Ахлоқ ва маданиятнинг глобаллашуви - Социология - Рефераты

Ахлоқ ва маданиятнинг глобаллашуви

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

122.5 KB

Ахлоқ ва маданиятнинг глобаллашуви Режа: 1. Ахлоқий муносабатларнинг глобаллашуви инсоният эволюциясининг қонунияти сифатида. 2. Мослашувчанлик ва ўзаро бир-бирини тушуниш ахлоқ глобаллашувининг асосий тамойилларидан бири. 3. Шахс ахлоқий сифатларининг шаклланиши интеллектнинг эркинлиги билан боғлиқлиги. 4. Ахлоқий сифатларнинг шаклланишига давлат бошқарувининг таъсири.

Ахлоқ ва маданиятнинг глобаллашуви Ахлоқ, бу – эзгулик ва ёмонликни ажрата олувчи мезон ҳисобланади. Инсон қалбининг асосий вазифаларидан бири ҳаёт ва умумбашарий ахлоқий қарашларни шакллантирувчи бврометрдир. Чунки алоҳида инсон ахлоқи умуминсоний онг ва унинг аксиомалари асосида шаклланади. Шунинг учун инсон ахлоқи ахлоқий тартиб ва бутун дунёдаги ахлоқ ўртасидаги кўприк ҳисобланади. Барча ахлоқий ҳаракатларнинг ягона мақсади – инсонга эзгулик йўлини кўрсатишдир. Агар ахлоқий тубанлашса, инсон эркинликдан йироқлашади. Бизнинг назаримизда, ахлоққа ростлик, сотилмаслик, тўғрилик ва қалбнинг ахлоқий даражасидаги аниқлик хосдир. Аммо инсон табиати гумроҳликка мойил бўлиб, бу сифатларни тўлалигича қабул қила олмайди. Ишонч билан тасдиқланиб турадиган, муҳаббат билан озиқлантириладиган ахлоқ соф, эзгуликка, покликка эврила боради 1 . Инсон хатти-ҳаракатларининг сифати ахлоқий даражасини кўрсатади. Ахлоқ қўрқув орқали билинади. Ахлоқни сақлашнинг ўзи катта қадриятдир, виждонни, софликни зиёниз, манфаатсизликдир. Инсон онгли равишда танлаган йўли орқали боради, ички ниятларни баҳолаш қобилиятини ўзлаштириб, чунки айнан у қарор қабул қилиш асосида ётади. Ахлоқсизлик, ғазаб, бойликка ўчлик, ҳасад, шуҳратпарастлик, ғурур билан бир қаторда баҳоланади. Ва бунинг тескариси бўлган ахлоқ эса инсоннинг шоҳона кучи ва қобилиятидир. Ўз даврида Эпикур “Ёқимли яшаш ақлли яшашсиз бўлмайди, ахлоқий ва адолатли ҳаёт, ва тескариси, ақлли яшаш мумкин эмас, ахлоқий ва адолатли, ёқимли яшашсиз” 2 деган эди. Ўзининг “Ахлоқи Кабир” яъни “Катта ахлоқ китоби” асарида Арасту ахлоқнинг мазмун-моҳияти ҳақида қуйидагиларни ёзади: “Гапнинг лўндасини айтсак, ахлоқ сиёсатнинг таркибий қисмидир. Чиндан ҳам муайян ахлоқий фазилатларга эга бўлмаган, яъни муносиб бўлмаган одам (таниқли жамоат арбоби сифатида) фаолият кўрсатиши мумкин эмас. Муносиб одам 1 Қаранг: Геффдинг Г. Этика, или наука о нравственности: Изложение этических принципов и их применение к различным житейским отношениям. – М.: Изд.3 Издательство ЛКИ , 2012. - 400 с. 2 Қаранг: Ахелис Т. Этика. История этики и критика ее систем. Явления нравственности. Принципы нравственности . Этика Либроком 2011. - 112 с.

бўлмоқ – фазилатлар эгаси – фозил бўлмоқ, демакдир” 3 . Бу фикрлардан маълум бўладики, ахлоқ ўзликни англаш, ватанпарварлик, миллий ғурур, тарихий хотира, маънавий баркамоллик каби туйғу ва тушунчалар билан узвий боғлиқ ҳолда шаклланади. Чунки, ахлоқ айнан ана шу руҳий-ижтимоий ҳодисалар орқали ойдинлашади, умуминсоний қадриятларнинг тарихий бир бўлагига айланади. Айни шу маънода, Арасту “ Ахлоқий фазилат лаззатланиш ва азобларда акс этади: зеро лаззатланиш учун ёмонлик қилсак, унда азобланмаслик учун гўзал ишлардан бош тортамиз” 4 , - деб ёзади. Арастудан кейин Шарқда Форобийчалик улкан зот май донга чиқмаган. Форобий ўз билими, маънавияти, фикр доирасининг кенг лиги билан Шарқда катта шуҳрат қозонган ва унга Арастудан кейинги йирик мутафаккир – “муаллим ас-соний” – “иккинчи муаллим” деган унвон берилган. Форобий “Фозил шаҳар аҳли қарашлари ҳақида китоб”, “Сиёсат ал-мадания” (“Шаҳарлар устидан сиёсат юргизиш”) ва бошқа асарларида ахлоқий фазилатлар ҳақида ўз фикр-мулоҳазаларини баён қилган. Жумладан, бахт- саодат тушунчаси ҳақида фикр юритиб, у “фаол ақлга энг яқин турган нарсадир” 5 , ва: “унинг маъно-моҳияти фаол ақл билан қўшилувида яширингандир” 6 , - деб таъкидлайди. Шунинг баробарида Форобий бахт- саодат фазилатга ташқаридан ёпиштирилган ёки юкланган амал бўлмасдан, балки унинг ўз жинсидан ва зотнинг умумийлигидан чиққан сифатий ҳолати эканлигини исботлашга ҳаракат қилади. Зеро, бахт – инсоннинг ўз ички борлигидан қониқиш ҳисси, ҳаётдан завқланиши ва инсонийлигидан мамнун бўлишдир 7 . Бундан кўринадики, и нсон ўзини қанчалик ўрганса, идрок қилса, шунчалик ахлоқан покланиб боради. Дарҳақиқат, ахлоқийлик билан узвий бўлмаган билим қанча кучли бўлса, шунча зарарлидир. Чунки ахлоқсиз инсон ўз билимидан бошқалар ва жамият зарарига фойдаланиши мумкин ва 3 Арасту. Поэтика. Ахлоқи кабир. Риторика. – Тошкент: Янги аср авлоди, 2011. – 130 б. 4 Қаранг: Ахелис Т. Этика. История этики и критика ее систем. Явления нравственности. Принципы нравственности . Этика Либроком 2011. - 112 с. 5 Қаранг: Форобий. Рисолат фи ал-ақл (“Ақл ҳақида рисола”), –Байрут, 1939. –Б. 31. (араб тилида) 6 Қаранг: Форобий. Фалсафату Аристотелис ва ажзои фалсафата ва маротиб ажзоиҳо (“Арасту фалсафаси ва фалсафанинг қисм ва босқичлари”). Мухсин Маҳди таҳрири остида “Матнлар силсиласи”. –Байрут, 1-жилд, 1961. –Б.128. (араб тилида). 7 Абулла Шер. Ахлоқшунослик. Ўқув қўлланма . – Тошкент: Янги аср авлоди, 2003. – 208-214 б.

