Spektakl ustida ishlashning dastlabki jarayoni - Искусство - Рефераты

Spektakl ustida ishlashning dastlabki jarayoni

Загружено в:

10.05.2023

Скачано:

0

Размер:

308 KB

Spektakl ustida ishlashning dastlabki jarayoni Reja: 1. Bo`lajak spektakl xususida rejissorning o`y-fikrlari, niyati 2. Piyesa va spektaklning janri 3. Mazmun, shakl va mahorat 4. Rejissorlik san`atida moda va yangilik 5. Mahoratning shartlilik va xaqiyqiyga monandligi 6. Aktyorning ijrochilik uslubi –rejissor niyatining texnologik muammosidir 7. Spektaklning tashqi bezagi 8. Rejissor va aktyor 9. Rejissorning mizansahna ustida ishlashi 10. Ijodiy to`siqlarni bartaraf etish 11. Rejissorning aktyor bilan ishlashi 12. Aktyorning sahnaviy faoliyati 13. Rejissor topshirig`ini amalga oshiruvchi qurol - harakatdir

Bo`lajak spektakl xususida rejissorning o`y-fikrlari, niyati (zamisel) Har qanday badiiy ijodning asosiy maqsadi, bo`lajak asar to`g`risidagi niyatni ro`yobga chiqarishdan iboratdir. Bu fikr rejissorga ham ta`lluqlidir. Ammo teatr murakkab san`at turi bo`lib, rejissorlik niyati, (boshqacha qilib aytganda rejissorlik rejasi) ko`p qirrali sohalarni spektakl yaratish uchun birlashtirishi kerak. Rejissor niyati deganimizda: a. pyesaning g`oyaviy talqini , b) har bir qaxramonning tavsifi; v) mazkur spektaklda aktyor ijrosining xususiyati, janri va usulini aniqlash; g). spektaklning tempo-ritm birligidagi yechimi (surat va marom); d). spektaklning makoniy yechimi (mizansahna va rejalashtirish) ye). spektaklining dekorativ, musiqiy, turli tovushlar birligidagi yechimi. Rejissorda sahnalashtirish niyati tug`ilish jarayonida, yaxlitlik, niyatni ruyobga chiqarish uchun xizmat qiluvchi barcha unsurlar bir ildizdan, Vl. I. Nemirovich Danchenko iborasi bilan aytadigan bo`lsak, bo`lajak spektaklning mag`izidanurug`dan o`sib chiqishi muhim ahamiyatga egadir. Mag`iz-urug` deganimizda, faqat tahliliy xulosa bo`lib qolmay, asar bilan tanishuvi jarayonida rejissor ruhiyati kayfiyatida paydo bo`ladigan xissyot, sezgidir. Bu bo`lajak spektaklning tug`ilishidan avval rejissor shuurida, ongida paydo bo`ladigan yagona sezgi va yagona niyatdir. Mana shu urug`-mag`iz rejissor shuurida paydo bo`lishi natijasida bo`lajak spektaklning ayrim uzuq-yuluq holatlari, ko`rinishlari, dekoratsiya alomatlari, musiqiy tovushlar, qaxramonlarning o`z-aro munosabatlaridagi ba`zi jihatlar asta- sekin tasavvurda paydo bo`la boshlaydi. Asarning marom va surati gavdalanadi. Vaqt o`tishi bilan rejissor niyatida aks etgan lavhalar rejissor tasavvurida yorqinroq namoyon bo`la boradi. K. Paustovskiy niyatni chaqmoqqa qiyoslaydi.Yer satxi uzra elektr kuchlari bir necha kun davomida to`plana boshlaydi.Bu kuchlar tobora jipslasha borib,momaqaldiroq keltirib chiqaruvchi quyuq bulutlar xosil bo`ladi.Ana shu bulutlarning qudrati chaqmoq shaklida namoyon bo`ladi.Agar tabiatning bu holatini rejissor san`atiga qiyoslaydigan bo`lsak, ko`p yillik kuzatishlar,xis-hayajon

fikrlar,g`oyalar yig`indisi o`laroq chaqmoq-urug`.rejissor ongida tug`iladi.Shu tariqa mag`izurug-chaqmoq,bo`lajak spektaklning qiyosiy yechimini belgilaydi.Lekin bu urug` o`z-o`zidan emas,balkim rejissor qarshisida “shu spektaklni nima maqsadda sahnalashtirish kerak”degan savol ko`ndalang bo`lganidagina vujudga keladi.YA`ni rejissorning oliy maqsadi nimalardan iborat degan savolga javob topishlikdan boshlanadi.Shu spektaklni sahnalishtirish orqali tamoshabin qalbida qanday xisiyotlarni qo`zg`atmoqchi,tomoshabinga nima demoqchi?Tomoshabin ongiga qanday vositalar yordamida ta`sir o`tqazmoqchi? Rejissorlik niyati va talqini to`g`risida so`z yuritar ekanmiz shu o`rinda Vl. I Nemirovich-Danchenkoning “uch turdagi xaqiqat” degan mashhur atamasini eslab o`tishlik joiz deb o`ylaymiz. Ya`ni: -“xayotiy xaqiqat” -“ijtimoiy xaqiqat” -teatr san`ati xaqiqati” Shu uch turdagi xaqiqatlar birlashmasidan teatr xaqiqati yaratiladi. Quruq ijtimoiy xaqiqatni xayotiy xaqiqatsiz aks etdirish mumkin emas. Ijtimoiy xaqiqatni inkor etgan xolda faqat xayotiy xaqiqat aks etdirgan spektakl arzimas mayda-chuydalar to`g`risidagi bayonnomaga o`xshab qoladi. Biroq xayotiy va ijtimoiy xaqiqat ma`lum badiiy timsollar orqali umumlashtirilgan taqdirdagina asar badiiy tusni topadi Aristotel, - san`at ayni damda bo`lib turgan voqea va xodisalarni emas ro`y berishi mumkin bo`lgan voqea va xodisalarni aks etdirishi kerak, degan ekan. YA`ni u san`at, quruq hayotiy xaqiqatni o`zini emas balki kutilayotgan, orzu qilingan, tasavvurda yaratiladigan voqelikni aks etdirmog`i lozimligini nazarda tutgan. Teatr xaqiqati uchta omil ta`sirida dastavval rejissor tasavvurida gavdalanadi. Bu omillar quyidagilar: 1.Piyesaning shakli va mazmunidan kelib chiqadigan xususiyatlari.

2.Piyesa sahnalashtirayotgan davrdagi tarixiy jamiyatdagi vaziyat. 3Mazkur asarni sahnalashtirmoqchi bo`lgan ijodiy jamoadagi muhit va sharoit. (bunda jamoaning ijodiy qarashlari, an`analari, yoshi, professional layoqati va mahorati nazarda tutiladi) Bir so`z bilan aytganda rejissor pyesaning mohiyati, zamon nafasi va ijodiy jamoa imkoniyatlarini sezishi kerak. Shuni alohida ta`kidlash joizkim sanab o`tilgan uchta omillar ichida eng muhimi pyesadir. Agar ijodiy jamoa va rejissor piyesaning badiiy g`oyasi bilan qiziqmasa, uni inkor etsa, sahnalashtirilgan asar muvaffaqqiyat qozona olmaydi. Rejissorlik yechim, uning betakror shaklu-shamoyili,ayni piyesaga xos bo`lgan xususiyatlar va jihatlardan kelib chiqilishi kerak.Bu yerda asarning mavzusi,g`oyaviy yo`nalishi,uni qurilishi,janri,voqelar kechishi jarayonidagi marom va surati,tilning o`ziga xosligi muhim ahamiyat kasb etadi.Agar pyesaning shakli asardan holi o`ylab topilsa-yu,spektaklga yopishtirilsa,undan biron natijali asar kutish mumkin emas.Bu o`rinda pyesaning g`oyasini tushinishning o`zi yetarlik emas.Xatto asar insonlar uchun muhim muammolar atrofida baxs- munozara yuritgan taqdirda ham uni sahnalshtirishga kirish uchun asos bo`laolmaydi. G`oyani boshdan kechirish,yurak dardi bilan sug`orish muallif dardiga dardkash bo`lish kerak.Asar g`oyasini rejissorning vujud -vujudiga singishi,ongiga ta`sir o`tqazishi va fikru hayolini butunlay egallab olishi kerak.Shu og`riqni tashqariga chiqarish,odamlar bilan o`rtoqlashish extiyoji tug`ilishi kerak.Lekin bu degani har bir pyesani “to`g`ri kelmaydi”deb chetga surib qo`yish kerak degani emas.Har bir pyesa bilan tanishish jarayonida ijodiy qiziqishni uyg`ota bilish kerak.Ko`pincha asar bilan dastlabki tanishuv vaqtida rejissarni pyesa ko`p ham qiziqtirmaydi.Biroq asarni qayta va qayta o`qish jarayonida qiziqish tobora ortaboradi va sahnalashtiruvchining fikrizikrini band etib quyadi. Yana muhim bir masala: Rejissor hechqachon xayotdan uzilib orqada qolib ketmasligi, aksincha har soniya, u bilan qiziqishi, odamlar bilina birga nafas olishi, uning shodligu

qag`ularini barcha bilan birga baham ko`ra bilishi kerak. Ana shu hayotning muhim jixatlarni aks etirgan asarga chuqurroq kirib borishga, shu hayotning og`riqli nuqtalarini badiiy aks etdirish shakli to`g`risida o`ylashi, tafakkur qilishi zarur. Rejissor pyesa to`g`risida o`ylar ekan, unga faqat professional sifatida yondashib, faqat estetik jihatlarini izlasa asarning sahnaviy va hayotiy birligi amalga oshmaydi. Asar bilan tanishilar ekan, birinchi navbatda unga xayotiy pozitsiyadan yondoshmoqlik darkor. Avvalo xayotiy haqiqat,so`ngra teatr haqiqati.Buning uchun esa rejissor hayotni yaxshi bilishi shart.Faqat hayotni yaxshi bilgan rejissorgina pyesaning ijobiy va salbiy tomonlarini ko`ra oladi.Hayotiy xaqiqatga to`g`ri kelish-kelmasligi to`g`risida fikr yuritaoladi. Piyesa va spektaklning janri Har qanday pyesaning eng muhim jihatlaridan biri uning janr nuqtai nazaridan o`ziga xosligidir. Pyesaning janri, spektakl janrida ham aks etishi kerak. Ayniqsa aktyor ijrosida yorqin namoyon bo`ladi. Janring o`zi nima? Janr, ijodkorning o`zi aks etdirayotgan obyektga (manb`a) emotsional(hishayajon) munosabatini bildiradi. Agar ijodkor o`zi qalamga olgan voqea va xodisalarni ayanch va dahshat tarzida aks etdirgan bo`lsa, demak bu fojea. Agar voqealar. qaxr va kulgi qo`zg`atsa –bu satirik komediya, hamdardlik va achinish hissini uyg`otsa-drama. Lekin ijodkor bayon etayotgan voqea va xodisalar hamisha ham quyuq bo`yoqlarda bo`lmasligi mumkin. Bir hildagi bo`yoqdan kishi tez toliqadi. Agar ranglar birbiri bilan tez-tez o`rin almashib tursa, qahr bilan mehr, ayanch bilan mamnunlik, kulgi bilan g`azab o`rin almashuvi uzluksiz davom etsa, demak pyesa ko`p qirrali, badiiy bo`yoqlar bilan yo`g`rilgan asar hisoblanadi. Ba`zan shunday asarlar ham bo`lari. Asar boshlanishida qahramon, qaxrg`azabimizni qo`zg`atadi, so`ngra uni mashara qilamiz, keyin rahmimiz keladi,

bora-bora unga hamdard bo`laboshlaymiz, achinamiz, uning noilojligidan o`ksinamiz. Keyinchalik u bizni kuldiradi. Xursand bo`lamiz. Bu o`sha asar muallifining har bir xodisaga turli nuqtalardan qarashiga, baho berishiga va oxir- oqibat ijodkorning ijodiy salohiyatiga bog`liqdir. Lekin asarning ma`lum bir joyi kulgili, ikkinchi joyi qaxrli, uchinchi bir joyi achinarli bo`lsachi? Bunday vaziyatda nima qilish kerak? Turgan gap,hayotning turli qirralarini to`laligicha mukammal v aniq aks etdirishni ko`zlagan asar,uning harakati va shiddatini to`laligicha ochib berishlikni o`z oldiga maqsad qilib qo`ygan bo`lsa-da, pyesada janr sofligi qiyomiga yetkazilmagan.Bunday asarning janriy tavsifi hayotning o`zi kabi murakkab va jumboqlidir.Aynan shunday asar ustida ishlash jarayonida, muallif munosabati ko`proq qaysi tomonga yon bosishini aniqlash zarur.Faqat to`g`ri xulosa chiqarish orqaligina”falon asarda, falon janr ustivor ekan”deyaolamiz.Modomiki ko`pchilik pyesalarda janriy soflik qoidalari buzilgan ekan,rejissorning zimmasiga ana shu janrlar hilma-xilligini tiklash vazifasi yuklanadi.Buning uchun esa rejissor,muallif ko`nglidan o`tqazgan barcha holatlarni his qilishi,sezishi o`sha hayot nafasi bilan nafas ola bilishi lozim. Shakl hamisha mazmunga xizmat qilishi kerak. Demak u, mazmunning rangbarangligiga, bo`yoqlarlarning boyligiga, sifatlarning hilma-xilligiga, muallifning bu obyekta bo`lgan emotsional munosabatiga bog`liq. Mana shu munosabatlar, yuqorida ta`kidlab o`tganimizdek asarning janrini belgilaydi. Mazkur asarda aks etdirilgan voqea va xodisalarni, rejissor qanchalik chuqur his etsa, ularga dardkash bo`la olsagina, shunchalik spektaklning tashqi qiyofasi va ta`sirchan vositalardan qay yo`sinda foydalanish kerakligini o`zi ifodalab berishi mumkin. Bu esa o`z navbatidan spektaklning janrini belgilab beradi. Mazmun, shakl va mahorat Bo`lajak spektaklning shakl va mazmuni to`g`risida chuqurroq fikr yuritadigan bo`lsak,mazkur asar uchun har bir rejissor pyesaning mazmun mohiyatini

