Спортнинг глобаллашуви - Социология - Рефераты

Спортнинг глобаллашуви

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

85.5 KB

Спортнинг глобаллашуви Режа: 1. Спортнинг глобал жараёнга айланишининг ўзига хос хусусиятлари. 2. Спорт миллатлар ва давлатлараро ўзаро алоқаларни ўрнатиш воситаси. 3. Спортнинг глобаллашувига олимпия харакатининг таъсири. 4. Спорт глобаллашувининг салбий хусусиятлари. 5. Спортнинг глобаллашувида гегемониянинг намоён бўлиши.

Спортнинг глобаллашуви Инсоният асрлар давомида синовдан ўтган ижтимоий ҳодиса, жисмоний машқларни яъни, спортни – соғлом турмуш тарзини шакллантиришнинг гарови деб, бежиз айтмаган. Чунки спорт миллати, ирқи, динидан қатъий назар, барчага ўзларининг соғлом турмуш тарзларини ташкил этишлари учун кенг имкониятлар яратиб берадиган омиллардан биридир. Бугунги кунда давлатимиз томонидан спортни оммалаштириш борасида кўпгина ишлар амалга оширилмоқда. Спортга эътиборнинг кучайиши бевосита янгича тафаккур ҳамда инсонни шакллантиришга қаратилган жамиятнинг ҳаёт фаолияти соҳаларига янги муносабатни тақозо қилади. Бироқ, ижтимоий ривожланишнинг мазкур соҳасига узоқ йиллар мобайнида етарли эътибор берилмади. Бошқаришдаги эскича принцип буйруқбозлик усули педагоглар, шифокорлар, олимлар, тарбиячилар, мураббий-тренерлар ташаббусларининг кенг ёйилишига муайян даражада тўсиқ бўлиб келди. Халқ таълими соҳаси ҳам инсонни тарбиялаш ва унга таълим беришда инсониятнинг яратган энг бой меросига мурожаат этмади ва ижодий фойдаланмади. Таъкидлаш жоизки, аҳолининг саломатлигини мустаҳкамлаш мақсадида қатор тадбирлар амалга оширилмокда. Бунда “Алпомиш” ва “Барчиной” махсус тестларининг ҳаётга татбиқ қилиниши, ўқувчи ёшлар ва талабаларнинг турли спорт мусобақалари, “Умид ниҳоллари”, “Баркамол авлод”, “Универсиада” каби спорт мусобақалари, шунингдек, халқ миллий ўйинлари, фестиваллари ва турнирларнинг мунтазам ташкил қилиниши эътиборга моликдир. Республикамизнинг турли ҳудудларида йирик спорт иншоотлари қад кўтармокда, янги спорт мактаблари, лицейлар, касб-ҳунар коллежлари ташкил қилинмокда. Спорт жамоаларининг турлари ва сонлари тобора ошмокда. Бунда оммавий соғломлаштирувчи ва спорт маҳоратларини оширувчи тадбирларни мақсадли ташкил қилиш мутахассислар, жамоат идоралари ва ҳомийлардан катта ташкилотчилик, диққат-эътиборни талаб этади.