бу зарар билимсиз кишиникидан кўп марта ортиқ бўлади. Буни энг камида оддий киссавур ўғри билан компьютерни яхши билиш орқали банкни ўмарадиган одамнинг жиноятлари даражалари орасидаги фарқ мисолида кўриш мумкин. Машҳур юнон донишманди Арасту айтганидай, “Kимки билимда илгарилаб, ахлоқда оқсайдиган бўлса, билингки у олдинга эмас катта тезлик билан тубанлик сари кетипти” 8 . Ахлоқнинг бу юксак вазифаси немис классик фалсафасининг таниқли намояндаси И.Кант олдинга сурган “категориал императив” ғоясида ўз ифодасини топган эди. Динларда эса бу императив ғоя ҳурофий қарашларда акс этади. Ахлоқий фазилатларни тарбиялаш барча фазилатларнинг сарчашмасидир. Ахлоқнинг амалий кўриниши ахлоқий маданият ҳисобланади. Ахлоқий маданият шахснинг оламга, воқеа ва ҳодисаларга, ўзгаларга ва уларнинг фаолиятига, ўз умри ва унинг мазмун-моҳияти каби кўпдан-кўп тушунчаларга муносабати бўлиб, уларни англаши, тушуниши ва қадрлаши оқибатида ўз фаоллигини оширишга эътибор сифатида қараш назарий жиҳатдан унинг мазмун-моҳиятини янада ривожлантириб бойитиб боришда муҳим аҳамиятга эгадир. Шунинг учун, ахлоқий маданият ва шахс фаоллигини мустақиллик берган имконият ва шароитларни эътиборга олиб, ўрганиб чиқиш келажаги буюк давлатнинг етук инсонларини тарбиялашда алоҳида ўрин тутади. Цивилизациянинг ахлоқий мезонлари тегишли ижтимоий муносабатлар билан боғлиқ экани таъкидланади. Ижтимоий муносабатларнинг ўзгариши дунёқараш принциплари ҳам, у билан боғлиқ ахлоқий мезонларнинг ўзгаришига олиб келади деб уқтирилади. Масалан, цивилизация шаклланишининг илк даврларида руҳонийлардан ташкил топган иерархия қатламидан, эҳромлар, муқаддас давлатчилик урфлари, жамиятни бу дунёдан, табиатдан юқори турувчи олам томонидан бошқарилиши ҳақидаги тасаввурлардан келиб чиқадиган ташкилланиш структуралари интизоми кабилар. Цивилизациянинг кейинги юқорироқ босқичларида эса маълумотли 8 Қаранг: Иодль Ф. История этики в новой философии: Кант и этика в девятнадцатом столетии. Пер. с нем. Либроком 2011. 528 с.

юқори қатлам томонидан махсус тартибга солинган ахлоқий меёрлар ишлаб чиқилади. Жамият структурасида содир бўлган янги ўзгаришлар натижастда янги ахлоқий қадриятлар яратилади. “Маданият” 9 тушунчасининг Шарқ ва Ғарбдаги талқинларига киришар эканмиз, аввало маданиятшуносликка бағишланган махсус ишларда лотинча луғавий маъноси “ишлов бериш”ни англатувчи бу тушунчанинг 1000 га яқин таърифи мавжудлигини таъкиблаб ўтишимиз жоиз. Ушбу талқинлар лабиринтида адашиб қолмаслик учун эса аввало уларнинг бирқанча типлари мавжудлигига эътибор бериш керак. Улар қуйидагича: 1. Тавсифий талқин. Ушбу талқинда маданият тушунчаси инсон фаолиятининг барча хилларини, уларнинг турли намуналарини ўз ичига олади: турли тиллар, китоблар, тасвирий санъат асарлари, урф-одатлар, динлар. 2. Тарихий талқин. Бу талқинда маданият дейилганда инсоният томонидан яратилган барча нарса ва ҳодисалар, яъни суньий табиат назарда тутилади. 3. Норматив талқин . Бунда маданият қадриятлар мажмуасидан иборат бўлади. 4. Мафкуравий талқин. Бунда маданият авлоддан авлодга ўтиб келадиган ғоялар оқимини ташкил этади. Маданият талқинларининг бунчалар кўплиги ушбу ҳодисанинг жуда мураккаблигини билдиради. Юқоридаги талқинлар типологиясида шу мураккаб ҳодисанинг муайян бирон томони олдинга сурилган, умумий ва ягона талқин эса йўқ. Фалсафанинг вазифаси шу талқинлар орасидан энг умумий ва тўғрисини ажратиб кўрсатишдан иборат. Лекин, юқорида кўрганимиздай, ҳозирги давр фалсафасининг кризис холатида экани унинг бу вазифасига таяниш қийинлигини кўрсатади. Шунга қарамай, бу борада 9 Биз бу ерда моддий маданият ҳақида эмас, маънавий маданият ҳақида фикр юритамиз. Зеро моддий маданият маънавий маданиятнинг махсули бўлгани учун ва , қолаверса, у маънавий маданиятнинг конкретлашган, айримликдаги ифодаси бўлгани учун, бизнинг таҳлилимизда шу маънавий асосини таҳлил этиш етарлидир.

фалсафий тафаккурда олдинга сурилаётган асосий ғояларни иложи борича чуқурроқ таҳрир этиб, улар орасидан ўз ёндошувимизни ажратиб олишга ҳаракат қилиш жоиз ва зарур. Аввало, Россияда нашр этилган “Энг янги фалсафий луғат”да берилган таърифга тўхталамиз. “Маданият, - дейилади унда, - ижтимоий ҳаётнинг барча асосий томонларини қайта ишлаш ва ўзгартириш учун шароит бўлиб хизмат қиладиган, биологиявий жараёнлардан юқори бўлган, тарихан ривожланиб борадиган инсоний фаолият ва алоқаларнинг дастурий тизимидир. Маданият биносини (корпусини) ташкил этадиган фаолият, хатти-ҳаракат ва алоқа дастурлари турли хилдаги шакллар ранг-баранглигида намоён бўлади: билим, кўникмалар, норма ва идеаллар, фаолият ва хатти ҳаракат намуналари, ғоялар ва фаразлар, ишонч ва эътиқод шакллари, ижтимоий мақсад ва мўлжаллар ва ҳ.к. Шуларнинг ҳаммаси биргаликда ва ўзгарувчанликда тарихан тўплаб (жамлаб) бориладиган ижтимоий тажрибани ташкил этади. Маданият фаолият, хатти-харакат ва одамлар орасидаги алоқалар дастурларини ўзига жо этади, уларни авлоддан авлодга узатади (трансляция қилади) ва янгилаб туради “. 10 Ушбу таърифнинг асосий камчилиги, бизнингча, аввало унинг жуда мураккаблиги, мавҳумлиги, ноконкретлигидадир ва чекланганидадир. Зеро, унда маданиятнинг ижтимоий ҳодиса сифатидаги барча икир-чикирлари санаб ўтилган эсада (таърифни мураккаблаштирган жиҳат), унинг энг муҳим, зарурий белгиси (характеристикаси) - инсон фаолиятини ва хатти- ҳаракатларини йўналтирувчи вазифаси мутлақо назардан соқит қилинган. Маданиятга айни шундай, чекланган ёндошув аслида, нафақат собиқ совет маданиятининг, балки бутун ҳозирги давр Ғарб маданиятининг кризиси асосида ётган асосий фактордир. Зеро, бу қараш айни Ғарб дунёқарашида шу кунгача маданиятга ХУ11- ХУ111 аср марифатпарварлик даврида шаклланган шахс ва жамиятнинг табиат устидан ҳукмронлик қилиш кўрсаткичи сифатида қарашнинг 10 Можейко М.А. Культура // Новейший философский словарь: 3-е изд., исправл. - М.: Книжный Дом. 2003. — 1280 с.