chuqurroq tafakkur qilish orqali, asarga shakl topadi va faqat shu shaklgina asarning mazmuni va g`oyasini to`la ochib berishi mumkinligiga amin bo`lamiz.Buning uchun esa har bir parcha,qaxramonlarning so`z va xattiharakatlarni orqali muallif tomonidan berilgan kichik sahna va voqeachalarni o`ylab topilgan shakl doirasida bir tizimga tizib chiqib hosil bo`lgan manzarani tasavvur ko`zgusida yorqinroq gavdaltirish zarur bo`ladi.Har qanday shakl,asar mazmunidan kelib chiqmog`i lozim.Buning uchun esa asarning mag`iz-mazmuni ichiga chuqqurroq sho`ng`ish,bir marta topilmasa.yana sho`ng`ish qidirish kerak bo`ladi.Pyesaga yuzaki yondoshgan odam hechnarsa topaolmasligi aniq.”Qanday”degan savolga javob topishdan oldin, “Nima”,”Nima uchun” degan savollarga javob qidirish zarur Agar soddaroq tilda tushintiradigan bo`lsak, shu spektakl bilan men nima demoqchiman? (g`oya). Bu narsa menga nima uchun kerak? (oliy maqsad) degan ikki savolga to`g`ri va samimiy javob topilsa uchinchi “qanday” degan savolga javob topilishi aniq. Tahminiy, to`mtoq, noaniq tasavvur hosil qilish orqali yahshi shakl topilishi hom hayollikdir. Topilgan shakl ham o`rtamiyona, beta`sir bo`ladi. Qachonki asarning g`oyasi, mazmuni ijodkorning ongiga singib, miyyasini tamoman band etaolsa, yuragini bezovta qilib kuydirsagina ijodiy to`lg`oq orqali tug`ilish ro`y beradi. G`oya sizning xis-xayajoningizni qo`zg`atsa, halovotingiz yo`qolsa, ijodkor sifatida tasavvuringiz ilhomlanadi. Berilgan mazmun va g`oyani ifodaviy aks etdirish uchun shakl qidirasiz. Spektaklning ijodiy g`unchasi, u yoki bu sahna yechimi, rejissorlik ranglari shu tarzda ko`z o`ngingizda namoyon bo`ladi. Ular shoshma-shosharlik bilan emas, xaqiqiy to`lg`oq tutib tug`iladi.Shunday shaklgina betakror,yagona bo`lishi mumkin.Shaklni spektaklga tashqaridan yopishtirib bo`lmaydi.U asar mavzusi va mazmunidan kelib chiqishi zarur.Ayrim rejissorlar spektakl shaklini boshqalar tomonidan topilgan,yoki o`zining oldingi spektaklida topilgan qoliplarga solishga harakat qiladi.Yangi mazmun, hamisha yangicha shaklni talab qiladi.Shuning uchun har bir spektakl yangitdan,”oq qog`oz”dan boshlanishi lozim.Teatr tarixini o`rganish albatta kerak.Lekin,o`z davri va tarixiy

jarayonlarda foyda keltirgan shakllar va usullarni o`rganib,qanday bo`lsa shundayligicha yangi spektakl uchun foydalanish maqsadida o`rganmaslik kerak.Aksincha orttirilgan tajribalarni tahlil qilib,tafakkur tarozisida tortib undan yangicha hosil olish kerak. Rejissorlik san`atida moda va yangilik Yangilik sari intilish har bir san`atkor uchun tabiiy holdir. Yangilik yaratish uchun talpinmagan ijodkor diqqatga sazovor bo`ladigan biron-bir narsa yarataolmaydi. Ammo yangilik yaratish uchun tirishish, arzon garov originallik, qing`ir-qiyshiq shaklbozlikdan iborat bo`lib qolmasligi lozim. Buning uchun esa, ijodkor izlanish olib borishlikdan maqsad nima ekanligini aniq-to`liq bilishi kerak. Izlanish jarayoni natijali va samarali bo`lishi uchun san`at asarini xayotiy xaqiqatdan uzoqlashtirmaslik zarur. Realistik san`at haqqoniylik va hayotiylik zaminiga chuqurroq kirib borishlikni taqozo etadi. San`atdagi “yangilik” deganda ko`pincha uning tashqi sifati deb tushiniladi. Lekin tashqi yangilik ijodiy izlanish jarayonining oxirgi jabhalarida ko`zga tashlana boshlaydi. San`at asari zerikarli, tund bo`lib qolmasligi uchun uning mazmun-mohiyati yangicha jaranglashi, ta`sir ko`rsatishi uchun hali hech kim tomonidan qo`llanmagan sifatlar singdiriladi. Bu yangiliklar, agar asar eskirgan bo`lib bizga yaxshi tanish bo`lsa, mazkur asarga ijodkorning yangicha yondoshuvi, shu asar to`g`risidagi uning fikri, munosabati, nuqtai nazari, hissiyot sezgilari yangicha bo`lishiga tayanadi. “Yangilik yaratish” ning yana bir jihati shundaki, na faqat uning mazmuni yangicha bo`lib qolmay, insonlar jamiyati uchun ham biron-bir yangilikni o`zida saqlagan bo`lishi kerak. YA`ni san`at asari hayotiylik nuqtai nazaridan insonlar orasiga yangilik urug`larini olib kirishi kerak. Yangicha shakl izlash uchun na faqat rus teatri, o`zbek milliy teatridan tashqari chet el ilg`or san`atini ham chuqur o`rganish kerak bo`ladi. Lekin ijodkor uchun eng katta xavf-bu moda ortidan quvishlikdir.

Mahoratning shartlilik va xaqiyqiyga monandligi Spektakl ustida ijodiy izlanishlar olib borilayotgan jarayonda, ayni shu spektakl uchun shartlilik bilan xaqiqatnamolik o`rtasidagi qat`iy chegarani belgilab olish kerak bo`ladi. Hozirgi kunda, yangilik yaratish deganda,” sahnada mumkin qadar ko`p shartlilik bo`lishi kerak” degan tushuncha anglanadi. Sahnada qanchalik shartlilik, shartli usullar, shartli dekoratsiya, shartli ijro ko`p bo`lsa, shunchalik “bu rejissor topilmasi” deya qabul qilinadigan bo`lib qoldi. Shartlilik meyyori, oldinga qo`yilgan maqsaddan kelib chiqadigan rejissorlik yechimi bilan belgilanishi kerak. Bu yechim esa, sahnaviy timsolni mukammal, tugallangan holda talqin qilib pyesaning mazmun va mohiyatini to`laligicha tomoshabin qalbiga singdiraolsin. Shuning uchun, pyesaning muallif tomonidan taqdim etilgan mazmun-mohiyati, g`oyasini ochib berishga xizmat qiladigan har qanday shakl, yashash xuquqiga egadir. San`atning maqsadi xayotiy haqiqat bo`lmog`i kerak. Faqat oddiy va soddalashtirilgan haqiqat emas, badiiy shakl va bo`yoqlar bilan jilolantirilgan xaqiqatdir. Tashqaridan qaraganda xaqiqatga o`xshab tuyulgan voqealarni xaqiqatning o`zi deb, qabul qilish o`ta qashshoqlashgan san`at (agar shunday atashga arzisa) deyish mumkin. Bunday manzara tomoshabin uchun oddiy axborot vositasi bo`lishi mumkin. U, tomoshabinni. yuksak tuyg`ular, yorqin kelajak va go`zallik olamiga yetaklamaydi. Ma`naviy ozuqa bo`laolmaydi. Xaqiqatni ochib berishning yana bir sharti, bu badiiy shartlilik hiosblanadi. Agar shartlilik faqat o`z ko`rinishini ko`z-ko`z qilishlikni maqsad qilib olgan bo`lsa, bunday shartlilik yuzaki, shakl-shakl uchun bo`lib qolishi tabiiydir. Xaqiqiy teatr san`ati badiiyligini belgilovchi mezon, aktyorning berilgan shart –sharoitdagi xatti-harakati va ruhiy kechinmalari bo`lishi mumkin. Shuni hamisha yoddan chiqarmaslik kerakkim, sahnaviy shartlilik rejissor usullaridan biri bo`lib u mutlaqo ko`zga tashlanmasligi kerak. Agar spektakl davomida shartlilik, ko`zga tushgan cho`pdek sahnama- sahna” mana men” deb, tomoshabin diqqatini faqat o`ziga jalb qilib turaversa, asar

g`oyasi, muallif maqsadlari, ijodkorlar tomonidan aytilmoqchi bo`lgan fikrlar xavoga sovurulib ketadi. Aksincha tomoshabin shakl va shartlilikni emas, shu shakl va shartlilik orqali asarning mazmun-mohiyatini anglamog`i zarur. Shakl va shartliliklarni spektakldan so`ng tafakkur qilib ko`riladi. Spektakl kishini ruhiyatiga qattiq ta`sir etgani asnoda. fikr yuritadi.” Ijodkor qanday vositalar orqali bu qadar ta`sirchanlikka erishdi ekan”, deb o`ylab qoladi tomoshabin. Bu jumboq sirini aniqlash uchun takror va takror asarga murojat qilinadi. Teatr shartliligisiz, xaqiqiy teatrning o`zi yo`q. SHekspir fojeasi, Xamza drama va komediyalarini, Xurshidning musiqiy drama asarlari, Gogol va Abdulla Qaxxorning komediyalarini, sahnaviy o`zgarishlarga boy pyesalarni shartli maydon va makonlarsiz sahnalashtirishning mutlaqo iloji yo`q. Lekin ko`pincha tomoshabinga o`z topilmalarimiz, turli-tuman shakllarimiz bilan “ko`rdingmi men qanday zo`r rejissorman” degandek damo-dam eslatib turishni yoqtiramiz. San`atda xaqiqiy yangilikka intilish-xayotiylikka intilish demakdir. Xayotda esa shakl hechqachon ustivor bo`lgan emas. Aktyorning ijrochilik uslubi –rejissor niyatining texnologik muammosidir Bo`lajak spektakl xayotiyligini ta`minlash uchun o`z niyatini amalga oshirish maqsadida rejissor ko`p sonli rejissorlik usullaridan qaysi birini asos qilib olgani ma`qul, degan savol tug`ilishi mumkin. To`g`ri rejissor dastavval ishni, spektaklni sahnaga olib chiqish uchun xizmat qiladigan unsurlarning duch kelgani bilan shug`ullanishi mumkin. Dekorsiya, musiqiy bezak, spektakl muxitini yaratadigan meyyor va marom topish bilan shug`ullanishi mumkin. Lekin uning diqqat markazida hamisha, barcha muvaffaqqiyatlarni ta`minlovchi, K.S, Stanislavskiy iborasi bilan aytganda “Sahna sultoni va xukmdori “ iste`dodli aktyor turishi kerak. Mazkur spektaklda ichki va tashqi texnika jihatidan, aktyordan qanday ijrochilik usulini, yo`lini talab qilish kerak bo`ladi

Har qanday spektaklda,har qanday rol uchun aktyordan, aktyorlik texnikasining turli usul va yo`llarini namoyish qilishlik talab qilinadi.Ammo sahnalashtirilayotgan spektaklda aktyordan sanoqsiz usul va yo`llardan qaysi biri yaqolloroq ko`zga tashlanishi,oldingi marrada bo`lishi talab qilish kerak?Misol uchun bir spektaklda,aktyordan ichki diqqatni mujassamlashtirish talab qilinsa ikkinchi spektaklda soddalik va tezkor munosabat talab qilinadi.Uchinchisida oddiy xayotiylik talab qilinsa,boshqasida plastik jihatdan tashqi ifodaviylik talab qilinadi.Muhimi sahnalashtirilayotgan spektaklda aktyordan qanday ijrochilik usuli talab qilinishi avvaldan rejissor rejasida aniq bo`lishi kerak.Rejissorning professional ist`dodini belgilaydigan muhim omillardan biri,aktyorning ijrochilik usuli orqali spektaklning aniq yechimini belgilay olishlikdir.Agar mazkur spektaklda “aktyor qanday o`ynashi kerak””degan savolga to`g`ri javob topilsa,qolgan unsurlardan to`g`ri foydalanishlik ko`p ham qiyin bo`lmaydi. Spektaklning tashqi bezagi Spektaklning tashqi bezagini topish ustida izlanishlar olib borilayotgan davrda, rassomning tasavvurini to`g`ri tomonga yo`naltirishlik muhimdir. Chunki spektakl bezagida aktyor uchun ijro muhiti va xatti-harakat maydoni yaratiladi. O`z navbatida ijro va bezak asar mazmun-mohiyati va g`oyasini to`g`ri ochib berishga xizmat qiladi. Sahna bezaklari turlicha bo`lishi, xuddi shunday uning shartlilik darajasi ham turlicha bo`lishi mumkin. Bu endi asar va uni rejissor tomonidan qay darajada talqin qilinishiga bog`liq. Lekin hamisha ikki narsani yoddan chiqarmaslik kerak: Birinchidan: Rejissor bilan rassom berilgan spektaklda aktyor uchun shunday makon yaratishlari kerakkim (dekorotsiya, unsurlar, musiqa, tovushlar), tokim unda aktyor o`zining erkin xatti-harakati va ichki kechinmalari orqali asar mazmuni va mohiyatini inson taqdiri orqali ochib berishga ko`maklashsin. Ikkinchidan:Spektaklning tashqi bezagi rejissor va rassomning tasavvuriga sig`gan barcha narsalarni sahnaga olib chiqmaslik zarur.Tokim tomoshabin

tasavvuri uchun ham imkon va o`rin qolishi kerak.Tomoshabin tasavvuriga ham ishonish kerak.Teatr rassomining kino rassomidan farqi shundaki, teatr rassomi kino rassomidan farqli o`laroq,tomoshabinni tasavvurini qo`zg`atadigan emotsional vaziyatlarni hisobga olishi,ayrim ko`rinishlarni ko`z oldiga keltirish uchun imkoniyat qoldiradi.Kinoda esa barcha ko`rinish va manzaralar tugallangan va yaxlit bo`lishi kerak. Rejissor va aktyor Aktyor rejissorlik san`atidagi asosiy xom ashyodir,degan ibora mavjud.Lekin bu gapni juda ham to`g`ri deb bo`lmaydi.Shunday nazariyaga asoslangan rejissorlar,aktyorga xuddi jonsiz qo`g`irchoqqa qaragandek munosabatda bo`ladilar.Natijada o`zlari avvaldan o`ylab qog`ozga chizib qo`ygan qomatni ushlash,ko`z qarash,qo`l harakati va qadam tashlashigacha bo`lgan loyihani aniq va benuqson bajarilishini talab qiladilar.Boshqacharoq tushintiradigan bo`lsak aktyor bunday rejissorlar uchun o`z san`atini namoyish etish uchun ishlatiladigan xom ashyo xolos.Rejissor buyruqlarini so`zsiz bajarishi kerak bo`lgan aktyor ijodkor shaxs emas, qo`g`irchoqning o`zi bo`ladi qo`yadi. K.S.Stanislavskiyning” sistemasi” ayni shu masalaga qaratilgan bo`lib, o`sha qo`g`irchoqqa jon bag`ishlashlikni o`z odiga maqsad qilib qo`ygan edi. -Agar, - degan edi K.S.Stanislavskiy-, rol talab qiladigan xis-hayajon, ichki kechinmalarni uyg`otish yo`llari topilsa, rejissor ham aktyor ham rol ijrochisi uchun maxsus chizmalar chizib, har bir imo- ishorani o`ylab topishga xojat qolmaydi. Haqiqatdan ham Stanislavskiy aktyorning ichki kechinmalari,xis-hayajonini uyg`otaoladigan yo`llarini qidirib topishga muvaffaq bo`ladi.Lekin aktyor berilgan rolning qaysi joylarida,qaysi daqiqalarida qanday kechinmalarni ko`rsatishi kerakligini Stanislavsikiy rejissorning ixtiyoriga topshiradi.Demak rejissorning ixtiyorida aktyorning gavdasi emas,uning qalbi,ruhiyati,berilgan shart-sharoitda harakatga kelishi mumkin bo`lgan layoqati qoladi.Biroq shunday sharoitda ham