Айниқса, ҳозирги мураккаб ва таҳликали замонда миллий ўзлигимиз, азалий қадриятлармизга ёт ва бегона бўлган турли хил ҳуружлар, ёшларимизнинг онги ва қалбини эгаллашга қаратилган ғаразли интилишлар тобора кучайиб бораётгани барчамизни ёшлар ўртасида соғлом турмуш тарзи тамойилларини янада мустаҳкам қарор топтириш, уларни гиёҳвандлик, ахлоқсизлик, четдан кириб келаётган ҳар хил зарарли таъсирлардан, “оммавий маданият” ниқоби остидаги таҳдид ва ҳатарлардан асраш масалалари бир зум ҳам эътиборимиздан четда қолмаслиги юртбошимиз томонидан алоҳида қайд этиб ўтилган эди. 1 Тарихий анъаналаримиз ва қадриятларимизни миллий спорт турлари орқали ёшларимиз онгига сингдиришимиз ҳамда уларнинг дунёқарашига салбий таъсир қиладиган иллатлардан огоҳ этиб, аҳоли ўртасида спортни оммалаштириш усулларини ишлаб чиқиш мақсадга мувофиқ. Бу вазифалар бизнинг назаримизда, аҳоли истиқомат қиладиган жойларда жисмоний тарбия ва спортни жонлантириш ишлари маҳалла кенгашлари, спортни ривожлантиришга мутасадди ташкилотлар, мутахассис ҳодимлар ва спорт фаоллари билан ҳамкорликда олиб борилса ўзнинг ижобий натижасини беради. Спорт инсонда юксак маънавийлик ва ахлоқийликни шакллантиради. Шунинг учун ҳам президентимиз И.А.Каримов “Спортни ривожлантириш жамиятимизда меҳр-мурувват туйғусини юксалтириш борасидаги мақсадимизга, керак бўлса, сиёсатимизга ҳам жуда катта ҳисса қўшади. Ўзини ҳақиқий спортчи деб биладиган, спорт билан чин кўнгилдан шуғулланадиган одам ҳеч қачон бировнинг ризқига ҳиёнат қилмайди, қўполлик, бахиллик, ҳасад каби иллатлардан йироқ бўлади. Бундай болалар ҳеч қачон кўчада одобсизликка бориб, кучини намойиш қилмайди, нега деганда, унинг ички дунёсига спорт орқали янгича қараш, янгича инсоний ҳиссиётлар киради” 2 , - деган эдилар. 1 Каримов И.А. Ўзбекистон Конституцияси – биз учун тараққиёт йўлида ва фуқаролик жамиятини барпо этишда мустаҳкам пойдевордир. –Тошкент: Ўзбекистон,2009. – 16 б. 2 Каримов И.А. Жисмоний ва маънавий етук авлодни тарбиялаш – бош мақсадимиз .//Тинчлик ва хавфсизлигимиз ўз куч – қудратимизга, ҳамжиҳатлигимиз ва қатъий иродамизга боғлиқ. Т.12. –Тошкент: Ўзбекистон, 2004. Б. 149-150.

Шундай экан, спортни оммалаштиришимизда аввало, маънавий-ахлоқий муҳитни назардан қочирмаслик керак. Зеро, жамиятнинг маънавий – ахлоқий муҳити давр эҳтиёжлари ва талабларига кўра такомиллашиб боради. Бугунги Ўзбекистоннинг ижтимоий тараққиёти ҳам жамият маънавий-ахлоқий муҳитининг янги тушунчалар, ахлоқий қадриятлар, тамойиллар ва меъёрлар билан ривожланиб боришини тақозо этмоқда. Шахсни маънавий-ахлоқий тарбиялашда идеал даражадаги қадриятларга асосланиш кутилган самарани беради. Бу борада, бизнингча, мутлоқ тушунчаларга янгича нуқтаи-назардан қараш ва асосланишнинг вақти келди. Масалан, шахснинг ахлоқийлик даражасини белгилашда унинг ирода эркинлигига, бурчга ва масъулиятга эгалигини назарда тутиш мақсадга мувофиқдир. Албатта, булар мутлоқ ахлоқийлик элементлари ҳисобланади. Негаки, шахснинг ирода қувватини, бурч туйғусини ва масъулият ҳиссининг кўламини аниқ белгилашнинг имкони йўқ. Айни пайтда, бу сифатларсиз шахс ахлоқини шакллантириш масаласига ёндошиб бўлмайди. Халқимиз нафақат бошқа соҳаларда, балки спорт соҳасида ҳам ўзларини кўрсатишлари учун ўз халқининг ўтмиши, азалий одатлари ва қадриятларини қанчалик билишида катта маъно бор. Барча аҳоли ора сида стол тенниси, шахмат ва шашка, миллий ўйинлар, енгил атлетика тўгараклари, гурухлар ва жамоаларни ом малаштириш уларда соғломлаштириш тадбирларининг турли шаклларидан, шу жумладан, эрталабки гимнасти ка, юриш, саёхат ва бошқа турлардан кенг фойдаланишни йўлга қўйиш керак . Аҳоли турар- жойларида оммавий спорт мусобақаларини ўтказишда спорт иншоотлари катта аҳамият касб этади. Бу иншоотлар белгиланган қурилиш меъёрла ри талабларига мос, болалар ҳамда катталарнинг эҳтиёж ларини қондирадиган, шу турар-жой қурилишига муно сиб, ҳамоханг бўлиши керак. Мустақиллик шарофати билан шаклланган миллий ва умумхалқ байрамлари каби спорт байрамларига ҳам катта эътибор қаратилаётганлиги қувонарли холдир. Бу эса баркамол авлодни жисмонан соғлом қилиб тарбиялаш ишларини самарали ташкил этишда ўзининг ижобий натижасини