натижасидир. Табиат устидан ҳукмронлик қилиш имконини берадиган асосий восита эса шу кунгача фан ва техника бўлиб келди. Шунинг учун ҳам маданиятни Ғарбча тушуниш мазмунида виждон, ҳақиқат, эзгулик, меҳр- оқибат, ҳамдардлик, фидойилик, муҳаббат, руҳият(маънавият) каби соф шарқона қадриятларга ўрин йўқ. Улар асосан динга ва ўтмиш маданиятига кўпроқ хос тушунчаларга айланган. Шунинг учун Ғарбда маънавий маданият дейилганда асосан интеллектуаллик, техника ва технология билан қуролланганлик назарда тутилади. Шундан келиб чиқиб, одатда ҳозирги даврда Ғарбда кўпчилик кишилар ўзларини Шарқ кишиларидан анча маданиятли ҳисоблашади. Ваҳоланки, Ғарбда ҳам илгари маданиятга айни Шарқники каби қараш мавжуд бўлган ва шу қарашларни сақлаш ва ҳимоялашга интилишлар ҳозир ҳам мавжуд. Лекин, илмий дунёқараш, фан техника тараққиётининг кейинги даврлари мобайнида бундай ёндошув тобора чекланиб борди. Шунингдек, постсовет Россиясида ҳам эндиликда маданиятга Ғарбникидан мутлақо бошқача ёндошув мавжудлиги диққага сазовор. Масалан, В.Порус маданиятга қуйидагича таъриф беради. “Маданият - дейди У,- инсон хулқу атвори, ижоди, ҳар қандай фаолиятининг бош қоидаларига (принципларига) айланган ўзини-ўзи ичдан (руҳий, маънавий) тийиб (жиловлаб) туришнинг пойдеворий тизимидир. Маданиятли инсон шунчаки қизил гап учун эмас, балки жиддий равишда “Мен ҳеч қачон, ҳеч қандай шароитда бундай (ёмон, нотўғри) иш қила олмайман. Чунки, агар шундай иш қилсам, мен одам бўлмайман” деб айта оладиган инсондир.”” 11 (Бу ерда ва ишимизнинг бутун кейинги мазмунида “маданият” дейилганида асосан маънавий маданиятни назарда тутамиз.) Бу ердаги “Мен ҳеч қачон, ҳеч қандай шароитда бундай (ёмон, нотўғри) иш қила олмайман. Чунки, агар шундай иш қилсам, мен одам бўлмайман” деган ибора Шарқ маънавиятидаги “виждон” тушунчасига (рус тилида эса “совесть”га ) тўғри келади. Немис мумтоз файласуфи И.Кант таълимотида 11 Порус В.Н. Обжить катастрофу. Своевременн ые е заметки о духовной культуре России// Вопрос ы фмлософии. 2005, № 11 . 27- б

эса бу тушунчалар ўрнига “категориал императив” деган махсус атама ишлатилган. Бу атама ислом диний фалсафасида “шариат”, христиан диний фалсафасида “қонун”, юнон фалсафасида “этика”, Хитой фалсафасида “дао” деб аталган таълимотлар мазмунига кирган асосий тушунчалардан (категориялардан) биридир. Порус томонидан берилган таъриф, бизнингча, анча толерант ва, айни пайтда, конкретроқдир. Шунингдек, бунда инсон хатти-ҳаракатларини йўналтирувчи фактор ҳам мавжудлиги диққатга сазовор. Бу фактор В.Порусда “виждон”га, И.Кантда эса “қалб (юрак) қонуни”га тўғри келади. Машҳур немис файласуфи юракдан чиқариб айтган “Қанча кўп ва узоқ ўйласам, ҳар сафар қалбимни шунча кўп ва аввалгидан кучлироқ ҳайрат ва эҳтиром билан тўлдирувчи икки нарса бор: бири бошим узра юлдузли осмон, иккинчиси қалбимдаги ахлоқ қонуни” 12 деган гапи айни шу ҳақидадир. У ўз қалбидаги шу ахлоқ қонунини лотинча “императив” тушунчаси билан ифодалаган эди. “Императив” тушунчаси “ҳукмронлик қилувчи” деган маънони англатади. Бу билан файласуф ўз қалбидаги виждон унинг ҳукмдори, ҳатти-ҳаракатларини йўналтирувчи куч эканини таъкидлайди. Кантнинг “юлдузли осмон” дан ҳайратланиши эса унинг бу олам нақадар буюклигидан, унинг яралиши ҳикматидан ҳамиша лол қолишини ифодалайди. Шундай қилиб, И.Кантнинг “категориал императиви”, ҳар бир инсон хулқу атворини ичдан (юракдан) йўналтириб, белгилаб, назорат қилиб турадиган қонун сифатида намоён бўлади ва у индивид маданиятининг асосини ташкил этади. Биз маданиятнинг юқоридаги икки (Кант ва Порус) таърифи ҳам тўғрилигини тан олганимиз ҳолда олдимизда турган мақсадни амалга ошириш учун уни янада ҳам тўлиқроқ, кенгроқ ва тушунарлироқ қилиш мумкин ва керак деб ўйлаймиз. Бизнингча, маданият инсон ва инсоният ҳаётининг маъно ва мақсадини тўғри кўрсатиб бера оладиган ҳамда унинг фаолиятини шунга мувофиқ йўналтира оладиган ғоялар, 12 Кант И. Сочинения. - М., 1965.Т.4.Ч.1. 499- б.