aktyor rejissor uchun ijro etish sozi bo`lib qolar ekan.Birinchi sharoitda rejissor uchun aktyorning gavdasi asbob o`rnida bo`lgan bo`lsa,ikkinchi holatda uning ruhiyati,kayfiyati va hishayajjoni asbob bo`lib hizmat qilar ekan.Ikkala holatda ham aktyor mustaqil ijodkor sifatida rejissor bilan ijodiy baxsga kirishmas ekan u asbob sifatida qolishi muqarar. K.S.Stanislavskiy umrining oxirgi yillarida”Aktyorning ijodkorlik tabiati ustidan hechqanday zug`um o`tqazmaslik, u erkin ijodkor bo`lib qolishi kerak”degan xulosaga keladi.U endi ichki xis-hayajonni qo`zg`atuvchi holatlarni chorlash emas, mustaqil ijod jarayonida tabiiy holatlar jarayonini keltirib chiqaruvchi sifatlar ustida bosh qotiradi.Teatrdagi eng muhim jarayon:-bu tabiatning ijodiy mu`jizakorligidir.YA`ni aktyorning berilgan rolga ijodiy yondoshuvi jarayonida obraz qiyofasiga ichki ruhiyat va xis-hayajon orqali kirib borishligi muhimdir.Rejissorning eng muhim vazifalaridan biri aktyordagi ana shu xis-hayajonni,ruhiy kechinmalarni yana ham o`stirish,unga kuch-g`ayrat, dalda berishdan iborat bo`lmog`i kerak ekan.Agar rejissor aktyorga tabiiy kechinmalarni ug`onishiga yordam beraolmas ekan, spektaklni tashqi bezagi,musiqa tovush va yoritish uskunalari bilan spektaklni ming bezashga urinmasin,dramatik teatr rejissori bo`laolmaydi.Dramatik teatrdagi ijodiy hayot faqat aktyorning xatti- harakati va ichki kechinmalari orqaligina tirik. A.S.Pushkin aytganidek” berilgan sharoitda extiroslar xaqqoniyligi va sezgilarning xaqiqatnamoligi” teatrda asosiy mezon hisoblanadi. Shuning uchun teatr soxasidagi yangiliklardan biri aktyorning ijrochilik mahoratini tinmay oshirish va shu mahoratning takomillashuv yo`llarini qidirishlikdan iborat bo`lmog`i zarur. Faqat aktyor bilan rejissor bir-biriga ijodiy yondoshgandagina xaqiqiy teatr san`ati tug`ilishi mumkin. Odatda rejissor niyatini amalga oshirishlik uch bosqichda kechadi: -Stol atrofidagi jarayon; -Xonaki sahnada ishlash; -Katta sahnada ishlash;

Aktyorlar bilan ishlashda stol atrofidagi ish, rejissor uchun juda ham muhim hisoblanadi. Buni xuddi bo`lajak imoratning tagzaminini mustahkamlash bilan qiyoslash yoki urug` qadashga tenglashtirsa bo`ladi.Bo`lajak spektaklning muvaffaqiyati, garovi mana shu jarayondagi ishning samaradorligiga ko`p jihatdan bog`liqdir.Rejissor odatda aktyorlar bilan bo`ladigan birinchi uchrashuvga avvaldan tayyorgarlik ko`rgan holda,qo`lidagi piyesani yaxshi tushinib yetgan, tegishli manbalarni obdon o`rgangan, bo`lajak spektakl loyihasini tasavvurida gavdalantirgan holda keladi.Shu paytgacha asarning g`oyasi,nima uchun muallif shu asarni yozgani,aytmoqchi bo`lgan gap,asarning maqsad va oliy maqsadi nimalardan iborat hamda o`zi mazkur asarni nima uchun sahnalashtirmoqchi,boshqacha tushintiradigan bo`lsak rejissor shu asar orqali tomoshabinga nima demoqchi ekanligini aniq-tiniq bilgan holda aktyorlar huzurida hozir bo`ladi.Shuningdek rejissor,mavzuni rivojlanishi,uzluksiz xatti- harakat,piyesaning parchalari va ularni boshlang`ich nuqtalari,ishtirokchilarning o`z-aro munosabatlari,har bir ishtirokchining tavsifi va asarning g`oyaviy mohiyatini ochib berishda ularning o`rni, kabi ijodiy ishlarni ham avvaldan belgilab quygan bo`lishi zarur.Balkim shu davrga kelib, bo`lajak spektaklning mag`izi qayerda ekanligi ham belgilab qo`ygan bo`lsa ajab emas.Agar shunday “homila” tasavvurida paydo bo`lgan bo`lsa,spektaklning ayrim sahnalari,obrazlar,badiiy yechimlar shakli ham hayolida nish uraboshlaydi. Xuddi shuningdek, timsollarning to`qnashuvi, olishuvi, tomonlar o`rtasida kechadigan olishuvlarning badiiy timsoli yaqqol ko`rina boshlashi bilan birga, ayrim parchalar, mizansahnalar, ishtirokchilarning yurish-turishi, yo`nalishlar ham ayon bo`la boshlaydi. Rejissor asar voqealari kechadigan ichki va tashqi muhitni ham ko`z o`ngiga keltirgan bo`lishi kerak. Rejissor aktyorlar bilan birinchi uchrashuvga kelar chog`ida qanchalik asar to`g`risida ko`p ma`lumotlar to`plagan, puxta hozirlik ko`rgan bo`lsa, mashg`ulot shunchalik qiziqarli va samarali bo`ladi.

Lekin rejissor o`zi to`plagan, o`rgangan ma`lumotlarini birinchi uchrashuv chog`idayoq ipidan-ignasigacha aktyorlarga gapirib bersa katta xatolikka yo`l qo`ygan bo`ladi. Agar rejissor yaxshi notiqlik salohiyatiga ega bo`lsa-yu, bo`lajak spektakl to`g`risida bor-bilganlarini ma`ruza tarzida chiroylik qilib gapirib bersa, albatta aktyorlar hursand bo`lishi tabiiy, biroq oqibati o`ta xunuk natijalarni keltirib chiqarishi aniq. Agar rejissor o`z bilganlarini batomom to`kib solishdan o`zini tiyib, mashg`ultni faqat ko`rsatmalar, topshiriqlar tarzida o`tqazsa bu ham aktyorlarni ishdan sovutib qo`yishi mumkin. Agar rejissorning niyatlari, o`y fikrlari ijodiy jamoaning ham faol ishiga aylansa, uning qoniga sinsagina, mashg`ulotlar samarali bo`lishi mumkin. Rejissorning dastlabki tushunchalari va niyatilari bu hali shunchalik xomaki-loyiha xolos. Bu jamoa bilan ishlash jarayonida ko`p sinovlardan o`tishi kerak bo`ladi. Mana shunday mashg`ulotlar jarayonidagi sinovlardan o`tish orqali, rejissor niyati pishiydi, haqiqatga yaqinlashadi. Buning uchun esa rejissor, bo`lajak spektaklning maqsadi, g`oyasi, timsollar, muhit, davr to`g`irisida ijodiy jamoaga savollar tashlashi, hamda bu savollarni birgalikda javob topishi zarur. Alohida e`tibor qaratish kerak bo`lgan narsa, bunday muhokamalar jarayonida rejissor mumkin qadar kamroq gapirishga harakat qilishi kerak. Ko`proq aktyorlarni gapirtirish lozim. Asarning g`oyaviy yo`nalishi,oliy maqsad,uzluksiz harakatlar, qahramonlarning o`z-aro munosabatlari,har bir timsolni qanday tasavvur qilishi,umumiy muhit va boshqa jihatlar to`g`risida ishtirokchilarni gapirtirishga o`rgatish zarur.Lekin rejissor ham o`z navbatida mavzudan chetga chiqib ketmaslik,ularni qizitib,to`g`ri yo`nalish tomon burib turishi shart.Agar mana shunday muhokma va munozaralar jarayonida boshqacha yechimlar,ya`ni o`zining yechimlaridan o`zgacharoq, boshqacha talqinlar paydo bo`lsa ulardan sira ham cho`chimasligi lozim.Faqat shu yo`l bilan asar ko`pchilikni qiziqtiradi,asata-sekin spektakl shaklu-shamoyili ko`rinaboshlaydi.Faqat shunday jarayon sababali, spektakl bir kishi- rejissornikigina bo`lib qolmay,u jamoaning ijodiy mahsulotiga aylanadi.

Spektakl ustidagi ishning dastlabki bosqichi bo`lmish, stol atrofidagi mashg`ulotdan ko`zlangan maqsad aslida shundan iboratdir. Shunga alohida e`tibor qaratish kerakkim, stol atrofidagi mashg`ulotlar,” gapxonaga”. safsatabozlikka aylanib ketmasligi shart. Bunday quruq safasatabozlik aktyorlarni foydali ishdan ko`ra foydasiz ishga yo`naltirib. miyyasini chalg`itadi, kerak- kerakmas ma`lumotlar bilan kallasini charchatadi xolos. Shunga o`xshash salbiy holatlar, natijasida xatto Meyrxold stol atrofidagi dastlabki repetitsiyani umuman qo`llamagan bo`lsa K.S.Stanislavskiy ham umrning oxirlarida umuman stol atrofidagi repetitsiyalardan voz kechish darajasiga borib yetgan edi. Shuning uchun bu kabi ishlarni mumkin qadar cho`zmasdan ishchanlik muhitida o`tqazish tavsiya etiladi. Stol atrofida olib borilishi lozim bo`lgan ishlarning ikkinchi bosqichida piyesaning harakatga keltiruvchi ichki omillar tahlil qilinadi. Har ishtirokchining roli va uning harakat chiziqlari belgilab chiqiladi. Mazkur ish jarayonida, har bir ishtirokchi o`z rolining harakatlanuvchi chizig`i va uzluksiz xatti-harakatining mantiqiy asosini topishi lozim. Buning uchun esa birinchidan, ayni daqiqada aktyor bajarishi kerak bo`lgan ishni aniqlash zarur, ikkinchidan mazkur ishni hozirning o`zidayoq bajarib ko`rishga harakat qilish imkonim tug`dirilishi lozim. Dastalbki harakat homaki bo`lishi, so`zlar yod bo`lmasligi mumkin. Ammo hozircha bunga ko`p ham e`tibor bermasdan, bir ikki og`iz so`z bilan ana shu harakatning tug`ilishi, paydo bo`lish jarayoni, etyud shaklida bo`lsa hamki, aktyor tomonidan o`sha ishni bajarish ishtiyoqi paydo bo`lishi muhim. Bu yerda ma`lum harakatni to`la- to`kis bajarilishi emas,shunday harakat qilish zaruriyati tug`ilishi muhimdir.Agar rejissor,aktyorda ayni daqiqada, faqat shu harakatdan boshqasi yaramasligini tushinib yetsa,faqat shu harakatni bajarish zaruriyati tug`ilganligini payqasa, mashg`ulotning ikkinchi bosqichiga ya`ni uzluksiz harakat zanjirini paydo qilish jarayoniga o`tishi mumkin.Rejissor uchun mazkur bosqichadagi mashg`ulotdan ko`zlangan maqsad,har bir ishtirokchi,o`z roli bo`yicha ayni daqiqada faqat shunday harakat qilishligini his etishi,anglashi.shunday harakatga ehtiyoj sezishi zarur.Shunday harakatning mantiqiy kelib chiqishini tushinib yetmog`i muhimdir.Agar mazkur ish jarayonida aktyorda topilgan harakatni

o`tirgan joyidan turib ketib, bajarish ishtiyoqi tug`ilsa uni mutlaqo to`xtatmaslik lozim.Aktyor tursin,harakatni bajarib bo`lib o`tirsin,yana tursin.Tokim shu harakat badaniga, ongiga singsin.Ammo bunday harakatni o`ynshaga,aks etrilishidan saqlanish lozim. Misol uchun.ijrochi-aktyor o`z sherigidan biron narsani avval so`rasa, yalinsa bu ham yordam bermagach,xushomadga o`tsa,agar bu ham yordam bermasa,tahdid qila boshlasa,so`ngra o`z ishidan qo`rqib uzr so`rab yalinsa, so`ngra boshqa sherigiga birinchisining ustidan shikoyat qilsa,nimanidir qulog`iga shipshisa,,nimagadir sha`ma qilsa,nimanidir rad etsa,va nihoyat uning kirdikorlarini fosh etsa:-mazkur aktyorning mazkur sahnadan ko`zlagan maqsadiga erishildi deya hisoblash mumkin va asarning ikkinchi parchasiga to`laligicha o`tish mumkin. Bir narsaga alohida e`tibor qaratishlik kerak. Hechqachon stol atrofidagi ish, alohidan unsurlar bilan xonaki sahnadagi va nihoyat katta sahnadagi ish turlarini bir-biridan keskin ajratib qo`yish yaramaydiHar uchchala jarayondagi ishlar o`z- o`zidan asta-sekinlik bilan navbatdagi bosqichaga o`tib boraveradi. Agar bu ish sezilmay kechadigan bo`lsa nur ustiga a`lo nur bo`ladi. Aktyorlar stol atrofida repetitsiya qilar ekan,eng avvalo o`z-aro to`g`ri munosabatlarni o`rnatash jarayonida,imo-ishora,qo`l siltashlar, past-baland gapirishlik,uqdirishlik,harakatning mantiqiy chizig`idan chiqamagan holda to`laligicha aks etmasada ularni paydo bo`la boshlashi,tug`ilishi bo`lajak spektaklning tug`ilishi deya baholanishi va rejissor tomonidan qo`llabquvvatlanib turilishi lozim.Bu ish borgan sari qiziqarli,unumli va samarali bo`la boshlaydi.Bunday kezlardan, aktyorlar o`zlarini tutib turaolmay o`rinlaridan turib ketadilar.Agar ayrimlar o`rindan turib ketishga botiqiramayotgan bo`lsa-yu ammo ichki turtki bo`lsa rejissor ularga yordam berishi kerak.Qarabsizki repetitsiya asta – sekinlik bilan navbatdagi bosqicha o`tib ketganini o`zingiz ham sezmay qolasiz.

