraimov A. Kanaldadi gidrotexnika inshootlaridan foydalanish. Toshkent, FAN. 2018. 278 b. 5. Векслер А.Б., Иваншинцов Д.А, Стефанишин Д.В Надежность, социальная и экологическая безопасность гидротехнических объектов: оценка риска и принятие решений. Санкт-Петербург: ОАО «ВНИИГ им Б.Е. Веденеева», 2002. 6. Волков И.М., Кононенко П.Ф, Федичкин И.К. Гидротехнические сооружения. - М.: Колос, 1968. 7. Волков И.М. идр. Проектирование гидротехнических саоружений. М., Колос, 1977. 8. Гидротехнические сооружения. /Под ред.Н.П.Розанова.M., «Стройиздат, 1978. 9. Гидротехнические сооружения. /Под ред. Н.П.Розанова. M., «Агропромиздат», 1985. 10. Гидротехнические сооружения / Под ред. М.М. Гришина. -М.: Высшая школа, 1979, части 1 и 2 .

Похожие

Сув омборлари селсувомборлари ва селхоналардан фойдаланиш

Сув олувчи иншоотлар ва сув тиндиргичларни ишлатиш

Сув йўллари ва портлари

Сув ташлама ва механик жихозлардаги бузулишлар

Сув ташлагичлар ва механик жиҳозлар шикастланишлари