беради. Зеро, спортни оммалаштириш орқали соғлом турмуш тарзини шакллантиришга эришиш мумкин. Истиқлол сабаб таълим соҳасида энг мақбул дастурларнинг ўз вақтида узоқни кўзлаб ишлаб чиқилиши, таълим – тарбия жараёнини тубдан ислоҳ этиш, такомиллаштириш, келажак пойдевори бўлган ёшларнинг ақли ва салоҳиятини замонавий билимлар билан чархлаш, таълим масканларининг моддий – техник базасини мустаҳкамлаш, ҳар томонлама баркамол, чуқур билим, мустаҳкам эътиқод ва мустақил фикрлаш қобилиятига эга бўлган авлодни вояга етказишда ғамҳўрлик қилиш, ёшларнинг жисмоний тарбия ва спорт билан фаол шуғулланишига доимий эътибор қаратиш давлат сиёсати даражасига молик бўлди. Юрт фарзандларининг мамлакат ва дунё спорт майдонларида юқори поғоналарни эгаллаётгани юртбошимиз ташаббуси ва саъй – ҳаракати билан ўтказилаётган уч босқичдан иборат узлуксиз тизим – “Умид ниҳоллари”, “Баркамол авлод”, ва “Универсиада” даги зафарли одимлар бу йўналишдаги эътиборнинг меваси десак, муболаға бўлмайди. Жамиятнинг жон томири ҳисобланган соғлом, баркамол авлод тарбияси, соғлом турмуш тарзини шакллантириш, оммавий спортни такомиллаштириш, аҳолининг барча қатлами орасида жисмоний тарбия ва спортни янада ошириш замирида икки жиҳат мужассам. Аввало, мамлакатимизда спорт – соғломлаштириш устувор масала сифатида эътироф этилиб, қисқа фурсат ичида унинг ҳуқуқий асоси яратилди. Жисмоний тарбия ва спортни ривожлантириш, спорт соҳаларига етарлича шарт-шароитлар яратиш борасида қарор, фармойиш ва қонунлар қабул қилинди, кенг жамоатчилик орасида унинг тарғиботи олиб борилди. Жумладан, Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамасининг 1999 йил 27 майдаги “Ўзбекистонда жисмоний тарбия ва спортни янада ривожлантириш чора – тадбирлар тўғрисида”ги 271-сонли Қарори ёшлар спортини оммавий равишда ривожлантириш, жамоатчилик орасида турли спорт тадбирларини уюшган ҳолда ташкил қилишга қаратилган бўлса, 2003 йил 3 июндаги “Ўқувчи талаба - ёшларни спортга жалб қилишга қаратилган узлуксиз спорт

мусобақалари тизимини ташкил этиш тўғрисида”ги 244-сонли Қарори умумтаълим мактаблари, академик лицей, касб – ҳунар коллежлари ўқувчилари ва олий таълим маскани талаба – ёшларига жисмоний тарбия ва спорт билан доимий, узлуксиз тартибда шуғулланиш имкониятини берди. Иккинчидан, мамлакат миқёсида оммавий спортни ривожлантириш, аҳоли турли қатламларининг спорт билан шуғулланишига имконият яратиш, соҳага ихтисослашган спорт муассасаларининг моддий техник базасини мустаҳкамлашга алоҳида эътиборнинг натижаси ўлароқ спорт – соғломлаштириш масканлари, олимпиа заҳиралари ўқув муассасаларининг фаолияти тубдан яхшиланди. Бугун нафақат пойтахтимиз Тошкент ва вилоят марказларида, балки чекка туманларда замонавий услубда жиҳозланган спорт мажмуалари бунёд этилди. Янгидан қурилган, халқаро мезон ва талабларга мос келадиган спорт мажмуалари, сузиш ҳавзалари, теннис корт ва стадионларда уч босқичли спорт мусобақалари юқори савияда ўтказилмоқда. Бу мусобақалар кўплаб умидли ёшларга илк маҳоратини кўрсатиш, дўстлар орттириш имкониятни бериш баробарида юксак чўққиларни забт этиб, юртимиз байроғини баланд кўтараётган Ольга Гнедовская, Мария Шекерова, Эльдар Ҳафизов, Вадим Меньков, Руслан Наурзалиев, Вячеслав Дидрих, Серик Мирбеков, Ольга Умаралиева, Алексей Мочалов, Темур Шокиржонов каби талабаларимизнинг давомчилари кўпайишига замин яратмоқда.