Rejissorning mizansahna ustida ishlashi Repetitsiyalarning navbatdagi bosqichida mizansahnalar topish ustida izlanishlar olib boriladi. Bu bosqichdagi repetitsiyalar uchun vaqtincha dekoratsiya o`rnini bosishi mumkin bo`lgan, ammo badiiy bezak uchun belgilangan anjomlar repetitsiya xonasiga o`rnatilishi zarur. Mizansahnalarni to`g`ri topilishi, bo`lajak spektakl uchun nihoyatda muhimdir. Mizansahna rejissor o`y-fikrlari, niyatini timsoliy aks etdirishi yo`lidagi vosita, bo`lajak spektaklning eng muhim unsurlaridan biri. Mizansahnadan ko`zlangan maqsad-ishtirokchilarning o`z-aro ichki munosabat va xarakatlari jismoniy xatti-harakatlar orqali ifodalanishidir. Ishtirokchilarning o`z-aro munosabatlari mizansahnalar orqali amalga oshiradigan uzluksiz davom etadigan, bir-biri bilan o`rin almashadigan jismoniy xatti-harakatlari spektakl mohiyatini tashkil etadi . Rejissorning vazifasi yorqin, ta`sirchan ifodali mizansahnalar yaratishdan iborat. Spektaklning janri va shakli faqat mizansahna xususiyatlari orqali aks etdiriladi. Ish jarayonining ayni shu bosqichida yosh rejissorlar ikkilanib qolishlari tabiiy. Bo`lajak spektaklning mizansahnalari uyda avvaldan loyihalashtirish kerakmi yoki repetitsiya jarayonida aktyorlar bilan ishlash jarayonida mizansahna tug`ilishi kerakmi? Atoqli rejissorlar tajribasidan ma`lumki, ular ijodiy hayotlarining dastlabki bosqichlarida spektakl mizansahnalarini mayda-chuydasigacha batafsil yozib chiqqanlar.Hatto qahramonlarning qanday turib qanday gapirishlarigacha,qayerda kulib,qayerda jilmayishi-yu,o`tirib-turishigacha qog`ozga tushirib,so`ngra repetitsiya boshlaganlar.Keyinchalik yillar o`tib,tajribaning orta borishi bilan ko`proq sahnada improvizatsiya-badiha orqali qiziq, ma`noli, maqsadli mizansahnalar yaratiladi.Shuning uchun hali yetarli tajribaga ega bo`lmagan rejissorlar bo`lajak spektaklning mizansahnalari,jismoniy xatti-harakatlar yo`nalishi,ommaviy va alohida muhim ko`rinishlarda aks etdirilishi lozim bo`lgan

vaziyatlardagi xolat va harakatlar loyihasini avvaldan puxta o`ylab ishlab chiqishlari zarur. Ayni shunday ish vaqtida rejissor mizansahnalarni ko`z oldiga keltirishi,qahramonlar o`rtasidagi to`qnashuvlarni hayolan, jismoniy harakatlarda ko`rishi aniq va ta`sirli mizansahnalar yaratishga yordam beradi.YA`ni rejissor xuddi xaykaltarosh kabi spektakl qahramonlarining holati,shaklini ko`z oldiga keltirishi bilan birgalikda aktyor sifatida ularning ichki harakati,kayfiyati jismoniy harakatini his eta bilishi zarur.Bir so`z bilan aytganda o`zi amalga oshirmoqchi bo`lgan ishni ko`z o`ngida gavdalantira bilishi kerak.Eng muhim narsa bu sahnada qahramonlar o`rnini taqsimlab –belgilab bermaslik kerak.Uyda ishlab chiqilgan xomaki loyiha repetitsiya jarayonida rejissor bilan aktyor o`rtasidagi ijodiy muloqat vaqtida,tabiiy tarzda tug`ilishi,paydo bo`lishi shart. Agar rejissor o`zi uyda tayyorlab kelgan loyihasini qanday bo`lmasin aktyor tomonidan bajarilishi talab qiladigan bo`lsa katta xatoga yo`l qo`ygan bo`ladi. Bu mizansahnalar o`ta muhim bo`lsa, rejissor aktyorni o`zi sezmagan holda shu mizansahnalar tomon boshlab, yetaklab borishi kerak bo`ladi. Tokim bu mizansahnalar go`yo aktyor tomonidan topilgandek ko`rinsin. Agar repetitsiya jarayonida bu mizansahnalar yangi- ranglar, yangi unsurlar bilan boyitilsa nur ustiga a`lo nur bo`ladi. Lekin, pyesaning rejissorlik nushasida. mizansahnalar ko`rinishi mirishkorlik bilan ishlab chiqilgan bo`lib, u doimo sahnalashtiruvchining qo`l ostida turishi lozim. Shu o`rinda K.S.Stanislavskiy va Nemirovich-Danchenko tomonidan “Otello” va” Yuliy Sezar” spektakllarining partiturasi hamda Meyyerxold qo`lyozmalari bilan tanishib chiqishlikni tavsiya etamiz. Ular bilan na faqat tanishib chiqish balkim ularni o`rganish ham zarurdir. Rejissor tomonidan mizansahna ustida uyda ishlanishi to`g`risida to`xtaladigan bo`lsak,bu ishni mavjud sahnaning kichik hajmdagi maketini yasab, ana o`sha maket ustida mizansahnalar ichki va tashqi munosabatlaridan kelib chiqib, ishtirokchilarning joylashuvi, harakat yo`nalishlari chiziqlar bilan ko`rsatilishi zarur.Bu jarayonda rejissorning tasavvuri bir tomondan xaykaltarosh,manzara chizuvchi rassom ko`zi bilan qaralsa, ikkinchi tomondan xuddi sahnaga chiqishi

kerak bo`lgan aktyor ko`zi bilan ko`rishi kerak.Lekin yana qaytaramiz,uyda ishlab kelingan mizansahna bir loyiha xolos.Bu loyiha aktyor bilan rejissor o`rtasida kechadigan ijodiy jarayon sinovidan o`tishi shart.Bordi-yu, rejissor uyida ishlab kelgan mizansahnalarini yuqorida ta`kidlaganimizdek aktyorlar tomonidan so`zsiz bajarilishini talab qilgudek bo`lsa,juda katta xatolikka yo`l qo`ygan bo`ladi. Rejissor tomonidan o`ylab topilgan mizansahnalar, go`yo aktyor tomonidan ixtiro qilingandek bo`lib tuyulsin. Agar sahnadagi amaliy repetitsiyalar jarayonida uyda tayyorlangan miznasahna o`zgarib yoki butunlay boshqacha ko`rinish hosil etsa mutlaqo achinmaslik kerak. Aksincha yaxshi qulay mizansahna topilganidan hursand bo`lish kerak. Eng muhimi, avvaldan tayyorlab kelingan mizansahnani, undan ko`ra yaxshiroq, ifodaliroq mizansahnaga almashtirishga hamisha tayyor turish kerak. Spektaklning dastlabki loyihasi-partiturasi oxir-oqibat bajarilishi shart bo`lgan ish emas boshlang`ich xusisiyatga ega bo`lishi shart. Yakuniy mizansahna aktyorlar tomonidan repetitsiya va bir –birlari bilan o`rnatiladigan munosabatlar natijasi o`laroq paydo bo`lishi muhimdir. Mzansahnalar ustida ish o`z yakuniga yetganidan so`ng navbatdagi, uchinchi bosqichdagi vazifalarni bajarish lozim bo`ladi. Bu ish asosan sahnada bajarilishi kerak. Bu jarayonda bo`lajak spektaklga sifat va ko`rk beriladi. Ayrim narsalarning bahridan o`tiladi. Ayrim joylarga qo`shimchalar kiritiladi. Aktyorlar ijrosi, spektaklning tashqi bezagi, yoritish, grim, kostyum, musiqa, tashqaridan beriladigan turli shovqinlar, tovushlar bir-biri bilan moslashtiriladi, bir tartibga solinadi, natijada yaxlit holidagi bir-biri bilan uyg`unlashgan badiiylik hosil qilinadi. Mana shu jarayonda rejissordan ijodiy salohiyatdan tashqari tashkiltchilik qobiliyati ham talab qilinadi. Biz rejissor bilan aktyor o`rtasidagi ijodiy munosabatlarni ko`rib o`tdik. Lekin rejissor rassom, ishlab chiqarish sexlari xodimlari, kompozitor, kostyumer, grimchi va boshqa soha mutaxassislari bilan bo`ladigan ish jarayonida ularda ham ijodiy kayfiyat va tashabbuskorlikni vujudga keltira bilishlik talab qilinadi.

Ijodiy to`siqlarni bartaraf etish Har bir ijodkor, u qaysi sohada faoliyat yuritmasin, o`zi munosabatga kirishgan obyekt qarshiligiga uchrashi tabiiydir. Rejissor san`atining obyekti aktyordir. Aktyor qarama-qarshiligini yengib o`tish esa oson ish emas. Ba`zan u juda ham qattiq qarshilik ko`rsatishi mumkin. Ko`pincha shunday ham bo`ladi. Rejissor o`ziga tegishli barcha vazifalarini to`g`ri bajaradi. Aktyorni, timsol talqinidan kelib chiqib, ijodiy jarayonda to`g`ri izga tushirib yuboradi. Hayotiy va badiiy haqiqat yo`lini ko`rsatib beradi. Ijodiy tasavvurini uyg`otadi. Piyesadagi boshqa qahramonlar bilan munosabatlarni tushintiradi. Maqsadga erishish yo`lidagi xattiharakatlarini belgilab beradi. Xatto sahnaga chiqib, ayrim holatlardagi vaziyatda qanday harakat qilish kerakligini ko`rsatib ham beradi. Bularning hammasi aktyordagi ijodiy tashabbusni uyg`otishga qaratilgan bo`lishiga qaramay, ijodiy tashabbus ko`zga ko`rinmaydi. Nima qilish kerak? Obyekt qattiq qarshilik ko`rsatmoqda. Uni qanday yengish kerak? Agar aktyor rejissor ko`rsatmalariga qo`shilmasa bu ko`p ham havfli emas. Bunday vaziyatda rejissor yana qayta tushintirish, ko`rsatib berishi mumkin. Bu ham ta`sir etmasa, eng so`nggi chora:” mening talablarim noto`g`ri bo`lib, ko`rsatganlarim qoniqtirmasa o`zing ko`rsatib berib, bizni ishontir” deyishi mumkin. Ammo aktyor beixtiyoriy ravishda qarshilik ko`rsata boshlasa, rejissorning talablarini to`g`ri qabul qilib, uni bajarishga har qancha harakat qilgani bilan biron natija chiqmasa, u holda nima qilish kerak? Aktyorda ijodiy jarayon boshlanmasa buning qanday chorasi bor? -Sen rolga to`g`ri kelmas ekansan, - deb roldan olib tashlash kerakmi? Bu noto`g`ri yo`l. Aktyor qobiliyatli va aynan shu rolga juda ham to`g`ri keladi. Bo`lmasa nima qilish kerak?

Eng avvalo aktyordagi ijodiy jarayon boshlanishiga to`sqinlik qilayotgan ichki qarama -qarshilik nimadan iborat ekanligini aniqlash lozim.Agar o`sha qarama- qarshilik manbani aniqlansa,to`siqni o`rtadan ko`tarib tashlash oson ko`chadi.Biroq xalaqit berayotgan to`siqni aktyordan qidirishdan avval,rejissorning o`zi aktyorning ichki siqiqligiga sababchi bo`lgan biron-bir xatolikka yo`l qo`ymadimmikan, degan fikrda o`z faoliyatini birma-bir tahlil chiqishi lozim.Ko`pincha rejissor mumkin bo`lmagan narsani talab qilib aktyorni qiynab qo`yadi.Andishali aktyor,rejissorning ko`rsatmalarini so`zsiz bajarishga harakat qiladi-yu biron natija chiqaraolmaydi.Deylik, rejissor berilgan parchada aktyordan murakkab vazifani talab qiladi.Ammo bu vazifa aktyor shu parchaga qadar bajarib kelgan vazifadan mutlaqo farq qilgan, avvalgi sahna bilan uzviy bog`liqligi yo`q,timsolning psixologiyasidan kelib chiqmas,natijada aktyor bu vazifani bajarish imkoniyatidan mahrum bo`lib, noqulay ahvolga solib qo`yilgan bo`ladi. Yoki, rejissor tomonidan aktyor oldiga qo`yilgan vazifa, shu aktyor imkoniyatidan tashqarida bo`lib, uning jismoniy va ifodaviy imkoniyatlari bu vazifani bajarishdan ojizlik qilishi mumkin. Demak, xatolikni aktyordan qidirishdan avval, rejissor xatolikni o`zidan qidirishi kerak ekan. Bunday vaziyatda dastlabki qo`yilgan vazifadan voz kechib, aktyorning imkoniyatidan kelib chiqib vazifa belgilanishi o`rinli bo`ladi. Bundan tashqari aktyorga vazifa berilishi bilan uni so`zsiz bajarilishi talab qilinadigan bo`lsa, kutilgan natija chiqmaydi. Aktyor jonli ijro jarayoni o`rniga holatni ko`rsatishga, aks etdirishga o`tib ketadi. Agar ijodiy siqiqlik aktyorning o`zida bo`lsa u holda nima qilish mumkin? U holda, ana shu to`siqlik va siqiqlik sababini qidirib topish kerak bo`ladi. 1.Aktyorni o`z partnyori yoki o`zini qurshab turgan muhitga nisbatan diqqat va e`tibori sustligi. Yuqorida ko`rib o`tganlarimizdan bizga ma`lumki, sahnada turgan aktyor har daqiqa o`z diqqatini biron-bir obyektga bog`lashi lozim. Aksariyat hollarda, sahnada turgan aktyor hech kimni ko`rmaydi, eshitmaydi. Bunday vaziyatda jonli ijro jarayoni o`rniga bir qolipdagi holat qaytariladi. Ijodiy