тасаввурлар ва ҳис-туйғуларнинг органик бирлигидан иборатдир . Ушбу таърифнинг афзаллиги шундаки, унда аввало ҳаётнинг маъносини белгилаб берадиган фактор нималардан иборатлиги конкрет кўрсатади. 13 Тўлиқроқлиги шундаки, унда маданиятнинг бошқа одатий таърифларида ҳисобга олинмайдиган муҳим фактор - ҳис-туйғуларга ҳам эътибор қаратилди. Бунда биз инсоният дунёқарашнинг энг теран асоси бўлган эзотерик таълимотларда ҳис-туйғулар, айниқса фидойи (беминнат, пок) муҳаббат (ишқ) туйғуси ҳарқандай билим ёки ғоядан муҳимроқ ўрин эгаллашини ҳисобга олдик. Таърифнинг кенглиги эса шундаки, у нафақат индивидга, балки бутун инсониятга нисбатан келтирилди. Таърифнинг кенглиги эса биз таҳлил этмоқчи бўлган асосий мавзу, яъни “глобаллашув даври инсоният ҳаётининг маъноси муаммоси”ни ёритиш эҳтиёжидан келиб чиқди. Лекин шуни алоҳида таъкидлаш жоизки, ҳозирги давр Шарқ фалсафасида биз берган таърифдан чуқурроқ ва конкретроқ ёндошув ҳам мавжуд. Бу ёндошув Ҳинд эзотерик файласуфи Ауробиндо Гхошга 14 тегишли бўлиб, унинг уқтиришича, “Маданият руҳ, интеллект ва вужуд (тана) орасида уйғунликка эришув демакдир .” 15 Бунда маданият инсонни ташкил этувчи уч асосий жиҳат - вужуд, ақл ва руҳ - уйғунлашувининг мезони (критерийси) сифатида майдонга чиқади. Ушбу таърифнинг бизникидан устунлиги шундаки, унда инсон маънавий эволюциясининг уч асосий параметри - руҳ, интеллект ва вужуд – конкретликда қамраб олинган ва улар орасидаги уйғунлик шарти алоҳида уқтирилган . Шунинг учун таъриф мутлоқ тўлиқлик ва конкретлик касб этган. Бу таъриф руҳий жиҳатга эътибор қаратилгани билан маданиятга 13 Албатта, инсон ҳаётининг маъноси масаласининг ўзи ҳам ҳали жиддий изланишни талаб қилади ва биз ишимизнинг навбатдаги қисмида бу масалага иложи борича чуқур тўхталишга ҳаракат қилиб кўрамиз. 14 Ауробиндо Гхош (1872-1950) – ҳинд мистики ва файласуфи. Англяда ўқиган. Ҳиндистонга қайтгач, Ҳиндистон озодлиги учун курашга раҳбарлик қилган. Ўз асарларида Платон, Брэдли ва Бергсон ғояларига ҳамфикрлик билдирган. Ҳиндистоннинг бешинчи Ведаси деб шарафоанаётган “Интеграл йога” таълимотининг асосчиси. Ғарбда Ж.Гербер унинг шогирди ва издоши бўлган. Ромен Роллан уни “Давримизнинг жуда буюк мутафаккири” деб ҳисоблаган. Робиндранат Тагор эса Уни “Ҳинд қалбининг овози” деб улуғлаган. Ҳиндистонда уни “Шри Ауробиндо”деб улуғлашади. “Шри” қўшимчаси ўзбек тилидаги “ҳазрат” тушунчасига мос келади. 15 Шри Ауробиндо. Основ ы индийской культур ы. Санкт-Петербург. 1998. – Б. 136.

Ғарбча ёндошувлардан фарқланади. Айни шунга кўра бу таъриф умуман Шарқ маданияти билан ва, хусусан, ўзимизнинг теран ва буюк миллий маънавий қадриятларимиз бўлган тасаввуф таълимоти билан узвий ва уйғун. Аммо бизнинг европалашган (ғарблашган, моддиюнлашган) ҳозирги (постсовет давридаги) онгимиз умуман олганда уни теран қабул қилишга хали яхши тайёр эмас. Зеро унда биз билмаган “руҳ” тушунчаси фундаментал категориялардан бири сифатида қатнашмоқда. Шунинг учун маданиятни тушунишнинг дастлабки босқичида биз келтирган таърифдан фойдаланиш қулайроқ. Лекин бу икки таъриф учун умумий бўлган бир ғоя бор. Бу уларнинг иккисида ҳам маданиятнинг теран илдизи, инсон ҳаётининг қандайдир олий маъно-моҳияти мавжудлиги ҳақидаги ғоядир. Лекин, агар биз “руҳ” нималигини тасаввур эта олсак , у ҳолда А.Гхошнинг таърифи бизникидан анча теран, тўлиқ ва конкретлиги маълум бўлади. Шунинг учун мазкур ишимизнинг навбатдаги бобларида “руҳ” тушунчасига ойдинлик киритишга уриниб кўрамиз. Шунда ўз таърифимизни А.Гхошники билан алмаштиришимиз ҳам мумкин бўлади. Ҳозирча биз “руҳ” маданиятнинг абадиятга даҳлдор аспекти эканини таъкидлаб ўтиш ва айни шунинг учун ҳам руҳиятга таянган маданият ва цивилизация вайрон бўлмаслигини таъкидлаш билангина чекланамиз. Тўғри, Ғарб мутафаккирлари орасида ҳам маданиятнинг туб асосини руҳ, руҳият ташкил этиши ҳақидаги фикрларни олдинга сурганлар бўлган. Масалан, немис файласуфи В.фон-Гумбольдт маданиятни тарихда амал қилувчи халқ “руҳи” деб қараган, уни халқни органик бир бутун сифатида ташкиллайдиган жиҳат сифатида талқин этган. Унинг “Тарихий билиш” назариясига кўра жаҳон тарихи инсон билимларидан юқори турувчи руҳий куч фаолиятининг натижасидир, шунинг учун бу кучни сабабийлик нуқтаи назаридан тушуниш мумкин эмас. “Мен ўз қалбимда туғиладиган ҳар бир ҳодиса ягона бир кучнинг нузулоти бўлиб, бир бутунлик ташкил этишини ва ҳар бир айрим деб қараладиган нарса айни шу куч билан йўғрилган каби шу кучнинг белгиларига эга бўлиши кераклигини чуқур ҳис этаман”, - деган эди

Гумбольдт. 16 Ваҳоланки, бу фикрлар тасаввуф таълимотининг “Ваҳдати вужуд” ҳақидаги таълимоти билан уйғун. Немис фалсафасида Гёте, Шеллинг кабилар ҳам Гумбольдтники каби ғояларни олдинга сурганлар. Лекин, Ғарб фалсафий тафаккурида бу ғоялар, тасаввуф ёки бошқа Шарқ таълимотларидаги каби оммалашган эмас, балки жуда ноёб ҳодисалар эди. Шунинг учун ҳам Ғарбда тез орада рационализм тамойили ғалаба қилди ва унинг асосида фан ва технология гуркираб ривожланди. Хатто Гегелнинг “Мутлоқ руҳ”ни улуғлаган идеалистик фалсафаси ҳам рационалистик характердаги фалсафа эди. Бунинг учун унинг таълимоти кейинчалик, ХХ аср ўрталарида “панлогизм” дея талқин этилди. Шунинг учун ХХ аср Ғарб фалсафасида ҳам “руҳ” тушунчаси хатто буткул истеъмолдан ҳам чиқиб кетишга улгурган эди. Шунинг учун ҳам бу давр қомусий луғатларида руҳ, жон, қалб каби тушунчалар хатто учрамайди. Бунинг асосий сабаби шундаки, бу даврга келиб дунёни илмий манзарасида ҳам, бутун инсоният борлиғида ҳам жуда катта, глобал ўзгаришлар содир бўлди ва глобал муаммолар юзага чиқди. Фан микроолам ва макрооламни билишда катта марраларга эришди ва бу унинг табиат устидан беҳад ҳукмронлигини таъминлайдиган технологияларни яратишига олиб келди. Бунинг натижасида инсоният макондаги чекланиш доирасидан анча ташқарига чиқди, глобал маконда ҳаракатланиш имкониятини қўлга киритди. Иккинчи томондан, жаҳон миқёсидаги иқтисодий тизимлар (жаҳон бозори, халқаро банклар, трансконтинентал монополиялар) ташкил топди; айрим мамлакатларда бўлаётган ишлардан бутун дунёни хабардор қиладиган глобал информация (ахборот) тармоғи вужудга келди (информацион чекланиш барҳам топди); кўп мамлакатлар биргаликда ечиши мумкин бўлган экологик муаммолар юзага чиқди; бир эмас, бир неча ўнлаб халқлар ва давлатларни қамраб оладиган, одамларни мислсиз қирилишига олиб кела оладиган жаҳон урушлари чиқиши хавфи туғилди ва ҳ.к. Фан ва техника тараққиёти авваллари инсон жисмоний қувватларини кучайтиган 16 Грицанов А.А. В.фон-Гумбольдт.// Новейший философский словарь : 3-е изд. М.: Книжный Дом. 2003.