2010 йил – Баркамол авлод йили деб эълон қилинди . Интеллектуал қадриятлар устуворлик қиладиган ХХ1-асрда баркамол шахсларни шакллантириш борасидаги кенг кўламли фаолият негизида қуйидаги вазифалар мужассам: - ўтган йиллар давомида босқичма – босқич амалга оширилаётган ёшларнинг манфаатлари ва ҳуқуқларини ҳимоя қилиш борасида етилган муаммоларни ўз вақтида ҳал этиш, узлуксиз таълим тизимида ислоҳотларни янада чуқурлаштириш, реал иқтисодиётда ва мамлакат ҳаёт фаолияти соҳаларида таълим муассасалари томонидан тайёрланадиган мутахассисларга бўлган талабни таъминлаш, ёшлар ўртасида соғлом муҳитни яратиш, баркамол авлод саломатлиги йўлида фаолиятини янада яхшилаш, соғлом оилани шакллантириш, унда маънан баркамол, жисмонан бақувват, турли таъсирларга бардош бера оладиган фарзандларни тарбиялаш, уларни турли иллатлар гирдобидан асраш, маданий дам олиши, соғлигини тиклаши учун шарт – шароитларни яратиш, мамлакат ёшлари орасида оммавий спортни ривожлантириш, маҳалла, қишлоқ жойлари ва таълим муассасаларида ўсмир – ёшлар ўртасида спорт тадбирларини ташкил этиш ҳамда такомиллаштириш, кишилар ҳаётига салбий таъсир кўрсатувчи иллатлар – кашандалик, спиртли ичимликлар истеъмол қилиш, гиёҳвандликка қарши курашишга оид дастурлар ишлаб чиқиш, Интернетда саломатлик, шахсий гигиена, соғлом оила ва соғлом фарзандлар тарбиясига оид тезкор ахборотлар тайёрлаш, меҳрибонлик уйлари тарбияланувчилари ва ногиронлар учун спорт ўйинлари ташкил этиш каби ишларни тадрижий давом эттириш; - болалар ва ёшларнинг манфаатларини тўла – тўкис ҳимоя қиладиган ҳуқуқий – меъёрий базани замон талабларига мос равишда шакллантириш ва амалиётга тадбиқ этиш; - “Соғлом она – соғлом бола” дастури асосида оналарнинг репродуктив саломатлигини сақлаш, болалар ва ўсмирлар сиҳат – саломатлигини муҳофаза қилиш, тиббий хизматнинг моддий техника базасини

мустаҳкамлаш баробарида соғлом фарзанд ва уни тарбиялаш бўйича кенг жамоатчилик ўртасида тарғибот – ташвиқот ишларини кучайтириш, ҳар жихатдан соғлом оила қуриш иштиёқини шакллантириш. Соғлом турмуш тарзи ва соғлом оила ёшларнинг тиббий маданиятини оширишга бевосита боғлиқ. Сабаби – тиббиёт ва тиббий муолажа, шахсий гигиена ва соғлом тан янги қурилаётган оиланинг мустаҳкамлигини таъминлайди. Ҳаётни биргаликда бошламоқчи бўлганларни тиббий кўрикдан ўтказиш жорий этилгач, кишилар унга турлича муносабатда бўлишди. Кимдир “келин – куёвни дўхтирма – дўхтир олиб юриш шартми? Ота – бобомиз шундай қилганми?”, деган фикрни айтган бўлса, замонавий илмлардан бохабарлар “икки ёш албатта тиббий кўрикдан ўтиши, бир- бирини саломатлигидан хабардор бўлиши керак!”, деган ғояни маҳкам тутишди. “Ота – она ўз фарзандининг касал ё касал эмаслигини билмайдими? Уларни бир – биридан уялтириш шартмиди?” деганлар ҳам топилди. Аммо, ҳаёт аччиқ сабоқ беряптики, тўй, ота – она орзу – ҳаваси, никоҳ шунчаки бир – бирига интилиш, биргаликда фарзандлар кўриш, шунчаки болаларни вояга етказиш эмас! Энг аввало, оила қуриш – ота-она, эл-юрт, жамият олдидаги мажбуриятни сидқидилдан бажариш, фикри, сўзи теран соғлом фарзандларни тарбиялаш асосида соғлом жамиятни шакллантириш масъулиятидир. Никоҳ эса- кенг жамоатчилик олдидаги тиббий, маънавий ва қонуний жавобгарлик саналади. “Баркамол авлод йили” Давлат дастурида айни шу масъулият ва жавобгарлик ҳиссини вояга етаётганларга содда, равон тилда етказиш, соғлом оиланинг қонуний асосларини кенг кўламда тарғиб этиш вазифаси сингдирилади. Бунинг учун: - ёш авлодни ўқитиш ва тарбиялашда замон талабларидан келиб чиққан ҳолда давлат таълим стандартлари, ўқув дастурлари ва ўқув – услубий адабиётларни такомиллаштириш. - ўқув жараёнига янги ахборот – коммуникация, педагогика технологиялари, электрон дарсликлар ва мультимедия воситаларини жорий этиш, касб – ҳунар коллежлари, лицейлар ва олий таълим муассасалари ўқув