siqiqlik vujudga keladi. Sababi aktyorni sahnada bo`lishi jarayonida, uning diqqatini uzluksiz o`ziga qaratib turadigan manba yo`qligida. Ijodiy jarayonning eng katta to`siqlaridan biri shu yerda yotgan bo`ladi. Goho, shu kichkina to`siq olib tashlanishi bilan ijodiy jarayon boshlanib ketadi. Bunda rejissor, aktyor-timsol kimga quloq solishi, nimani ko`rishi, kimga qarata gapirishini, yo`l-yo`lakay aytib yuborishi ham, aktyorning ichki ijodiy faoliyati jonlanib ketishiga sabab bo`lishi mumkin. Ba`zan aktyor, rolning eng mas`uliyatli sahnasini hishayajonga to`lib toshib, xaddan ziyod bo`rttirib, sezgilarini namoyish etishga o`tib ketadi. Birdan o`zini noto`g`ri o`ynayotganini sezib qolib, rejissorga jahl qiladi. Rolini uloqtirib sahnadan chiqib ham ketadi. Shunday vaqtlarda rejissor unga baqirish, tahdid qilish o`rniga uni yoniga chaqirib tinchlantirishi so`ngra sahnaga chiqarib shoshilmay “partnyorining kostyumi qaysi rangda, nechta tugmasi bor ekan, sochining rangi qanaqa ekan, shoshilmay ko`rib chiqing-chi” deyishi zarur. Aktyor asta-sekin diqqatini kerakli manbaga qaratganini o`zi ham sezmay qoladi. Asablari bo`shashadi. Ichki siqiqlik yo`qoladi. Ana shundan keiyingina” keling repetitsiyani kelgan joyimizdan boshlaylik deb, ishonch va ijodiy muhitni yaratishi zarur bo`ladi. Qarabsizki, aktyor sahnada boshqacha hayot bilan yashayboshlaydi. Sahna jonlanadi, qahramon piyesa voqealari doirasida harakat qilaboshlaydi. Agar bunda ham biron natija chiqmasa, unda nima qilish kerak? Bunday vaziyatda aktyorga boshqa biron narsa to`siqlik qilayotgan bo`ladi. 2.Mushakllar tarangligi. Aktyor uchun ijodiy jarayonga to`siqlik qiladigan omillardan yana biri bu-mushakllar tarangligi hisoblanadi. Bizga ma`lumki, aktyor sahnadagi vazifasidan kelib chiqib, e`tiborini ma`lum obyektga qaratib, diqqatini o`sha manbaga to`plasa mushaklar tarangligi, o`zo`zidan yo`qolganini ham sezmay qoladi. Yoki, badanidagi biron a`zosidagi muskullar taranglini bartaraf etaolsa, o`z- o`zidan sahnaviy diqqat jonlanib xayotiylik, sahnadagi bajarayotgan ishida maqsad va qiziqish paydo bo`ladi. Ayrim holatlarda rejissor sahnada harakat qilayotgan aktyorga “chap oyog`ingizni, bo`yningizni, yelkangizni va.x.k. zlarni bo`shating”

deya pastdan ikki-uch og`iz so`z aytib yuborsa, aktyor darhol o`zini o`nglab olishi mumkin. 3. Sahnada zaruriy oqlashning (opravdaniye bo`lmasligi. Ba`zan shunday ham bo`lishi mumkin.Sahnada harakat qilayotgan aktyor, timsol sifatida bajarishi kerak bo`lgan biron ishni oxirigacha bajarmay, ikkinchi ishga o`tib ketishi mumkin.Boringki bu ish unchalik muhim bo`lmasa ham aktyor unga e`tiborsizlik qilishi oqibatida to`g`ri yo`ldan chalg`ib ketishi,o`zini yo`qotib qo`yib,sahnaviy taranglik paydo bo`lishi mumkin.Mana shunday kezlarda rejissor, e`tiborsizlik qilingan o`sha ish yoki buyum nimaligini aktyorga aytib yuborishi,ko`rsatib berishi zarur.Aktyor unitib qoldirgan narsasini qaytadan to`g`ri bajarishi natijasida,timsolning uzluksiz harakati topiladi. 4 Ijodiy ozuqaning yetishmasligi. Bunday sabab ham ijodiy taranglikka olib kelishi ehtimoldan holi emas. Ko`pincha bunday holatlar, aktyor tomonidan xayotiy kuzatuvlari, to`plagan bilimlarini oldingi repetitsiyalarda ishlatib qo`yganligi, ayni chog`dagi repetitsiyada esa zahirasida ishlatishga arzigulik bilimi yetishmasligi oqibatida paydo bo`ladi. Ammo hali repetitsiyalar tugagani yo`q. Ish davom etishi kerak. Dastlabki suhbatlar chog`ida foydalangan bilimlarini yana qayta foydalanishning iloji yo`q. Oqibatda u, repetitsiyalardan zerika boshlaydi. Repetitsiyalar bir joyidan siljimaydi. Agar aktyorda oldinga siljish bo`lmasa, demak u orqaga ketadi. Avvalgi topgan topilmalarini ham yo`qotib qo`yadi. Bunday vaziyatda rejissor nima qilishi kerak?Eng to`g`ri yo`l, repetitsiyani to`xtatib,aktyorga ijodiy ozuqa bo`ladigan bilim bilan aktyorni ozuqlantirishga o`tgani ma`qul.Aktyor bilan qahramon xayotiga ta`luqli voqea va xodisalarni yana qaytadan ko`z oldiga keltirishi,esga tushirishi kerak.Xayot biz o`ylaganimizdan ko`ra rang-barang va boyroq.Unda hamisha avval ko`rmagan, sezmagan e`tibor bermagan narsalarni istalgancha topish mumkin.Shuning uchun aktyor bilan birgalikda tasavvurni ishga tushirishi,hayolat og`ushiga sho`ng`ishi lozim bo`ladi.Natijada yangi fikr,yangi so`z tug`iladi va ijodiy jarayon qaytadan jonlanib ketadi.

5.Aktyor tomonidan holatni ko`rsatishga o`tib ketish. Aktyor ijodiga to`sqinlik qiladigan yana bir jiddiy omil, bu aktyor o`zi ko`z oldiga keltirib qo`ygan timsolning holatini namoyish etishga o`tib ketishidir. Agar aktyorda shunday namoyishkorlik paydo bo`lib qolsa rejissor darhol uni to`htatib, timsolning maqsadi va bajarishi kerak bo`ladigan ishni uning yodiga tushirib repetitsiyani yana ijodiy jarayon tomon burib yuborishi kerak bo`ladi. 6. Yo`l qo`yilgan sohtalik . Ko`pincha shunday ham bo`lishi mumkin. Aktyor tashqaridan uyga kiradi. Ustidagi yomg`ir tomchilarini sidirib tashlab kostyumini yechadi va sahnadagi xal qiluvchi vazifani bajarishga kirishadi. Lekin negadir aktyor harakatlari sohta beo`hshov chiqadi. Nega? Nima uchun sahnaviy xaqiqat o`rniga ishonchsizlik, sun`iylik paydo bo`lib qoldi? Buning sababi aktyorning xonaga kirgan vaqtida dastlabki yo`l qo`ygan arzimas xatosi, katta xatolikni keltirib chiqarganida bo`ldi. Shuning uchun rejissor sun`iylik,soxtalik paydo bo`lishi bilanoq,uning katta- kichikligiga qaramay darhol aktyorni to`g`ri yo`lga solishi zarur.O`sha bir tomchi yomg`ir suvini aktyor ko`rishi,uni sidirib tashlashi kerak, kostyum tugmalarini bir- bir yechishi va qoziqqa ilishi,so`ngra yeng shimarib ishga kirishi kerak.Bu oddiy jismoniy xarakatlarni to`g`ri va aniq bajarilishi.aktyorni sahnaviy xaqiqatdan chetlashishiga yo`l qo`ymaydi.Aktyorning har bir xatti-hrakatini diqqat bilan nazorat qilib turishi kerak bo`lgan rejissor, kichik xatoliklarni mensimay, e`tiborsizlik qilib, o`tqazib yuborishi oqibatda katta sohtalik,katta sun`iylikni keltirib chiqarishini hamisha yodda saqlashi zarur. Demak, repetitsiya qilinayotgan sahnani xaqqoniy va ishonarli tarzda meyyoriga yetkazib tayyorlamay turib, boshqa sahnaga o`tib ketish rejissorning eng katta xatosi ekan. Xatto arzimagan bir og`iz so`z, ibora, bir qarashni to`g`ri aks etdirish uchun ikki-uch repetitsiya bag`ishlansa ham badiiy xaqiqatga erishmagunicha boshqa sahnani repetitsiya qilishga kirishmaslik lozimdir. Ayrim rejissorlarga xos bo`lgan yana bir qusurli usul bu bo`lajak spektaklning barcha ko`rinish va sahnalarini avvaliga mizansahnalarini sochib tashlab, keyin har

bir ko`rinish va sahnani shoshilmay meyyoriga yetqazaman deb, hayol qilishdir. Bunday tarzda repetitsiya o`tqazish, aktyorni soxtalik va yuzakichilikka odatlantirib qo`yadi. Natijada aktyor, rolning rivojlanib borish jarayonini emas aksincha tayyor natijasini ko`rsatishga o`rganadi. Yoki, hali repetitsiya qilinib, meyyoriga yetkazilmagan ko`rinish yoki sahnani yakuniy natija sifatida bir necha bor takrorlab mustaxkamlab olish ham o`ta xatolikdir. Chunki keyingi repetitsiyalarda ayni shu sahnalarda ijodiy jarayon ro`y bermaydi. Aktyor bir qolipga tushib, mizansahna va so`zlarni mexanik tarzda takrorlashga o`tib oladi. Ana unda, aktyorni qaytadan ijodiy jarayonga o`tqazish mumkin bo`lmay qoladi. Faqat to`g`ri yo`nalish bo`yicha harakat olib borilayotgan sahnalarnigina qaytarib olish mumkin. Bu jarayonda ba`zi nozik harakat va imo-ishoralar meyyoriga yetmagan bo`lsa ham keyinchalik ular repetitsiya jarayonlarida boyitilib, to`ldirilishi mumkin. Aktyorning diqqatini jamlashi, mushaklar erkinligi, sahnaviy oqlash, tassavurni faolligi va xayotni yaxshi bilishi, xarakatga chorlovchi maqsadni yaxshi anglaganligi natijasida, partnyorlar bilan o`z-aro to`g`ri munosabat o`rnatilishi, badiiy xaqiqatni qaror topishi, bularning hammasi aktyorning ijodiy kayfiyatini belgilovchi omillar hisoblanadi. Agar shu omillardan birontasi bo`lmasa, ijodiy jarayon izidan chiqadi. Rejissorning aktyor bilan ishlashi Teatr sohasidagi faoliyat to`g`risida gap yuritar ekanmiz,rejissor san`atini ro`yobga chiqaradigan,uni ko`rsatadigan asosiy kuch bu so`zsiz aktyordir Agar aktyorning qobiliyati past,uquvsiz,fikrlay olmaydigan,noshud va dangasa bo`lsa rejissorning barcha sa`yi harakatlari behuda bo`lib, biron-bir natijaga erishishi mushkuldir.Shuning uchun rejissor eng avvalo aktyorning ijodiy jarayonini uyg`ota olishi kerak.Aktyorda mustaqil ijod qilish ishtiyoqini qo`zg`atmasdan turib ijodiy ishga qo`l urish befoyda va samarasiz ishdir.Aktyordagi ijodiy ishtiyoq uchqunlari paydo bo`lishi bilan rejissor shu olovni so`ndirmaslikka,aksincha uni aniq maqsad

sari yo`naltiraolishi,bo`lajak spektaklning g`oyaviy-badiiy niyati bilan qiziqtiraolishi zarur.Spektakl faqat birgina aktyor bilan sahnalashtirilmay,unda ko`pchilik ishtirok etishini hisobga oladigan bo`lsak,barcha ishtirokchilar hamfikrligiga erishilgan holda, spektaklning badiiy-g`oyaviy yaxlitligini ta`minlash uchun harakat qilishi zarur.Buning uchun esa,ishni sahnadagi barcha harakatlarni badiiy-ijodiy tashkillashtira bilishi lozim. Har qanday harakatning zamirida, ma`lum qarama-qarshilik yotadi. Qarama- qarshilik, ziddiyatni keltirib chiqaradi. Ziddiyat esa o`z navbatida to`qnashuvlar sababchisi. To`qnashuvlar esa ishtirokchilar o`rtasida vujudga keladi. Rejissorning vazifasi sahnadagi qahramonlarning o`z-aro munosabatlari orqali ziddiyatli vaziyatlar va qarama-qarshiliklarni keltirib chiqarishdan iborat. Bir so`z bilan aytganda rejissor, sahnaviy hattiharakatlarni ijodiy tashkilotchisidir. Har qanday san`atning asl vazifasi aks etdirilayotgan hayotiy voqelikning mohiyatini ochib berish, voqelikni harakatga keltiruvchi ichki murvatiprujinasini topish va uning ichki qonuniyatlarini ixtiro qilishdan iborat bo`lishi zarur. Shuning uchun ham xaqiqiy hayotni yaxshi bilishlik ijodiy faoliyatning asosini tashkil etadi.Xayotni yaxshi bilmay turib ijod bilan shug`illanish mumkin emas.Bu gap rejissor bilan aktyor faoliyatiga ham taaluqlidir.Hayotni yaxshi bilgan aktyor, rejissor tomonidan berilgan topshirig`iga ijodiy yondoshgan holda, rejissor ijodiga ijobiy ta`sir o`tkazadi.Rejissor aktyorga navbatdagi topshiriqni berar ekan, avvalgi berilgan topshiriqni aktyor qanchalik o`zlashtirganiga e`tibor qaratadi.Agar aktyor o`zining butun og`irligini rejissor zimmasiga yuklab quyguvday bo`lsa,rejissor aktyorning ijodiy doyasi bo`lish o`rniga uning yetaklab yuruvchi xizmatkoriga aylanib qoladi.Rejissor o`zi ishlayotgan ijodiy jamoada,hechqachon aktyorlarni o`z yelkasiga chiqarib qo`ymasligi kerak.Shuning uchun u, aktyordan o`z topshiriqlarini shunchaki bajrishlikni emas,har bir ko`rsatma va topshiriqni ijodiy yondoshgan holda bajarishligiga erishmog`i zarur.Xaqiqiy rejissor aktyor uchun na favqat o`qituvchigina bo`lib qolmay,u xayotni o`rgatuvchi ustoz ham bo`lmog`i talab qilinadi. Rejissor o`zi ishlayotgan ijodiy jamoaning tashabbuskori, ilhomlantiruvchi, hamda tarbiyachimsi hamdir.