воситаларни ишлаб чиққан бўлса, эндиликда унинг интеллектуал қобилиятларини кучайтирадиган воситалар ишлаб чиқилди. Шу жараённинг оқибати ўлароқ эндиликда Ғарб фалсафасида маданиятнинг икки типи – оммавий ва элитар маданият бир-биридан кескин ажратилади. Аммо оммавий ва элитар маданиятни халқ маданиятидан ва миллий маданиятдан фарқлаш зарур. Ҳалқ маданияти (инглиз тилида “фольклор”) дейилганида одатда маданиятнинг ўз илдизлари билан халқ ўтмиш тарихи билан туташиб кетадиган, ўтмишда шаклланган қадриятларга таянадиган, миллий характерни акс эттирадиган жиҳати назарда тутилади. Халқ маданиятининг ўзига хослиги уни яратган конкрет муаллифларнинг йўқлигида, уларнинг ривоят (миф), асотир, афсона, эпос, эртак, ашувла, рақслар, хатто латифалар, оммавий байрам ва урф одатлар тарзида намоён бўлади. Халқ маданияти анъанавийлиги (традициявийлиги), жамоавийлиги, теран илдиз отгани ва барқарорлиги билан характерлидир. Миллий маданият тушунчасининг фалсафага киритилиши эса барча халқлар учун умумий бўлган ягона маданият мавжуд бўла олмаслиги, ҳар бир миллатнинг фақат ўзигагина хос маданияти мавжуд эканини таъкидловчи, масалан, Н.Я. Данилевский, О. Шпенглер, А. Тойнби концепциялар шаклланиши билан боғлиқ. Ҳар икки тушунчанинг ҳам маданиятни характерлашда ўз ўрни бор. Биринчисида (“халқ маданияти” тушунчасида) маданиятнинг энг умумий, муаллифсиз тарихий илдизи мавжудлиги назарда тутилаётган бўлса, иккинчисида унинг халқлар миллатларга ажралганидан кейинги дифференциаллашган, ўзига хослик касб этган тарихий шакллари вужудга келгани ҳисобга олинмоқда. Шу маънода буларнинг иккиси ҳам маданиятнинг умумий таърифлари эмас, балки уни эволюция жараёнида тушунишга хизмат қилувчи муҳим тушунчалардир. Ва миллий маданиятларда интернационал томонларнинг мавжудлиги, бир томондан, барча миллатларнинг бир вақтлар ҳали миллатларга ажралмаган тарихий

даврдаги ялпи умумий, дифференциаллашмаган , муаллифсиз тарихий илдизи мавжудлиги туфайли бўлса, иккинчи томондан, миллатлар маданияти тараққиёти мобайнида уларнинг ўзаро боғланиб, алоқа қилганлари натижасида шаклланган янги умумиятларнинг юзага келиши туфайлидир. Собиқ иттифоқ мафкураси маданий алоқалар кучайтирилса, кейинчалик миллатлар маданияти бир-бирини бойитади, миллатлар орасида тафовут қолмайди, деган ғояни олдинга сурган ва айни шу ишни амалга ошириш ниятида бўлган эди. Агар, ғараз аралашмаган бўлса, бу ният ўз ҳолича яхши. Лекин, барча миллатлар ўз тарихий илдизлари билан қайта боғланмагунча бу унинг амалга ошмаслиги равшан. Ваҳоланки, марксча мафкура бу илдизни инкор этиб келган эди. Умуман, ҳозирги даврда бутун инсоният бу илдиздан мутлақо узоқлашиб кетган. Шунинг учун эндиликда миллийликни бартараф этадиган ҳар қандай онгли ёки онгсиз жараёнлар миллатни ўлдириш билан тенгкучлидир. Шу маънода глобаллашув жараёни миллат ҳаёти учун жуда хавфли ва мамлакатимиз раҳбарининг миллий ўзликни шакллантириш ва ривожлантириш йўлидаги чақириқлари қуруқ шиор эмас, бадки эндиликда ҳаёт-мамот масаласидир. Миллатнинг ўлими эса унинг ўз маънавияти, маданиятининг йўқолишидадир. Элитар маданият дейилганда Ғарб фалсафасида, хусусан, элитар маданият мафкурчиси бўлган Х.Ортега-и-Гассет жамиятнинг ижодий даҳолари, сара инсонлар (элита 17 ) томонидан яратиладиган янги, ноёб, индивидуал, ҳеч қачон такрор яратиб бўлмайдиган санъат, адабиёт, мусиқа асарларини тушунади. Ушбу маданият кенг омма томонидан тушунилмайдиган ва ҳаммага тушунарли бўлиш мақсадини ҳам кўзламайдиган маданиятдир. У фақат санъатнинг ўзигагина хизмат қилади ва фақат элита томонидан тушунилиши мумкин бўлган маданият ҳисобланади. Бу асарларни тушуниш омма билмайдиган махсус санъат тилини билишни 17 Элита деганда бу ерда жамиятнинг юқори, ҳукмдорлар қатлами, аслзодалар эмас, балки руҳан, ахлоқан ва эстетик жиҳатдан юксак, буюк истеъдодга эга бўлган инсонлар тушунилади. Бундай шахслар жамиятнинг барча қатлами орасидан чиқиши мумкин ва улар жамиятни ҳам бошқаришга қодир ҳисобланади. Улар руҳий аслзодалар деб қаралади.