лаборатория базасини компьютер технологиялари билан таъминлаш, ўқитувчи ҳамда мураббийларнинг меҳнатини рағбатлантириш тизимини мустаҳкамлаш; - мактаб, лицей, коллеж ва олий таълим муассасалари баробарида ҳар бир оиланинг хаётида замонавий ахборот ва компьютер технологиялари, рақамли ҳамда интернет тизимини ташкил этиш, ривожлантириш ва вазифани рўёбга чиқаришда, айниқса, интернет тизимидан фойдаланишда бир неча мураккабликни инобатга олиш керак. Сир эмаски, интернет тез ва арзон ахборот ё маълумотларни олиш, етказиш ҳамда қайта ишлашда чегара билмайдиган манба саналади. Кундан – кун сафи кенгайиб, фойдаланувчилар сони ошаётган мазкур тизим дунё ҳамжамиятининг ахборотга бўлган қизиқишини қондирмоқда. Бугунги кунда корхона, ташкилот, муассаса, олий ва ўрта махсус таълим масканлари, турли даражада бўлсада, Интернетдан фойдаланмоқда. Аммо “Интернет кафе”ларда вақтини ҳуда – беҳудага сарфлаётганлар ҳам топилади. “Узоқни яқин қиладиган” манба сифатида қараладиган Интернетнинг кўпроқ ёшлар кирадиган сайтларини яхши маълумотлар билан тамоман янгилаш зарур. Сабаби – соғлом турмуш тарзи, уни шакллантириш, маънан юксак, ахлоқан пок кишиларга тааллуқли сифатлар асосида болаларни тарбиялаш иккинчи даражада тушиб қолаётгандай, назаримизда. “Оммавий маданият” ниқоби остида Ғарбона кийиниш, ўзига ортиқча оро бериш, Ғарбона “тавозе” баҳонаси остида миллий – маънавий қадриятларимизга мутлақо зид, ҳар турли эврилишларни тарғиб этувчи ғояларнинг ёшларимиз онгини заҳарлашига қўл қовуштириб қараб туриб бўлмайди. Шунинг учун таълим тизимидаги сайтларнинг маълумотлар базасини соғлом турмуш тарзи талаблари, гиёҳвандлик, кашандалик, ичкиликбозлик оқибатида юзага келадиган ирсий касалланишларига қарши кураш профилактикасига оид ахборотлар билан бойитиш, янгилаш зарур. Шунингдек, болалар, ёшлар ва ўсмирларнинг жисмоний тарбия соҳасида айниқса, қишлоқ жойларида қизларни мунтазам равишда спорт билан шуғулланиш жараёнини

кучайтириш, замонавий спорт анжомлари билан жиҳозланган иншоотларни барпо этиш, юқори малакали тренер ва мураббийлар билан мустаҳкамлаш зарур. Бу борада институтимизда Юртбошимизнинг саъй ҳаракати боис 2006- 2007 ўқув йилидан бошлаб хотин-қизлар спортини ривожланитириш йўналишида вилоятлардан 220 нафар қизларни қабул қиляпмиз. Ҳозирда 800 нафардан ортиқ талаба-қизлар спорт, жисмоний тарбия ва жисмоний маданият сир – асрорларини қунт билан ўзлаштирмоқда. 2006 йил апрелидан фаолиятини бошлаган Малака ошириш факультети “Жисмоний тарбия ва жисмоний маданият”, “Жисмоний тарбия ва спорт тренировка асослари”, “Жисмоний тарбия назарияси ва услубияти” йўналишлари бўйича олий таълим муассасалари ва академик лицей, касб – ҳунар коллежларининг жисмоний тарбия ўқитувчилари ҳамда тренерларининг малакасини оширишга хизмат қиляпти. - Ёшлар ўртасида соғлом турмуш тарзи асосларини сингдириш, уларни гиёҳвандлик, ахлоқсизлик, турли иллатлар хавфи ва зарарли таъсирларидан ҳимоя қилиш чораларини кучайтириш муҳимдир. Жамият ривожи учун амалга оширилаётган ислоҳотлар самараси, давлатлараро муносабатларнинг ўрнатилиши кишилар саломатлиги, соғлом турмуш тарзи ва соғлом оилаларга бевосита боғлиқ. Ҳар тарафлама таъминланган, кундалик ҳаёт тарзи қоидаларига мунтазам риоя этадиган оилада соғлом, бақувват, салоҳияти баланд фарзандлар тарбия топади. Ўз – ўзидан бу оилада тарбияланаётганлар жамият такомили илдизларига болта ураётган – гиёҳвандлик, ичкиликбозлик, кашандалик иллатларига қарши тура олади. Бу борада институтимиздаги “Анатомия ва физиология”, “Биохимия ва гигиена”, “Спорт тиббиёти ва даволаш жисмоний тарбия” кафедралари томонидан махсус тадбирлар режаси ишлаб чиқилган ва амалиётга тадбиқ этилмоқда. Хуллас, соғлом турмуш тарзини шакллантириш, ёшлар ўртасида спорт – соғломлаштириш ишларини яхшилаш, оммавий спортни ривожлантиришдан мақсад – ўсиб келаётган ёш авлод қалбида спортга муҳаббат туйғуларини