Aktyorning sahnaviy faoliyati Rejissorning asosiy va eng muhim vazifasi aktyordagi ijodiy tashabbuskorlikni uyg`otish, va uni to`g`ri tomonga yo`naltira bilishlikdan iborat. Yo`nalish esa spektaklning g`oyaviy niyatidan kelib chiqib aniqlanadi. Asardagi har bir rol ana shu g`oyaviy niyatga bo`ysundirilishi lozim. Ana shu g`oya va talqin, aktyorning qon-qoniga singib ketishi kerak. Lekin bu degani rejissor aktyorning qo`l-oyog`ini, fikrini bog`lab qo`yishi degani emas. Aksincha rejissor aktyor erkinligini saqlash uchun harakat qilishi kerak. Sahnaviy erkinlik ijodiy jarayonning kalitidir. Aktyorning sahnada o`zini erkin tutishi deganda, sahnaviy hayotning turli vaziyatlarida ham u, o`zini ayni asar qahramoni sifatida, vujudga kelgan sharoitda qanday erkin-emin harakat qilishi, munosabat bildirishi nazarda tutiladi. Shuningdek partnyorining har bir so`zi, harakatiga munosib javob qaytarishi, unga monand hayot tarzini aks etdira olishi kerak. Sahnadagi aktyor, bu vazifani faqat rejissor topshirgani uchungina emas, ayni hayotiy majburiyat deb qabul qilmog`i zarar. Barcha harakatlar mutlaqo erkin va ixtiyoriy bo`lishi muhimdir. Lekin bu erkinlik, sahnada ko`ngilga kelgan ishni qilaverish mumkin, degani emas. Barcha xatti-harakatlar, rejissor tomonidan ma`lum maqsadlar sari yo`naltirilgan manzil tomon intilish bo`lib, u ishonarli va to`g`ri bo`lishi shart. Bir so`z bilan aytganda sahnadagi aktyorning barcha harakatlari ham erkin ham to`g`ri bo`lishi kerak. Bu talab ancha og`ir bo`lishi bilan birga aktyor ijodida bundan boshqa yo`l ham yo`qdir. Deylik, aktyorga sahnada ma`lum mizansahna rejissor tomonidan ko`rsatib beriladi. Aktyor shu mizansahnani bajarishi kerak. Bu mizansahna har sayfargi repetitsiya chog`ida undan keyin esa spektaklda aniq va to`g`ri bajarishi zarur bo`ladi. Ko`rsatib berilgan mazkur mizansahna, piyesaning umumiy maqsadini ochib berish uchun, qahramonni faqat shunday harakat qilishi kerakligini taqozo etganligi sababli, rejissor tomonidan avvaldan obdon o`ylanib topilgan bo`ladi. Lekin rejissor tomonidan berilgan mizansahnani aktyor xuddi hayotiy zaruriyatdek

erkin bajara olishi kerak. Aktyor bu topshiriqni o`zi yaxshi tushinib,berilgan sharoitda,qaxramon zimmasidagi vazifani bajarishlik uchun ayni xuddi shunday harakat qilishi kerakligini xis etsa,anglasa,bu mizansahna xayotiy va erkin bo`lishi aniq.Deylik aktyor,rejissor topshiriqlarini so`zsiz bajarishga har qancha harakat qilmasin,sahnada sun`yilik yaqqol ko`zga tashlanib turadi.Rejissor unga har qancha tushintirishga,ko`rsatib berishga urinmasin hech bir natija ko`rinmaydi.Rejissor ham “bor bilganingcha qilib ko`r deydi” Aktyor sahnada o`z xohishicha harakat qila boshlaydi.Biroq uning harakatlari,asarning mantiqiy,g`oyasiga to`g`ri kelmaydi.Natijada g`oya buziladi.,maqsaddan chetga chiqib ketiladi.Bundan shunday xulosa chiqadiki,aktyor sahnada erkin harakat qilar ekan,uning xatti-harakati asar mantiqidan tashqarida,umumiy g`oya doirasida emas,o`zining shaxsiy xohishi va o`z ihtiyoridan kelib chiqib harakat qila boshlaydi.Buni mutlaqo ijodiy jarayon deb atash mumkin emas.Ijodiy erkinlik har qanday vaziyatda ham o`z harakatlarini ma`lum maqsadlarni amalga oshirish uchun yo`naltirish va umumiy g`oyaga bo`ysundirilgan holda harakat qilishlikni taqozo etadi. Bunga qanday erishish mumkin? Birinchidan, katta sabr toqat kerak bo`ladi. Tokim uning harakatlari tabiiy va o`ziga ma`qul bo`lib, bu harakatlardan o`zi ham rohatlansin.Buning uchun esa rejissor aktyorga tushintirish bilangina cheklanib qolmay,o`z maqsad va g`oyasi bilan aktyorni ham qiziqtira olsin.Bu tushintirish va qiziqtirish orqali aktyorning sezgi hissiyoti va tafakkuriga ta`sir o`tkaza bilishi kerak.Aktyor tasavvurini uyg`otishi kerak.Faqat shunday yo`l bilan ijodiy muhit yaratilishi mumkin.Bu vazifaning qiyinligi- spektakl boshlanishidagi dastlabki so`z-iboradan boshlab uning rivojlanishi,avji va yakuniga qadar aktyorga oldindan ma`lumligidir.Aktyor mahoratining siri, o`zi uchun avvaldan ma`lum voqea hodisalarni, xatto bir og`iz so`zni ham go`yo huddi hozir, birinchi martta eshitayotgandek qabul qilishi kerak . Kimki bunday faoliyatga qodir bo`lmasa aktyorlik layoqatiga ega emas. Demak, aktyor sahnada avvaldan o`ziga ma`lum voqea va xodisalar doirasida harakat qilar ekan, o`ziga ko`rsatilayotgan ta`sir vositalarini, go`yo

xuddi hozir, ayni daqiqada, birinchi marta qabul qilayotgandek munosabat bildirishi va o`zini aynan shunday xis eta bilishi shart ekan. Rejissor, aktyordan aynan shunday erkin harakatni talab qilishi, uni shunday hissiyotlar tomon yetaklashi va bunday holatni qo`llab-quvvatlashi zarur. Buning uchun esa rejissor aktyorga ta`sir o`tkazish vosita va usullarini bilishi va ulardan o`rnida foydalana olishi kerak. Shuningdek rejissor, aktyorning sahnada erkin harakat qilishiga halaqit beradigan omillarni bilishi va bu to`siqlarni bartaraf etaolish salohiyatiga ega bo`lishi shart. Amaliyotda esa ko`pincha rejissorlar, bunday to`siqlarni yengib o`tishga yordam berish o`rniga o`zlarining turli topshiriq va o`rinsiz talablari bilan aktyorga xalaqit beradilar. Aslida sahnadagi xoh katta, xoh kichik tafakkur maxsuli bo`lmish badiiylikning garovi, berilgan maydon va makonda harakat qilayotgan aktyorning o`zini erkin his etishi, ijodiy mushohadasi va nafis ijrosiga bog`liqdir. Rejissorning qaysi usul va vositalari aktyorni sahnada ijodiy erkin harakatiga yordam beradi-yu, qaysi faoliyatlar unga xalaqit qilishi mumkin? Rejissor topshirig`ini amalga oshiruvchi qurol - harakatdir Rejissor faoliyatidagi eng zararli odatlaridan biri, darhol aktyordan ma`lum natijalarni talab qila boshlashdir. Aktyor faoliyatining natijasi esa, sahnadagi rang- baranglik, nafis harakatlar, ifoda vositalarining shakliy ko`rinishida aks etadi. Agar aktyordan darhol ma`lum holatlarni, sezgi va shakllarni talab qilguvdek bo`lsak, demak biz natija talab qilayotgan bo`lamiz. Aktyor esa o`zining tabiati va harakat tabiiyligiga putur yetqazish hisobiga bu talabni darhol bajarmoqchi bo`ladi. -“Xuddi shu yerda, kulishingiz kerak “deyiladi aktyorga. Aktyor esa ichki qaramaqarshiligini yengib, zo`rma-zo`raki kulishga urinadi. Garchand bu kulgi notabiiy, soxta, yuzaki bo`lsa ham.

-“Xuddi shu yerda yig`lashingiz kerak”, -deya navbatdagi talab qo`yiladi. Bechora aktyor zo`r berib yig`lashga, qanday bo`lmasin ko`zidan yosh chiqarishga urinadi. Natijada yolg`ondakam, sohta, yig`i o`ynaladi. Bundan boshqacha bo`lishi ham mumkin emas. Sezgilar ichki va tashqi ifoda vositalari bo`lishiga qaramay, to`g`ri yo`lni topib ularga erishish uchun ma`lum vaqt va jarayonlar o`tishligini talab qiladi. Rejissor esa o`z navbatida darhol natijani talab qilish o`rniga, to`g`ri yo`lni topishda aktyorga suyanchiq bo`lishi lozim. Agar aktyor boshidanoq to`g`ri yo`lga tushib olsa, zaruriy natijani o`zi topib oladi. Rejissor, aktyorga sezgi yoki shaklni emas ana shu sezgi va shaklni ug`onishiga yordam beradigan ichki ta`sir vositalarini ishga tushirishga yordam berishi kerak.Har qanday hissiyot,sezgi insonni tashqi olam bilan to`qnashuvining natijasi ekanligi to`g`risida eslatib o`tgan edik.Agar aktyor, sahnadagi qahramonining ayni vaqtdagi maqsadini to`g`ri anglab yetgan bo`lsa,to`qima haqiqatni jiddiy qabul qilsa,hamda ko`zlagan maqsadiga erishish uchun ma`lum harakatlarni to`g`ri amalga oshirsa,zaruriy sezgilar o`z-o`zidan kelishi mumkin.Uning barcha aks ta`siri erkin va yengil kechadi.Maqsadga yaqin qolgan sari ijobiy ta`siri kuchayib mamnunlik paydo qiladi.Maqsadga erishish yo`lidagi to`siqlar esa,salbiy xissiyotlarni qo`zg`atadi.Hamma gap,aktyor sahnada berilib,maqsad sari harakat qilishida.Bu muhim ahamiyatga ega. Dramaturgiyada, umuman jahon dramaturgiyasida doimo uchraydigan vaziyataktyorning qahramoni sevib qolishi kerak, deylik. Agar aktyor darhol “sevgi” ni o`ynay boshlasa bu ishdan biron natija chiqishi mushkul. Xissiyotlarni o`ynash, namoyish qilish aktyorlik “qaytariq” (shtamp)likdan o`zga narsa emasligi ma`lum. Agar rejissor ham aktyordan xissiyot talab qila boshlasa undan ham yomon. “Sevish kerak”,” sevaolmayapsiz” deb rejissor baqira boshlasa, sho`rlik aktyor nima ham qila olardi.

Odatda, inson tabiati shunday ekanki, biz qanchalik u yoki bu sezgi va hisslarni zo`rlab chiqarishga harakat qilganimiz sayin ular bizdan shunchalik uzoqlashar ekan. Agar aktyor, rejissor bilan birgalikda sahnada oddiy harakatlar zanjirini bir- biriga bog`lab chiqsa (ya`ni sevishgan yoshlarga xos bo`lgan oddiy munosabat va harakatlar) hamda shu harakatlarni tabiiy ravishda bajarishga kirishsa, sezgi va hissiyot o`z-o`zidan chiqib kelaveradi. Deylik piyeyesa voqeasi, muallif tomonidan berilgan shart- sharoit, ishtirokchining tavsifi, hamda uning so`zlari oddiy odamlarga xos harakatlardan iborat bo`lsa quyidagicha harakatlar zanjirini (uzluksiz harakatini) nazariy ishlab chiqish mumkin. 1.O`zgalarga kulgi bo`lmaslik uchun qizga (sevgisini yashirib) nisbatan o`zini loqayd ko`rsatishga urinsak. 2.Qizning har qanday istagini shu zahoti muhayyo qilish uchun uni tinimsiz kuzatsak. 3. Qulay vaziyat tug`ildi deguncha qizga yaxshi ko`rinish uchun quvnoq hangomalar, latifalar aytib so`zamollikni namoyish eta boshlasak. 4.O`z raqibimdan oldin unga mulozamat ko`rsatib, kiyim kiyishiga yordamlashaman. 5.Qarashlarini poylayman. Qilayotgan ishlarim unga yoqqan-yoqmaganligini bilishga harakat qilaman. 6. Unda rashk o`tini qo`zg`ash uchun boshqa qizlar bilan, jo`rtaga tegajog`lik qilib hazillashaman. 7.Uni ta`zirini berib qo`yish uchun, iltimosini jo`rttaga bajarmay qo`yaman. 8.Undan kechirim so`rash uchun qulay payt poylayman. 9.O`z iztiroblarimni yashirish uchun undan yuzimni buraman. Va shunga o`hshash boshqa harakatlar... Bunday olib qaralsa yuqorida sanab o`tilgan oddiy harakatlarni bajarish ko`p ham qiyin ish emas. O`zini ko`rmaganga olish, yashirish, hazil-mutoyiba qilish,

sumka yoki yomg`ir po`shini olib berish, qarashlarini poylash, xushomad qilish, rad etish, qulay fursatni poylash, oynaga qarash... Bundan oson ish bor ekanmi? Agar shu harakatlarni sahnada bajarsangiz, tomoshabin sizni sevib qolganingizga ishonadi. Harakat- sezgilarni qo`zg`atuvchi qopqondir! Xatti-harakat, hissiyot va sezgilarni ilintiruvchi qarmoq.Shuning uchun ham rejissor aktyordan hissiyot va holatni emas,aniq berilgan vazifa bajarishlikni talab qilishi kerak.U qaysi vaqtda qanday harakatni amalga oshirishlikni aytib turishi zarur.Agar aktyor o`z bilganini qilib,tashqi holat shaklini namoyish etishga o`tib ketsa,darhol uni to`xtatish va to`g`ri yo`lga solib qo`yish zarur.Aktyorning noto`g`ri yo`ldan qaytarish yo`llari juda ko`p.Bir safar uning qiliqlarini bo`rttirib ko`rsatib berilsa,boshqa safar, uning ko`rsatganlarini ataylab mashara qilib,uchinchi safar esa aktyorning ko`rsatganlarini oshirib-toshirib, ko`pirtirib ko`rsatish orqali, uni noto`g`ri yo`ldan qaytarish mumkin. Demak rejissorning ish uslubi holatni emas, aktyorga to`g`ri harakat chizig`ini, chizib berishlikdan iborat ekan. Rejissor topshirig`ining shakllari: ko`rsatib berish, tushintirish, aytib turish. Rejissorning har qanday ko`rsatmasi,so`z orqali tushintirish yoki ko`rsatib berish orqali bo`lishi mumkin.So`z orqali tushintirish rejissor ko`rsatmasining to`g`ri yo`li hisoblanadi.Lekin bu bilan hechqachon va hech bir sharoitda “rejissor ko`rsatib berishi mumkin emas” degan yanglish xulosa chiqarmaslik kerak.Rejissorning bunday muhim ijodiy muloqat shaklidan foydalanish kerak va zarur.Biroq hamma gap shundaki,bu shaklni suiste`mol qilmasdan,o`ta ehtiyotkorlik va o`rnida foydalana bilish zarur.Sababi faqat ko`rsatib berish orqali ishlash jarayonida aktyor shahsiy fikri,shahsiy izlanishi o`tmaslashib,tayyor ko`rsatib berilgan sahna munosabat va holatni mexanik tarzda takrorlashga odatlanib qoladi. Rejissor esa faqat o`zining aytganini bajartirishga o`rganib