тақозо этади. Шу маънода элитар маданиятни олий (юқори) маданият деб ҳам аталади. Масалан, Кафка асарлари, Пикассо расмлари Ғарбда шундай асарлар ҳисобланади. Лекин олий маданият халқ ва миллат маданияти илдизларидан озуқланади ва унда миллат маданияти тараққиёти аксланади. Бу асарлар асрлар ўтгач, жамият тараққиётининг муайян босқичида, масалан, Чайковскийнинг “Кичик оққушлар рақси” ёки Вивальдининг “Йил фасллари” асари каби ҳамма учун тушунарли бўладиган вақт келиши мумкин. Унда бу маданият барчанинг умумий маданиятига айланади. Элитар маданият тушунчаси аслида янги эмас. Бу маданиятнинг кўпқатламли ходиса эканини ифодалайдиган қараш бўлиб, бу ҳамма даврлар маданиятига хос бўлган. “Маданият, - дейди, масалан, Н.А. Бердяев, - иерархия ташкил этади. Унинг ички мазмунида бу қадриятларнинг аниқ поғонавий тартиблашуви мавжуд...” 18 Чиндан ҳам, қадимдан маданият турли қатламларни ташкил этган. Масалан, илоҳий битиклар, муқаддас китобларга жо бўлган мазмун пайғамбарлар, коҳинлар, авлиёларгагина тушунарли бўлган. Улар ўз маданиятларининг сирини (мистик мазмунни) саралаб олинган издошларгагина етказганлар, омма эса “ривоятлар” билан қаноатланишига тўғри келган. Ўрта асрларнинг бошларида Инжилнинг саводи йўқ кишилар учун мўлжалланган, кўп расмлардан иборат соддалаштирилган варантлари мавжуд бўлган. Ҳамма саводхон бўлган даврлар келгач, маданиятнинг оммабоп (савияси юзаки, олди-қочди, қалтис ишқий ва бошқа саргушатлардан ташкил топган, кенг омма кўнгилхушлигига мўлжалланган) мазмуни ҳам шаклланди, кенгайди ва ривожланди. Қуйида маданиятнинг айни шу мазмуни ҳақида гап кетади. Оммавий маданият элитар маданиятдан фарқли ўлароқ ҳар ким тушуна оладиган, лекин баҳоси олий бўлмаган маданият ҳисобланади. У жамият кўпчилик аъзоларининг (омманинг) олий (элитар, юқори) қатлам маданиятидан орқада эканининг кўрсаткичи бўлади. Оммавий маданият 18 Бердяев Н.А. Воля к жизни и воля к культуре.// Слово. 1990. №1.

элитар маданиятга нисбатан жуда тез ўзгарувчан, ҳарқандай янгилик, мода орқасидан эргашувчи , ҳар битта янги ҳодисага жавоб беришга ҳозир экани билан ҳам характерли. Элитар маданият намояндалари учун энг муҳими ўз ғояларини, туйғуларини ўз асарларида ифодалашдан иборат бўлса, оммавий маданият учун энг муҳими бу асарлар туфайли келадиган даромад ҳисобланади. Кўпчилик Ғарб файласуфлари (Ф. Ницше,О.Шпенглер, М. Вебер, Н. Бердяев, З. Фрейд, Э. Фромм, К. Юнг, Дж. Бентам, Д. Рисмэн, Ф. Ливис, Д. Томпсон, Р. Вильямс, Р. Хоггарт) оммавий маданиятни негатив баҳолаганлар, уни халқ маданиятлари анъанавий шаклларининг ўрнига келган махсус маданият типи деб қараганлар. Уларнинг асарларида “оммавий маданият” руҳий эрксизликнинг тўлиқ ифодаси, инсон шахсини бир-биридан беганолаштирувчи ва эзувчи ижтимоий механизм деб талқин этилади. Хатто О.Шпенглер оммавий маданиятнинг келиб чиқишини цивилизациянинг инқирози белгиси сифатида баҳолаган эди. А.Б.Гофманнинг тушунтиришича, оммавий маданият бу кризисга учраган жамият маданияти мазмунидаги қатламлар парчалана бошлаган давр келганини кўрсатувчи ўзига хос ҳолат деб тушунтирадилар. Шунинг учун оммавий маданият одатда формал (расмий) характер касб этади, унинг фаолиятида моҳиятга оид мазмун, хусусан, анъанавий ахлоқийлик йўқ. Оммавий маданият ҳақида гап кетаркан, бу борада кучли танқидий концепцияни олдинга сурган таниқли испан файласуфи Хосе Ортега-и-Гассет қарашларига тўхталмаслик мумкин эмас. Унинг фикрига кўра жамият ўзига хос, ноёб фазилат эгалари бўлган сара кишилардан иборат озчиликка ва бир- биридан деярли фарқ қилмайдиган, шахсий қиёфаси ва иқтидори кўринмайдиган кўпчиликка, яъни оммага ажратилади. Шаҳарларда аҳоли сонининг тез ортиши ва тор ихтисослашув “оммавий инсонни” вужудга келтирди, маданият имкониятларини кучсизлантирди ва цивилизацияни руҳан барбод қилди. Ваҳоланки, бу хулосада испан файласуфи ёлғиз эмас. Унинг бу фикрлари аввало О.Шпенглернинг цивилизация инқирозининг

белгилари сифатида санаб ўтган “индустрия тараққиёти, улкан шаҳарларнинг вужудга келиши, жамиятнинг инқирозга учраши, одамларнинг қиёфаси йўқ “омма” га айланиши” ҳақида ғоялари билан жуда уйғундир. Ана ана шу қиёфасиз, агрессив омма туфайли, Х1Х да демографик портлаш содир бўлди. Бу демографик портлаш либерал демократия, экспериментал фан ва техника асосида дунёни янгитдан қуриш жараёни билан бирга кечди. Янги жамият - цивилиация вужудга келгач, инсон қулай яшаш шарт-шароитларига эга бўлди, тирикчилик учун тинимсиз курашдан озод бўлган, ҳамма нарсани тайёр қўлга киритадиган бўлди. “Оммавий инсон” айни шу шароитнинг натижаси ўлароқ шаклланди. Х.Ортега-и-Гассетнинг тушунтиришича, оммавийлик тушунчаси кишининг қайси ижтимоий қатламга тегишлилиги билан боғлиқ эмас, балки ХХ аср жамиятининг барча қатламларида инсоннинг шундай типи ҳукмрон мавқега эга бўлиб борди. Яъни бундай инсон типи жамиятнинг юқори қатламидан қуйигача барча қатламларида мавжуд. Ўз ахлоқи, диди, тафаккурига кўра бошқалардан фарқ қилмайдиган оммавий одам юксак эстетик ғояларга, фалсафий ва сиёсий қарашларга эга эмас. Шунинг учун ўзига мос маданиятнигина вужудга келтира олади. Шунинг учун эндиликда оммавий маданият нафақат олий маданият билан бир вақтда мавжуд бўлиб келмоқда, балки уни ижтимоий ҳаётда унинг ўрнини эгаллашга ва оламни бошқаришга интилмоқда. Испан мутафаккирининг бу ғоялари Франкфурт мактаби вакилларининг “ оммавий жамият” назариялари , шунингдек, К. Мангейм, Х. Арендт каби файласуфларнинг қарашлари билан ҳамоҳанг. Ушбу мактаб вакиллари, айниқса, Т. Адорно, М. Хоркхеймера, В. Беньямина ва Г. Маркузенинг нуқтаи-назарларига кўра оммавий маданиятнинг шаклланишига ижтимоий муносабатларнинг савдо-cотиқ билан ҳам узвийлашуви, яъни “маданият индустриясининг” (кино, радио) келиб чиқиши таъсир этган. Канадалик социолог Г.М. Маклюэн ҳам оммавий маданиятнинг бундай кенг кўлам касб