камол топтириш, уларнинг спортда эришган натижаларини намойиш этиш, соғлом турмуш тарзи тамойилларини, мустаҳкам ирода, ватанпарварлик ва эл – юрт фидойиларини сингдириш, спорт билан шуғулланиши учун замонавий талаблар даражасидаги шароитларни яратиш, ёшлар онгида олимпия тамойилларини қарор топтириш. Бу улуғ мақсадни рўёбга чиқаришда барчамиз камарбаста, ҳамжиҳат ҳаракат қилсак, соғлом фикрли жамият такомили тезлашади. Мамлакатимиз келажаги бўлган ёшларни маънавий ва жисмоний етук қилиб тарбиялашда миллий спорт ўйинлари, уларнинг келиб чиқиш тарихи тўғрисида ёшларга тўғри ва аниқ, шу билан бирга қизиқарли маълумотларни тақдим этиш мақсадга мувофиқ. Бу эса баркамол авлод онгида миллий анъналаримизга бўлган меҳрни оширади ва уларни қадрлашни ўргатади. Шу билан бирга, мусобақалар давомида спортчиларнинг ўз Ватани шаънини фаҳр билан ҳимоя қилишларида катта аҳамият касб этади. Миллий ўйинларининг келиб чиқиш тарихи, спорт ўйинлари ҳақидаги қарашлари, уларга бўлган муносабатни ўрганиш масаласи ғоятда долзарб Бугунги кунда келиб спорт етарли даражада ўз таъсир кучига эга бўлиб бормоқда. Зеро, спорт катта гуруҳдаги инсонларни бирлаштириши ёки тарқатиб юбориши ҳам мумкин. Чунки спорт майдонларидаги мотивлашмаган ваҳшийлик ҳолатлари йил сайин оддий ҳолат бўлиб бормоқда. Айрим томошабинлар ва фонатлар спорт ўйинларини кўргани эмас, балки мусобақаларнинг асоси бўлган жанжалларни кўргани келадилар. Томошабинларнинг спортдаги бу каби зўрлашларга ва агрессияларга қизиқишларининг сабаби нимада? Бундай холатлар давр тақазосими ёки ижтимоий-маданий ёки биологик эҳтиёжими? Бу каби саволлар спорт соҳасини ўрганувчи кўпчилик тадқиқотчиларни хавотирга солиб келмоқда. Бу борада спорт Ғарбнинг аксарият гуманитар соҳаларидаги хулқ-атворни ўрганувчи фанлар - психология, социология, фалсафа, тарих, маданий ва ижтимоий антропология, этнология каби фанларнинг объектига айланган.