qoladi. Ammo ko`rsatib berishdan unimli foydalansa, rejissorni aktyor bilan ijodiy mo`loqati samarali bo`lishi mumkin. Ko`rsatib berish orqali, rejissor o`z fikr- mulohazasini sintetik tarzda, ya`ni bir vaqtning o`zida ham harakatni, ham so`zni ham, ohang va qochirimlarni namoyish etadi va ulardagi mutanosiblik va hamohanglikni aks etdirib beradi. Bundan tashqari rejissor ko`rsatib berish orqali, aktyor sezgilarini uyg`otishga ko`maklashgan bo`ladi. Gohida quruq tushintirish bilan ish bitmaydi. Aktyorni qiziqtira bilish ham kerak. Va nihoyat ko`rsatib berish vaqtni tejaydi. Bir fikrni aktyorga ipidan ignasigacha tushintirguncha, soatlab vaqt ketishi mumkin. Ko`rsatib berilganda esa aktyor ilg`ab olishi uchun bir necha daqiqalarning o`zi kifoya qiladi. Shuning uchun rejissorning bu muhim qurolidan voz kechish o`rniga, joyida undan unumli foydalanish lozim. Xo`sh, joyida deganda nimalar nazarda tutiladi? Bu shunday vaziyatki,aktyor rol uchun,timsolni yaratish uchun ijodiy tomondan pishib yetilgan bo`ladi.Ayni shunday vaziyatda aktyor,rejissorning ko`rsatib berganlarini ko`r-ko`rona qaytarish o`rniga,uning yordamida ijodiy imkoniyatlarini yanada kengroq quloch yoydiradi.Agar aktyor ijodiy siqiqlik iskanjasida bo`lsa,ko`rsatib berishdan foyda yo`q.Aksincha rejissor ko`rsatganlari bilan o`zi bajarayotganlari orasidagi tafovutni ko`rib siqiqligi yana ham ortadi.Yoki rejissor ko`rsatib berganlarini qanday bo`lsa shundayligicha takrorlashga o`tib oladi.Shuning uchun qachon, qaysi vaqtlarda rejissor ko`rsatib berishga o`tishi mumkinligi haqida bir oz to`xtalib o`taylik. Odatda ko`rsatishga o`tishdan oldin, rejissorning o`zida ijodiy ilhom bo`lishi kerak. Ikkinchidan, qaysi sahnani nima maqsadda ko`rsatib berish kerakligini, oldindan yaxshilab o`ylab olishi kerak. Uchinchidan, ko`rsatilishi zarur sahnaning badiiy shaklini his eta bilishi va ko`rsatilishi natijasida aktyor to`g`ri yo`ldan ketishiga ishonch hosil qilgan bo`lishi lozim. Uquvsiz ko`rsatishning foydasidan ko`ra zarari ko`proq bo`lib, aktyorlar ko`z o`ngida rejissorning obro`si va mavqeiga putur yetkazish mumkin. Agar rejissor ayni chog`da o`ziga ishonmasa, yaxshisi so`z orqali tushintirib bergani ma`qul. Maqsad, berilgan sahnani qanday o`ynash kerakligini ko`rsatib berishdangina iborat bo`lib qolmay, timsolning biron-

bir qirrasini, o`ziga xos tomonlarini qay yo`sinda aks etdirish mumkinligini ham namoyish etmoq shart. Buning uchun timsolning, muallif tomonidan piyesada berilgan sahnasi yoki vaziyatini emas.pyesadan tashqarida kechishi mumkin bo`lgan xodisa va voqealar jarayonida o`zini qanday tutishi mumkinligini ko`rsatib berish foydaliroq bo`ladi.Misol uchun”Revizor” piyesasidagi Xlestakov,o`zini oshxonada,baliqxo`rlik qilayotganlar ro`parasida,yoki qimor o`ynab pullarini qanday yutqizayotgan vaqtda o`zini qanday tutishini ko`rsatib berilsa,aktyor uni ko`chirib ololmaydi,qolaversa timsolning qo`shimcha xususiyat va holatni o`zlashtirib olish bilan birga shiddat va meyyor,yurish turishi,muomilasi,o`zini tutishda qo`l harakatlari,qadam bosishlarini ham o`zlashtirishda rejissor yordam bergan bo`ladi Ayrim hollarda, timsolning aniq xarakterini, voqealar tizimidagi burilish nuqtalari, rolning mohiyatini o`zgartirib yuboradigan holatlarini ko`rsatib berish mumkin. Faqat bunday vaqtlarda aktyor ijodiy ilhomi jo`sh urgan, rejissorning ko`rsatganlarini ko`chirib olmasdan, unga ijodiy yondoshgan holda, timsolni yana ham boyitishiga, qiziqarliroq aks etdirishiga, eng muhimi u, iqtidorli ekaniga ishonch bo`lishi shart. Bunday vaqtlarda yosh rejissorlarda uchraydigan, aktyorga o`z aytganini qildirishga, ko`rsatib berganlarini aynan qaytarishiga, ovozi, gapirish ohangi, qadam tashlashi-yu, qo`l siltashigacha faqat o`zi ko`rsatib bergandek takrorlashini talab qilishdan zararlisi, bundan yomoni yo`q. Yaxshi rejissor o`zi ko`rsatib berganlarini mexanik tarzda takrorlanishidan hech qachon qoniqish hosil qilmaydi.Bunday vaziyatda darhol o`zi ko`rsatib berganlarini yo`qqa chiqarib,boshqacha ijroni taklif qiladi.Shuningdek bunday rejissorlar hech qachon timsolning xatti-harakatini oxirigacha ko`rsatib bermay,qanday harakat qilishligining boshlang`ich vaziyatlarini namoyish etib beradi va bu bilan timsolning davomini shu yo`nalishda talqin qilish kerak, deydi.Aktyorga qaysi yo`nalishda izlanishlar olib borishlik uchun bir turtki beradi xolos.Shu yo`nalishda izlangan aktyor kerakli sifat va ranglarni o`zi topib oladi.

Mohir rejissor hamisha o`zining aktyorlik salohiyatidan kelib chiqib emas, rol ijro etayotgan aktyorning imkoniyatlaridan kelib chiqib ko`rsatadi.YA`ni shu rolni o`zi qanday o`ynashi mumkinligini emas,shu rolni qanday o`ynalishi kerakligini ko`rsatadi.Sahna ohanglarini o`zi uchun emas rol ijro etayotgan aktyor uchun izlashi kerak.Shuni ham yodda tutish lozimki bir rolni bir necha aktyor ijro etayotgan bo`lsa hammasiga bir hildagi ijroni emas,har bir aktyorning imkoniyatlaridan kelib chiqib, har biriga alohida-alohida ijroni ko`rsatishi zarur.Hamisha aktyorning qobiliyati va iqtidorini hisobga oladigan rejissor, sahnadagi aktyor bilan umumiy til topishaoladi.Buning uchun rejissor o`zi bilan ijodiy hamkorlik qilayotgan aktyorning nozik tomonlari,ijodiy imkoniyati va darajasini,qobiliyatini, ichki va tashqi ko`rinishlarini ham nazardan qochirmasligi lozim.Shuningdek ko`rsatib berish,aktyorga ta`sir o`tkazishning yagona vositasi emas.Agar ko`rsatib berish kutilgan natijani bermasa,rejissor boshqa vositalarni ishga solishi, ulardan o`rnida foydalanishni yaxshi bilishi shart. Rejissor aktyordagi ichki imkoniyatlarni ochishni, ularni rivojlantirish, boyitishi lozim. Rejisssyorda, aktyorning ayni sahnada, ayni shu daqiqada ichida nimalar kechayotganini sezaolishlik salohiyati bo`lishi zarur. Chunki faqat rejissorgina, aktyorning ijodiy shaxs ekanligini tushinadi. Har bir aktyor faqat o`zigagina xos bo`lgan injiq ijodkor ekanligini ham biladi. Shu boisdan qaysi aktyorga qaysi vaqtda qanday yordam berish kerakligini, nimani aytish mumkin-u, nimani aytmaslik zarurligini anglaydi. Rejissor aktyor ijodini o`zi uchun zarur bo`lgan tomonga yo`naltirishi, ijod uchqunlarini ehtiyotkorlik bilan rivojlantirishi mumkin. TEXNIKA (Mahorat) Mazkur atamani rejissorlik kasbi yuzasidan qaralsa, "rejissorning texnikasi" deyishlik mantiq jihatdan to`g`ri bo`ladi. "Rejissorlikka o`rgatish mumkin emas, ammo rejissorlikni o`rganish mumkin", degan edi K. S. Stanislavskiy.

Rejissorning mahorati xususida gap boshlashdan avval Rejissor kasbi doirasidagi vazifalarini aniqlab ko`raylik. Rejissor kim? Ijodkor muallifmi yoki boshqa odam tomonidan yozilgan badiiy asar talqinchisimi? Boshqa soha ijodkorlari xususida bunday savol tug`ilmasligi mumkin. Shoir, dramaturg, yozuvchi, rassom, kompozitor — bularning muallif ekanligi hammaga ayon. Rejissorchi? Mashhur rejissor Jan Vilar "Spektaklning muallifi so`zsiz rejissordir", degan edi. Mualliflik rejissurasi bilan boshqa muallifning asarini jonli ijrosini ta`minlovchi rejissor o`rtasidagi farq nimadan iborat ekan? Kichik bir misol. Pyesa muallifi ishtirokchilarning barcha xatti-harakatlarini, ipidan ignasigacha aniq to`liq yozgan deylik. Misol uchun, chap tarafdagi eshikdan yashil ko`ylakli qiz gul ko`tarib chiqadi. U ikki qadam yurib, gulni stoldagi guldonga qo`yadi. Bir qadam ortga tisarilib, yana gulga yaqinlashib, uni hidlaydi. O`sha eshikdan oq kostyum-shim kiygan yigit chiqib keladi. Uning qo`lida qizning ro`molchasi. U, eshik yonida to`xtab, qizni kuzatadi. So`ngra, sekin yo`taladi. Qiz o`girilib yigitga qaraydi. Yigit ro`molchani labiga bosadi. O`ng tarafdagi eshikdan qizil ko`ylak kiygan juvon kiradi. Uning qo`lida yo`l jomadoni. Yigit bilan qiz uni ko`rishadi. Juvon ularni ko`rib to`xtaydi. Rangi oqaradi. So`ngra, jomadonni ko`tarib, jahl bilan xonadan chiqadi. Muallif asarni so`nggi nuqtasiga qadar shu zaylda yozib chiqqan. Mazkur sahnani bir rejissor, aynan muallif ko`rsatmasidan chetga chiqmay aktyorlarga o`rgatadi. Ikkinchi rejissor esa remarkani bir chekkaga yig`ishtirib qo`yib, mazkur sahna orqali muallif nima demoqchiligi haqida o`ylaydi. So`ngra, shu sahna orqali "hiyonatni" qanday aks ettirish mumkinligi to`g`risida bosh qotiradi. Mizansahnalarni, qahramonlar kiyimini o`zgartiradi. Bu endi boshqacha ko`rinish, boshqacha sahna, boshqacha taasurot hosil qiladi. Demak, mualliflik rejissurasi

deganimizda adabiy asarni na faqat jonli tilga ko`chirishlik, shu bilan birga asarni yangicha talqin etish orqali unga yangicha g`oya ham bag`ishlamoq kerak ekan. Talqiniy rejissura esa, adabiy matnni o`sha til bilan boshqacharoq, ya`ni turlicha xatti-harakatlar bilan gapirishdan iborat ekan. Buni aniqlashning yana bir usuli, mazkur spektaklni magnit lentasiga yozib olib, matnni qog`ozga tushirilganida, o`sha-o`sha so`zlar, o`sha-o`sha ohanglar saqlanib qolgan bo`lsa, bunday rejissura talqiniy, agar matn o`zgarib, ohanglar o`zgarib asar boshqacha badiiy qiymat kasb etsa, mualliflik rejissurasi bo`ladi. Agar mujassamlashtirmoq so`zini rejissura kasbiga tatbiq qilmoqchi bo`lsak, qog`ozdagi so`zlardan iborat g`oyani moddiylashtirish, ya`ni hayotiy haqiqat tarzida aks ettirishdan iboratdir. Rejissor bu ishni uddasidan chiqa olmasa, yaxshisi, piyesani bezovta qilmagani ma`qul. Chunki, piyeyesa voqealari, qahramonlar o`rtasidagi qizg`in munozara, musobaqa va munosabatlar o`quvchining tasavvurida gavdalangani ma`qul. Negaki, yomon rejissura o`sha tasavvurga putur yetkazishi mumkin. Adabiy mahsulotni boshqa turdagi mahsulotga aylantirishdan muddao, aktyorlarning gavdasi-yu, chiroyli libos va dekoratsiyalarni namoyish etishdan iboratgina bo`lib qolmay, qahramonlarning ichki ruhiy dunyosini ko`z o`ngimizda jonlantirish, ma`naviy borliq tarzida namoyon etish kerak. Teatr ko`pgina san`at turlari hamkorligida yaratilajak badiiy mahsulotdir. Shuning uchun sahna, temir intizomni talab qilishligini hammamiz bilamiz. Lekin ijodiy jarayon erkinlikni talab qilishligini ham hamma har xil tushunadi. Shuning uchun ham teatr, sahna san`atkorlarning bir-biriga yon bosuvini talab qiladigan san`atdir. Shu boisdan ham har kim boshqa muallifning huquqini suiiste`mol qilmasligi uchun avvalambor bir narsaga kelishib olishlari kerak deb o`ylaymiz. Ijodiy jarayon davomida barcha muammolarni hammualiflikda hal etilish kerak bo`lsa, yakuniy natija uchun bir kishi javobgar bo`ladi. Buning uchun har kimning mualliflik chegaralarini belgilab olish lozim. Xo`sh, dramaturgning mualliflik huquqi qaysi bosqichgacha bo`lishi kerak?