этиши ва қарор топишини ОАВнинг ривожланиши ва мукаммалашуви билан боғлайди. Австрия руҳшуноси З.Фрейд ва бошқа кўпчилик тадқиқотчиларнинг кузатишларига кўра ҳам “оммавий маданият”да истеъмолчини қандай қилиб бўлмасин “ишонтириш, унга ўз ғояларини юқтириш”, унинг онг остига таъсир этиш механизмлари амал қилади. У катта залда поп музика эшитаркан ёки кино кўраркан, уйида ўтириб телевизор кўраркан, “оммавий кайфиятини” ўзига сингдиради. Натижада инсон ўзлигини сақлай олмай қолади, оммага сингиб, қоришиб кетади, унинг элементларидан бирига айланади. Айни шу маънода Ницше бу маданият мазмунини “демократик мазмун” деб атаган бўлса керак. Аввало омма диққатини жалб этишга интилишдан иборат бу жараён маданият асарларини саноат ишлаб чиқариш жараёнига айланади. Шунингдек, илгарилари аввало санъат асари бўлиб, кейин сотувга чиққан нарсалар оммавий маданиятда фақат товарга айланди. Шу маънода “Оммавий маданият” асосчилари Голливуд (АҚШ) бизнесменлари бўлганлари бежиз эмас. Ҳар қандай бошқа товарлар каби бу товарлар ҳам ўз бозорига эга бўлишга ва уни тобора кенгайтиришга интилади. Барча товарлар каби оммавий маданият товарлари ҳам харидоргир бўлишга интилади. Бунинг учун у аввало кўпчилик омма кундалик қизиқиш эҳтиёжларини ҳисобга олади. Бу йўлда у СПИД, наркотиклар, табиатдаги катаклизмалар, йирик техноген катастрофалар, терроризм, агрессия, дахшат, секс каби ўткир мавзулардан кенг фойдаланади, шунингдек, ур-сур (боевик), дахшат мавзуларидаги триллерлар ҳам харидоргир ҳисобланади. Бу мавзудаги асарлар одатда тамошабин учун ўзига хос наркотикка айлана боради. Охир оқибатда оммавий маданият инсонни дийдаси қаттиқ, атрофида содир бўлаётган оғир аҳволга, зўравонликларга бефарқ жонсиз, ҳиссиз биороботга айлантиради.

Оммавий маданиятнинг сюжетлари эса, улар қайси жанрда (детектив, ишқий роман, саргузашт) эканидан қатьий назар, одатда деярли бир хил формула асосида яратилади: “асар” қаҳрамони қийин вазиятга тушиб қолади, кейин бир амаллаб бу вазиятдан чиқиб кетади. Ва, аксинча, оммавий маданият хили қанча мустаҳкам қарор топса, яъни оммалашса, унинг таъсир кучи, обрўси ҳам шунчалик ортади. Натижада у инсон маънавий дунёсини ўзи хоҳлаганча бошқариш имкониятига эга бўлади. ОАВ ёрдамида у ёки бу мафкурани ўтказмоқчи бўлган сиёсатчилар ҳам, товарларини реклама қилиш орқали ўз бозорини кенгайтириш мақсадини кўзлаган ишлаб чиқарувчилар ҳам унинг шу жиҳатидан фойдаланадилар. Оммавий маданият, юқорида тилга олинган Ғарб мутафаккирларининг тушунтиришларича, реал образларга эмас, балки одамларнинг вақтини чоғ қилишга, хордиқ чиқаришига, улар диққатини тортишга мўлжалланганлиги ва индустрия эгаларининг бир-бири билан рақобатига асослангани учун истеъмолчида конформизмни (шароитга пассив мослашувчанликни) шакллантиради (чунки, оммавий маданият асарларида индивид яшаётган ижтимоий-маданий муҳитда содир бўладиган барча ҳодисаларга тайёр енгилгина “жавоблар” бор), уни бачканалаштиради, унинг маънавий ривожланишига йўл қўймайди, унинг қадриятлари тизимини ўзгартириб юборади. Бир сўз билан айтганда, айни шу холат ҳозирги Ғарб маданиятида содир бўлган кучли маънавий инқироз манзарасини очиб беради. Бизнинг бу ерда оммавий маданият таҳлилига чуқурроқ тўхталишимизнинг сабаби шундаки, биринчидан, Ғарб маънавий инқирозининг инфекцияси ҳозирги информацион очиқлик шароитида айни шу маданият орқали бизга ҳам оқиб кирмоқда. Иккинчидан, айни шу маданият бизга ўз мафкурасини сингдиришга уринмоқда. Президентимиз И.А. Каримов ёшларни очиқ ахборот олиш даврида ҳукм сураётган умумбашарий маънавий кризисдан асраш муаммосига алоҳида эътибор қаратгани ҳам ушбу масаланинг нақадар жиддийлиги ва долзарблигини кўрсатади: “...кейинги йилларда кўплаб

намойиш этилаётган жангарилик фильмларини олайлик, - дейди У. - Бу фильмларни кўпчилик, айниқса, ёшлар мароқ билан кўради, чунки одамзот табиатан мана шундай тўполонларни томоша қилишга мойил… Афсус билан таъкидлашимиз лозим: тарих тажрибаси шундан далолат берадики, инсон табиатидаги инсонийликдан кўра вахшийлик, ур-йиқит инстинкглари, яъни хатти-ҳаракатларини қўзғатиб юбориш осонроқ . Онги шаклланиб улгурмаган аксарият ёш томошабинлар бундай фильмлардан кўпинча турли ёвузлик, йиртқичлик, шафқатсизликларни ўрганади, холос. Натижада уларнинг дийдаси қотади, қалбидан тошбағирлик, зўравонлик, ахлоқсизлик каби иллатлар жой олганини ўзи ҳам сезмай қолади. Ҳатто шундай томоша ва фильмларнинг қаҳрамонларига кўр-кўрона тақлид қилишни истайдиган йигит-қизлар ҳам топилади. Чунки улар бундай уйдирма талқинлар таъсирида қўл ураётган иши қандай аянчли оқибатларга олиб келишини тушуниб етмайди.” 19 Шу маънода америкалик руҳшунос М. Белл уни тавсиф этиб, “Бу демократик маданият. У синфингиз, миллатингиз, камбағал ёки бой эканингиздан қатьий назар сиз одамларга аталгандир. Бундан ташқари, ҳозирги оммавий коммуникация воситалари туфайли юқори бадиий қимматга эга бўлган жуда кўп асарлар киши ҳаётига кириб келди” деганида бу маданиятни бирёқлама, мутаассибларча баҳолагани кўринади. Ваҳоланки, эндиликда оммавий маданиятнинг ҳамма ёққа эркин кириб келиши имкониятлари жуда ортиб бормоқда. Бу маданиятга қарши тура олиш, кураш олиб бориш учун бу имкониятларни яхши тасаввур этишнинг зарурати катта. Улар аввало инсон онгинг хусусиятларидан фойдаланишга таянган бўлиб, асосан қуйидагилардан иборат: - Индивиднинг руҳан ва ақлан ижтимоий жаёнда фаол иштирок этишни истамаслиги. Бошқача айтганда, жамият аъзоларининг кўпчилигига хос бўлган инертлик (лоқайдлик, пассивлик, дангасалик). 19 Каримов И.А. Ватан равнақи учун ҳар биримиз масъулмиз. 9-жилд, – Тошкент: Ўзбекистон, 2001. – Б.74- 75.