А грессив инсоний инстинктлар социал шартланган характерга эга. Ўрта аср лардаги урушлар халқлар тасаввурида ўзини ҳ имоя қилиш акти сифатида тушунилган : жангари ва ўлимга олиб келувчи спорт ўйинлари худди одатлар сифатида қабул қилинган. Олмон социологи Норберт Элиас фикрича, қадимги юнон спорт ўйинлари Олимпия ҳаракатларида машҳур бўлган ва ҳақиқий спорт ўйинига эмас, балки уруш этикаси ва ғурур кодексига асослангандир. У даврдаги спорт ўйинларида расмийлаштирилган ва қонунлаштирилган қоидалар бўлмаган. Бу эса одамларнинг спорт майдонларидаги қонли жангларга хотиржам муносабатда бўлганларини кўрсатади. Чунки ҳаётнинг ўзи ўша даврда бир қадар мураккаб ва агрессив бўлган. Турли хил одатлар ва анъаналар (дафн маросимлари) шунингдек, тақвим бўйича ўтказиладиган байрамлар қонли бўлиб, инсонларни қурбонликка келтириш билан амалга оширилган. Бизгача етиб келган манбаларга қараганда, қадимий ацтекларда гуруҳий, жамоавий ўйин мавжуд бўлиб, унда ўйин қуйма копток билан ўйналган ва бу замонавий баскетболни эслатади. Бу ўйинда ғолиб бўлганлар ҳаёти сақлаб қолинган ва мағлубларнинг ҳаёти билан қурбонлик амалга оширилган. Чунончи, машҳур аждарҳо қайиқ ўйинлари хитойликларда қуёш тиккага келган кунларда ўтказилган. Замонавий ирландияликларнинг аждодлари ўтказган тақвим байрамларидаги «херлинг» байрами эса инсонларни қурбон қилиш билан якунланган. Этрусклар машҳур ва ҳурматли инсонларни дафн этиш маросимларида, Кавказдаги баъзи халқлар орасида ўсмирларнинг от ўйинларида ўлганлар хотираси учун мусобақалашганларни одатий ўлимга қурбон қилиш кузатилган. Бундан ташқари, Рим императорлари ўз халқи қонли жангларни томоша қилиб, завқланишлари учун, гладиаторлар жангини уюштирганлар. Бу ўйинда жангчиларнинг биттаси қурбон бўлиши керак бўлган. Мусобақалар даврида, анъанавий ўйинларда агрессия инстинкти ва инсонлар ўлимини рационал тушунтириб бериш ҳам мумкин. Британия оролларида саноат инқилобига қадар оммавий копток ўйинлари ҳар доим уруш ва

жанжаллар билан ўтган. Одатда бундай низолар ўйингача юзага келган, бу қўшни қишлоқдагилар билан ёки ўзаро уйланган ва уйланмаган йигитлар орасида юзага келган. Шунингдек, «Оммавий футбол» ўйинлари ҳам алоҳида ҳодиса бўлиб, ўзига хос урф-одат саналган ва бу ўйинни «душманларидан ўч олиш мақсадида» интизорлик билан кутганлар. Хитой маданиятида одатий қайиқ ўйинлари ҳам, ирландияликларнинг «херлинг» ўйинлари ҳам янги даврда оддий кўнгилочар ўйинларга айланиб, аффектив разрядканинг воситаси сифатида хизмат қилади. Жаҳон тажрибасига кўра агрессивликнинг даражаси одатий ва индустриал жамиятда вақт, маданий дистанция билан бир-биридан ажралиб туради. Ҳар бир маданиятда инсон хулқ-атвори маълум бир инстинктлар ва одатлар билан мотивлаштирилган бўлади, бу жамиятнинг тарихий-маданий ривожланиши жараёнида ишлаб чиқилгандир. Баъзи бир маданиятларда урушқоқлик ва агрессивлик кўпроқ қадрланса, бошқаларида дўстона муносабатлар, толерантлик кўпроқ қадрланади. Турли хил маданий гуруҳлар ва халқларда спортнинг кўринишлари ўзининг агрессивлик даражаси бўйича ўзига хос равишда қабул қилиниши мумкин. Масалан ўзбекларда ги “ улоқ ” , қозоқларда ги “ кўпкар ” , қирғизларда ги “ кўк бўри ” , тожикларда ги “ бузкаши ” каби анъанавий от ўйинлари Марказий Осиё ва Афғонистон халқларида шунчалик машҳурки, бошқа маданият вакилларида буни илк бор кўрганларида уларда бошқача тассавур ҳосил қилган. Худди шунингдек, анъанавий валлиларнинг “Регби” ўйини ҳам ўзининг агрессивлиги билан европаликларни “лол қолдириши” мумкин. Испанияликларнинг “Коррида” ўйини эса кўпчилик англияликларнинг нигоҳида ваҳший варварларнинг кўнгилхушлиги сифатида қаралади. Шу билан бирга замонавий бокс ўзининг келиб чиқиши бўйича Англияга бориб тақалади, кўпчилик испанияликлар томонидан бу спортнинг энг ваҳший тури сифатида қабул қилиниб, улар буни инсонларнинг қадр – қимматини пастга уриш деб тушунганлар. Баъзи бир Индонезиянинг Шарқ