- Кундалик муаммолардан, доимо такрорланишдан иборат бўлиб қолган зерикарли, одатий ва мутаасиблик кайфиятидан четлашиш ҳохиши. - Ўз муаммоларининг бошқа инсонлар ва жамият томонидан ҳам тушунилиши ва ҳис этилиш истаги. Оммавий маданият инсон онгининг шу хусусиятларидан фойдаланади. У одатда аввало ўз бўш вақтини қандай ўтказишни билмайдиганлар диққатини ўзига тортади. У енгил қабул қилинадиган, инсон кўнглини хушлайдиган ҳаёллар, гўзал манзаралар ва сароб дунёсига олиб киради, унга дам берадиган, унга шахсан йўналтирилган жиҳатлари билан кишига ёқади. Боз устига кундалик муаммоларга оригинал ва жуда енгил ҳозиржавоблиги билан ҳали чиниқмаган катта кўпчилик онгини забт этади. “Оммавий маданият”нинг “вақтичоғлик қилиш санъати”, “чарчоққа қарши” санъат ёки ярим маданият каби номларни олгани ҳам шунинг туфайлидир. Оммавий маданиятнинг негатив жихатлари санаб ўтиларкан, унинг мазмунида турли даражалар борлигини ҳам эътиборга олиш керак, албатта. Унда жуда саёз ва зарарли махсулотлар билан бирга А.Кристининг детективлари ёки бошқа жанрлардаги арзирли асарлар ҳам учрайди. Лекин кўп холларда асарларни ҳаммага ёқимли қилишга бўлган интилиш кўпинча бу асарларнинг ҳам умуммаданий савияси даражасини туширади. Чунки оммавий коммуникация ўз номи билан оммалашув учун мўлжалланган. Шунинг учун улар савияси ўртадан паст кишилар интеллектул эҳтиёжларини қаноатлантириши етарли. Бошқа томондан қаралса, айрим тадқиқотчилар нуқтаи назарига кўра, айни оммавийлиги туфайли маданиятнинг муайян мазмунидан жамиятнинг энг қуйи қатламлари ҳам ўзларига керагини олиш имконига эга бўлди. Бизнингча, бу кейинги масала хали тўлиқ ва узил-кесил ечимга эга бўлмаган мураккаб масалалар қаторига киради. ХХ аср ўрталарига келиб, элитар маданият мазмунида ўзгариш содир бўлди. Чин санъат асарларидан жудо бўлган омма ўзи учун ишлаб чиқилган “махсулот” билан қаноатланиб юрган эсада, оммадан ажралиб қолган элита

ўзининг оммадан мутлақо четлашиб кетганига ортиқ бефарқ қола олмади. Бунинг натижаси ўлароқ элитар маданият намояндалари икки маданиятни бир бирига яқинлаштирадиган асарлар ярата бошладилар. Масалан, италиялик файласуф У.Эко дедектив жанрида мактаб ўқувчилари, уй бекаларидан тортиб то файласуфлар ва илохиётчиларнинг ҳам қизиқишларини қондиришни мўлжаллаган олий маданият асарини ёзди. Бу китобнинг рўйхатда ўн йилдан ортиқ бестселлер сифатида тургани унинг мақсади амалга ошганини кўрсатади. Эндиликда шу асар билан инсоният Ғарб маданиятида постмодернизм даврига қадам қўйди деб қаралмоқда. Постмодернизмда элитар маданият контекстига оммавий маданият элементлари киритилмоқда ёки иккиси ҳам кесатиқли контекст воситасида бир мазмунга киритилмоқда. Постмодернизм икки маданиятни бир-бирига яқинлаштиришда охир оқибатда нимага эришиши ҳозирча жуда қоронғу. Ушбу муаммони ёритишда ҳозирги рус файласуфларидан кўпчилиги Шарқ донишмандлари, хусусан, ҳиндуизм ва б. эзотерик таълимотларни ҳозирги даврга татбиқан қайта онглаш асосида (Махатмалар, Рерихлар томонидан) қайта ишлаб чиқилган Ҳаётий Ахлоқ Таълимот парадигмасига таяниш мақсадга мувофиқдир. Ҳаётий Ахлоқ парадигмасига кўра, оммавий маданият ёлғон маданиятдир, зеро унинг кўпчилик шакллари чин (яъни олий) маданиятдан фарқли ўлароқ, инсонпарвар ижтимоий тамойиллар тараққиётига ва инсон руҳий эволюциясига олиб келмайди. Чинакам маданиятнинг вазифаси ва мақсади - инсонни тубан нафс хоҳишларидан покланиб бориши орқали маънавий юксалтириш ва баркамоллаштиришдан иборатдир. Оммавий маданият эса бунга мутлақо қарама қарши келадиган ишларни амалга оширмоқда – у инсон онги ва инстинктларининг (нафсининг) тубан мазмунини зўр бериб қўғотмоқда, шахсни ахлоқий ва интеллектуал инқирозга олиб келмоқда. Ваҳоланки, бу ғоялар бизнинг “маданият инсон ва инсоният ҳаётининг маъно ва мақсадини тўғри кўрсатиб бера оладиган ҳамда унинг фаолиятини шунга мувофиқ йўналтира оладиган ғоялар, тасаввурлар ва ҳис-туйғуларнинг

органик бирлигидан иборатдир” деган таърифимиз билан ҳам, Ауробиндо Гхошнинг “Маданият руҳ, интеллект ва вужуд (тана) орасида уйғунликка эришув демакдир”, деган таърифи билан ҳам ва, энг муҳими, халқимизнинг юксак метафизик қадрияти бўлган тасаввуф таълимотининг “Комил инсон” концепцияси билан ҳам уйғундир. Шундай қилиб, оммавий маданият, ўз келиб чиқишига кўра, Ғарб маданияти “тараққиёти”нинг қонуний махсулидир. Унинг кенг тарқалишида аҳоли сонининг ортиши, ҳамманинг маълумотга эга бўлиши, фан-техника тараққиёти муносабати билан оммавий электрон ахборот воситаларининг ривожланиши, “маданият индустрияси”нинг вужудга келиши катта рол ўйнади. У эндиликда гўё жамият ижтимоий структуралари ва мафкура билан ҳеч боғлиқ бўлмаган, географик чегараларни олиб ташлаган (космополитик) “умумбашарий маданият” экани даъвоси билан чиқмоқда. Бу эса мазкур маънавий инқирознинг кўлами ва хавфи мислсиз катталигини ва унга қарши чиқиш учун нақадар катта сафарбарлик талаб қилинаётганини кўрсатмоқда.

Фойдаланилган адабиётлар: 1. Каримов И.А. Асарлар 1-20-жилдлар. –Т.: Ўзбекистон, 1996-2012 2. Каримов И.А. Юксак маънавият – енгилмас куч. –Т.: Маънавият, 2008 3. Каримов И.А. Жаҳон молиявий-иқтисодий инқирози, Ўзбекистон шаротида уни бартараф этишнинг йўллари ва чоралари. – Тошкент: Ўзбекистон, 2009. – 56 б. 4. Каримов И.А. Тарихий хотирасиз келажак йўқ. –Т.: Ўзбекистон,1998. 5. Жўраев Н. Тарих фалсафасининг назарий асослари. -Т.: Маънавият, 2008. 6. Глобалистика международ ный междисциплинарный энциклопедический словарь. –Москва-Санкт-Петербург-Нью-Йорк.: 2006. 7. Баходир Зокир. Глобаллашув зиддиятлари. // Тафаккур, 2004, 1-сон

Похожие

Фан ва таълимнинг глобаллашуви

Жиноятнинг глобаллашуви

Спортнинг глобаллашуви

Сиёсий институтларнинг глобаллашуви

Миграция жараёнларининг глобаллашуви