Якка кураши мактабларида курашчиларнинг аренадаги ҳаддан ортиқ қаҳр- ғазаби ва тўлиқ контакти улар маданиятининг анъанавий ва бошланғич фалсафаси саналади. Бу каби амалиётларни замонавий спорт турларига - уларнинг универсал қоидалар асосида ўтказилиши кўпчилик устозлари томонидан негатив реакцияни пайдо қилади. Уларнинг фикрича, бу анъанавий услубнинг маънавий асосини йўқотади ва анъанавий маданиятни дастурлаштирилган оддий шоуга айлантириб қўяди. Бу эса уларнинг мардлик ва эрк каби тушунчаларига зид ҳисобланади. Агрессив спорт турларига бўлган турлича хулқ-атвор стреотиплар бир- бирига яқин бўлган маданиятларда ҳам, шунингдек, худди шу маданият атрофида ҳам бўлиши мумкин. Масалан, Помир, Кавказ ёки Тянъ-Шан, Химолай халқларида ёш эркакларнинг турли спорт ўйинларида қатнашиши ҳар доим эркакларни ўзини кўрсатиш учун имконият бўлиб, спортдаги ғалабалар эса ғолиблар ғурурининг ифодаси ҳисобланган. Бу холат уларнинг жамоада ҳурмати ва эҳтиромини мустаҳкамлаган. Кавказнинг баъзи бир халқларида эса, спорт ўйинлари ҳақиқий мусобоқалашув, жанг сифатида қабул қилинган, спорт усталари тинчлик пайтида ҳам, уруш даврида ҳам жамиятда бирдек баҳоланган. Қадимий хеттларнинг мусобоқалар байрами zahhiya (курашмоқ, енгмоқ) деб аталган. Унда спорт мусобоқаларидаги ғолиблик шарафланган бўлса, мағлубият эса ўлим сифатида қабул қилинган . Америкалик антрополог Девид Гилморнинг кузатишларига кўра, баъзи жамиятларда эркаклик идиентивлигини кўрсатишнинг битта йўли бу мусобақалар ўйинидир. Бунда эркаклар ўзларининг ижтимоий мавқеларини намоён этганлар. Масалан, Марказий Бразилиянинг меинаку хиндуларидаги қабилаларнинг барча эркаклари кун ора бўлиб ўтадиган кураш мусобақаларида қатнашишга мажбур бўлганлар. Бунда “кураш гиламидаги” агрессивлик табиий эркакларга хос бошланғич хусусият сифатида қабул қилиниб, қўрқоқлик ва лапашанглик эса қобилиятсизлик сифатида қаралган, Бу, ўз навбатида, ижтимоий остракизм сифатида таҳдид солган.

Бир вақтнинг ўзида баъзи бир маданиятларда бошланғич агрессивликни тарбиялаш ривожлантириш ахлоқдан ташқари, деб ҳисобланган. Масалан, Полинезиядаги таитян, Марказий Малайзиядаги семаи халқларида ҳар қандай агрессивлик гуноҳ саналиб, бундай ўйинлар қатъий таъқиқланган. Хитой ва Япон “Якка кураш”ларида, шунингдек, будда фалсафасига кўра агрессия устидан ҳар доим тинчликсеварлик ғалаба қозонган. Мусобақанинг бошланиши ҳужум машқлари комбинацияси билан эмас, балки ўзини ҳимоя қилиш ҳаракатлари билан бошланади. Бунинг асосий мақсади рақибдан келаётган зарбаларнинг онгли равишдаги акси ва ақл билан жаҳлнинг қайтарилишидир. Юқоридаги фикрларни инобатга олган ҳолда, ёш авлодни аждодларимиз анъаналари, қадриятлари ва маданияти асосида тарбиялашда миллий қадриятларимиз ва маданиятимиз алоҳида ўрин тутади. Шу боис турли миллат вакилларининг маданий анъаналарига хос бўлган спорт ўйинларидан ибратлиларини ривожлантиришимиз, давом эттиришимиз ва баркамол авлодга етказишимиз зарур.

Фойдаланилган адабиётлар: 1. Каримов И.А. Асарлар 1-20-жилдлар. –Т.: Ўзбекистон, 1996-2012 2. Каримов И.А. Юксак маънавият – енгилмас куч. –Т.: Маънавият, 2008 3. Каримов И.А. Жаҳон молиявий-иқтисодий инқирози, Ўзбекистон шаротида уни бартараф этишнинг йўллари ва чоралари. – Тошкент: Ўзбекистон, 2009. – 56 б. 4. Каримов И.А. Тарихий хотирасиз келажак йўқ. –Т.: Ўзбекистон,1998. 5. Жўраев Н. Тарих фалсафасининг назарий асослари. -Т.: Маънавият, 2008. 6. Глобалистика международ ный междисциплинарный энциклопедический словарь. –Москва-Санкт-Петербург-Нью-Йорк.: 2006.

Похожие

Жиноятнинг глобаллашуви

Сиёсий институтларнинг глобаллашуви

Миграция жараёнларининг глобаллашуви

Фан ва таълимнинг глобаллашуви

Ахлоқ ва маданиятнинг глобаллашуви