Bir qarashda bunday savol paydo bo`lishining o`zi g`ayrioddiy tuyulishi mumkin. Avvalo, dramaturgning merosxo`rligi ishtirokchilarning piyesadagi so`zlari bilan tugashi kerak. Qolgan vaqtda muallifning rejissorga, rassomga, kompozitorga bo`ladigan e`tirozlari faqat va faqat taklif va mulohazasi tarzida bo`lishi mumkin. Shuningdek, erkin ijodiy jarayonda muallif tomonidan piyesada ko`rsatilgan remarka (tushuntirish so`zlari) taklif tariqasida qabul qilinmog`i darkor. Ammo zamonaviy teatr deganda, bahaybat piramidaning ustida hokimi mutlaq bo`lib o`tirgan rejissorni ko`z oldimizga keltirmasligimiz kerak. Rejissor o`z ijodiy hamfikrlarining qo`li bilan spektakl yaratmaydi. Ularning fikrini to`g`ri tomonga yo`naltiradi, xolos. Yakka hokimlikka da`vogarlik qilib, har bir masalada uzil-kesil fikr bildirish kutilgan natijalarga olib bormaydigan yo`ldir. Aksincha, rejissor rassom bilan ishlar ekan, "shu manzarada, mening nazarimda quyosh u tomondan emas, bu tomondan tushib turgani maqsadga muvofiq bo`lardi" yoki "qahramonning kostyumi haddan tashqari qorayib ketmaganmikan?" degan qabilida yondoshib, rassomning ijodiy tasavvurini qo`zg`atishi lozim. Kompozitor bilan ishlash jarayonida ham hamisha o`z fikr mulohazalarini taklif tariqasida bildirgan holda, ularni o`zi ko`zlagan manzil tomon yo`naltirib turishi kerak. Shundagina u bilan hamkorlikda spektakl ustida ishlayotgan rassom, kompozitor o`zi sezmagan holda rejissorning fikrini aks ettirishga harakat qiladi. Yana savol tug`iladi: Xo`sh, u holda mualliflik davosini qilmaydigan yana qanday xizmat qoldi, — deyish mumkin. Rejissorning mustaqil maydoni — mizansahnadir! Aslida muallif rejissor ham, talqinchi rejissor ham bir xil ishni bajaradi. U, rol taqsimlaydi, mizansahnalarni belgilaydi, aktyor bilan so`z ustida ishlaydi. Bir so`z bilan aytganda, unisi ham, bunisi ham spektakl sahnalashtiradi. Faqat bu ishlarni ular bir xilda bajarmaydi. Talqinchi rejissor, agar muallif qahramon shu so`zdan keyin eshikni yopib chiqib ketadi, deb yozib qo`ygan bo`lsa, xuddi dramaturg yozganday aktyorni eshikni yopib chiqib ketkazdiradi. Lekin eshikni yopib chiqib ketishning sanoqsiz yo`llari ham mavjud bo`lib,

muallif- rejissor aktyor bilan birgalikda shart-sharoit taqozasi bilan eshikni qanday yopib chiqib ketishlik ustida bosh qotiradi. Eshikdan otilib chiqib ketish mumkin, sekin borib, tez chiqib ketish mumkin. Eshikni qattiq yopib chiqish mumkin. Yoki sekin borib, eshik oldida to`xtab, orqasiga o`girilib, so`ngra tez chiqib ketish mumkin. Eshikni ochib, tepib, itarib chiqish ham mumkin. Hamma gap qahramonning bildirmoqchi bo`lgan fikriga bog`liq. Boshqa bir rejissor esa "eshikni yopib chiqib ketadi", degan tushuntirish so`zini o`zicha talqin qiladi. Qahramon qanday kayfiyatda chiqib ketadi? Hafa bo`libmi, xursand bo`libmi? Haqoratlanib chiqib ketadimi? Boshqa bir rejissor, umuman eshikdan foydalanmasligi ham mumkin. Balki hamsuhbatiga bosiqlik bilan ta`zim qilib chiqib ketar. Oradan biroz fursat o`tib, chiqib ketuvchi qattiq hafa bo`lib chiqib ketganligini tushunib yetar. Muallif tomonidan berilgan matn, sahnadagi shartli so`z bo`lib, uning tag zaminida qanday ma`no borligini aniqlab, o`sha maqsad va g`oyani ochib berish rejissorning asosiy vazifasi ekanligini birinchi kursdanoq tushunib kelinyapti. Tub ma`noni, tajriba tarzida bir necha voqeachalarga bo`lib, mizansahnada qanday ifoda etilishini ko`rib chiqaylik. Piyesa matni: Qiz xat o`qiyapti. Yigit: Xo`sh? Qiz: — Hech narsa. Yigit- Yomg`ir yog`yapti. Qiz: — Ha, yog`yapti. Bu yerda rejissor bir narsani hisobga olishi kerak. Aktyorga "mana shu yerdan turib, tomosha zaliga qaraysan", deyishlikning o`zi kifoya qilmaydi. Ko`rinishi kerak bo`lgan manzaraning uzoq-yaqinligini e`tiborga olgan holda, aktyor qayerda turishi, qaysi qatordagi qaysi kursiga tikilishi aniq belgilab berilishi shart. Buning ustiga, o`sha manzaraga qarashga majbur qilgan omillar ham aniq bo`lishi maqsadga muvofiqdir.

Ikkinchi muhim bir masala aktyor tomosha zaliga, kulisga (sahnaning ikki yonidan tushib turadigan qator pardalar) qarashining o`ziga xos, nozik tomonini ham hisobga olishi zarur. Xo`sh, bu noziklik nimalarda o`z aksini topadi? 1. Kulisga chiqib ketayotgan aktyor ko`zini mutlaqo pastga tushirmasligi kerak. Negaki, kulis ortida yana xona, bog`, maydon borligi darhol yo`qqa chiqadi. 2. Yerga qaratilgan ko`z, tomoshabinda ijrochiga nisbatan salbiy ta`sir ko`rsatadi. Shuning uchun tomosha zaliga qaralganda ham ko`zni sahna chetiga tushirib bo`lmaydi. Yaxshisi, to`rtinchi, beshinchi qatordan bir nuqtani belgilab, o`shanga tikilish maqsadga muvofiq. 3. Shuningdek, boshni yuqoriga ko`tarish ham yaxshi taassurot tug`dirmaydi. Aktyorning butun yuzi yalong`ochlanib qoladi. Tomosha zali bo`ylab olisga tikilinayotganda boshni ko`tarmasdan ko`zning o`zi bilan qarash kerak. YA`ni eng oxirgi qatorda o`tirgan tomoshabin boshidan ozgina yuqoriga qaragan ma`qul. 4. Agar ikki yoki uch kishi bir manzaraga qarashi kerak bo`lsa, ularning ko`zi har qayerda jovdiramasligi uchun aktyorlar rejissor yordamida avvaldan hammasi qaysi nuqtaga qarashi kerakligi to`g`risida kelishib olishlari lozim. 5. Agar aktyorlar qush yoki samolyotni, otilgan koptokni kuzatishlari kerak bo`lsa, bir nuqtadan ikkinchi nuqtaga o`tishlik, qaysi nuqtada to`xtashlikni ham avvaldan kelishib olgan ma`qul. Sahnaning yana bir sirli sathi bo`lib, bu "to`rtinchi devor"ning ortidir. YA`ni bevosita tomosha zali. So`nggi yillarda rejissorlar bu makondan ham unumli foydalanish imkoniyatini kengaytirmoqdalar. To`g`ri, bunday ixtirolar ko`proq dramatik va bolalar teatrlari spektakllarida ko`zga tashlanmoqda. O`tgan asrning 70yillarida Bahodir Yo`ldoshev tomonidan sahnalashtirilgan "Ro`yxatlarda yo`q" nomli spektaklda asar voqealarining ko`pchiligi tomosha zaliga ko`chirilib, tomoshabin sahnaga joylashtirilgan edi. Keyinchalik bunday usul boshqa spektakllarda qo`llanilmagan bo`lsada, ammo "to`rtinchi devor" buzilgan edi. Milliy teatrning "Alisher Navoiy" (rejissor Turg`un Azizov) spektaklida asar qahramoni spektakl so`nggida "Men xalqimga, ijodimga ketdim",

degan so`zlar bilan sahnadan tomosha zaliga tushib kelar edi. Hozirda bu usul "Chimildiq", (rej. T. Azizov) spektakllarida ham keng qo`llanilgan. Bundan ko`zlangan maqsad tomoshabinni spektakl voqealari ishtirokchisiga aylantirishdir. Haqiqatan ham teatr kostyumidagi aktyorni yoningizda yurishi, ayrim hollarda bevosita sizga murojat etishi qiziq va g`ayri tabiiydir. Ijtimoiy publitsistik janrdagi "Insonlikka nomzod" (M. Karimov asari) spektaklida kamina ham bosh qahramonni tomosha zaliga tushirgan bo`lib, maqsad tomoshabinni mamlakatda ro`y berayotgan ijtimoiy muammolardagi ishtirokini faollashtirishdan iborat bo`lgan. Bu, spektaklning badiiy qiymatini, ruhiy ta`sirini oshirish uchun mo`ljallangan harakatlar bo`lib, ikkinchi tomondan spektaklning makondagi harakat doirasini kengaytirish uchun ham unumli xizmat qilishi mumkin. Misol uchun, biron kimsani kutib olish, kuzatib qo`yish kabi sahnalarni bevosita tomosha zali, yonboshdagi eshiklar orqali amalga oshirilishi asar ma`nosini boyitadi. OMMAVIY SAHNALAR Muallif rejissor bilan talqinchi rejissor o`rtasidagi farq ko`pincha ommaviy mizansahnalarni ishlashda yaqqol ko`zga tashlanishi mumkin. Sahnaga qancha ko`p odam chiqarilsa, omma shuncha ko`payadi, degan noto`g`ri tushuncha mavjud. Odatda, taqlidchi rejissor, shu kunga qadar spektaklda bir necha kishi ishtirok etib kelgandi, mana endi odam ko`payishi bilan spektaklning rang-barangligi oshadi, deb o`ylaydi. Spektaklning birinchi namoyish-premyerasi vaqtida odam ko`p bo`lib, haqiqatan ham sahnani to`ldirib, tomoshabinni chalg`itishi, sahnada go`yo hayot qaynaganday bo`lib tuyulishi mumkin. Ammo spektakl bir necha bor o`ynalishi bilan bu omma sahnada hech bir taassurot qoldirmaydigan olomonga aylanishi turgan gap. Xuddi shu yerdan spektaklning parchalanishi boshlanadi. Umuman, ommaviy sahnalar o`ta nozik bo`lib, umri qisqa, ishtirok etuvchi aktyorlar aksariyat hollarda e`tibordan chetda qoladi. Shuning uchun, omma bilan bog`liq sahnalarni boshidanoq bir qolipga

solib olish kerak. YA`ni, ommaviy sahnada ishtirok etadigan har bir qatnashchi uchun alohida sahna, o`yin maydoni va makonni puxta o`ylab chiqilgan reja asosida qat`iyan belgilab qo`yish zarur. Bunday sahnalarga har safar yangi ishtirokchi kiritilganida, rejissorning shahsan o`zi ular bilan shug`ullanishi lozim. Ommaviy sahnaga yangi ishtirokchilarni qo`shish kerak emas.Agar zaruriyat yuzasidan shunday vaziyat tug`ilsa, yangi qo`shilgan har bir ishtirokchining o`rni, bajaradigan vazifasi aniq ko`rsatilishi zarur. Ommaviy sahnaga chiqishi kerak bo`lgan aktyor sahnaga "kunim o`tsin" uchun chiqmasligi, aksincha, shu spektaklning ishtirokchisi, uning badiiy qiymatiga o`z ulushini qo`shuvchi ijodkorga aylanishi talab etiladi. U ham boshqalar kabi asarning vaqtiy birligini his etishi zarur. Ammo bu ish rejissordan juda ko`p mehnat talab qiladi. Kompozitorchi? Uning mehnati kammi? Har bir kichik parchani sozlarga bo`lib, har birining ovoz imkoniyatlarini hisobga olishi, vaqt birligidagi tovushining uzunqisqaligini yozib chiqish oson ish emas. Shuning uchun spektakldagi ixtirochilikni yoqtirmaydigan ish, ommaviy sahnalar hisoblanadi. Bu yerda qat`iy belgilab qo`yilgan chegaradan chetga chiqish mumkin emas. Misol tariqasida Nemirovich Danchenkoning "Yuliy Sezar" spektaklidagi ommaviy sahnalarga bag`ishlangan rejissorlik planini ko`zdan kechirib ko`raylik. Rejissor bu sahnada beshta maydonchani yigirma olti nuqtaga bo`lib chiqadi: a) forumga ko`tariladigan ko`cha (ommaviy yig`in o`tadigan joy), b) palatinga eltuvchi ko`cha (palata), v) kapitoliy, g) palatin. d) ko`chaning chap tomonida keng yo`lak, o`ng tarafdagi tor yo`lak. 1. Turli buyum va kitoblar sotiladigan do`kon. 2. Temir buyumlariga ishlov beradigan ustaxona (dubulg`a, sovut, qilich). 3. Meva sotadigan do`kon (olma, uzum, ichimlik, quruq meva).

4. Sartaroshxona. a, b, v, g, d, ye, j — ko`chada yotgan toshlar va hokazo. Shundan keyin rejissor ommaviy sahnada qatnashadigan 150 ishtirokchining hunari, nima bilan shug`ullanishi, o`zi bilan olib yurishi kerak bo`lgan rekvizitlarni erinmay yozib chiqadi. 1. Juhud do`kondor. Uning do`konida quyidagi anjomlar bor. Aktyorning o`ng tomonida kitob va uy-ro`zg`or buyumlari: sham, qurbonlik qiladigan qo`ra, mash`ala va boshqalar. Aktyor qari juhud. Yamoq tushgan eski halat, boshida do`ppi, oyog`ida choriq. O`ta ehtiyotkor va saramjon sarishta, ziqna. Bu mayda-chuydalar uyib tashlangan tokcha. Tokchaning chetiga turli xil lampalar ilib tashlangan. Ichkaridagi ovoz kuchaytirgich karnaylar tomoshabinga ko`rinib turipti. Sahna boshlanishida do`kondor o`z xonasini yig`ishtirmoqda. Unga yosh bola yordamlashmoqda. Qariya "yaxshilab tozala", deya baqiradi. Bola ko`ylagining etagi bilan changni artadi. 2. Birinchi bola. Sochlari qo`ng`iroq, sap-sariq, qo`llari iflos, oyoqyalang, ko`ylagi ham irkit, belini charm tasma bilan bog`lab olgan. Tez-tez burnini tortib turadi. Tashqariga, odamlar oldiga chiqqisi kelib turipti. Qariya boshqa tomonga o`girilishi bilan bola ko`chaga qaraydi. Buni sezib qolgan qariya uning yelkasiga musht tushiradi. Bola yig`lab ichkariga o`tadi. 3. Rimlik ayol uyning ayvonidagi derazalarni gulchambar bilan bezamoqda. Yuqorida keltirganlarimizdan ko`rinib turibdiki, rejissor sira erinmasdan, har bir ishtirokchi, uning mashg`ulotini aniq belgilab chiqqan. Lekin ommaviy sahnalarni birma-bir yozib chiqishning o`zi bilangina sahna muvaffaqqiyatli chiqadi deyish xato bo`lur edi. Bunday sahnalarda ifoda vositalaridan juda tejamkorlik bilan foydalanish zarur. Pala-partishlik, har kim o`z bilganini qilishi, harakatlarni haddan ziyod ko`pligi, shovqin-suron, musiqa ovozi bosh og`rig`idan boshqa narsa emas. Hamisha insonning qabul qila olish imkoniyatlarini hisobga olish kerak bo`ladi.

Ommaviy sahnalarda ham xuddi orkestr kabi har bir soz o`z o`rnida, o`ziga berilgan kuyni ijro etsagina ma`no-mazmun paydo bo`ladi. Ommaviy sahnalar zimmasidagi mas`uliyat spektakl qiymatiga qanchalar ta`sir ko`rsatishi mumkinligini tushungan rejissor, bunday sahnalarda odamlarni ko`paytirishi kerakmi yoki yo`qmi o`ylab qoladi. Xalqda "Ishq boshqa, havas boshqa", degan naql bor. Agar bu maqolni rejissorlik kasbiga mengzaydigan bo`lsak, rejissor spektakl sahnalashtirishga tushishdan oldin ishtiyoqi kuchli bo`ladi. Ammo hayot va imkoniyat hamisha ham biz o`ylaganchalik bo`lavermaydi. Shuning uchun rejissor o`z xohish va istaklarini vaqtida jilovlay bilishi ham muhim. Bunday jilovlash ikki prinsipial ahamiyatga ega bo`lib: birinchidan, aktyor ertalab teatrga kelib, ish rejasi osiladigan taxtadagi buyruqda o`zini ommaviy sahnada chiqadiganlar ro`yhatida ko`rar ekan, o`sha zahoti hafsalasi pir bo`lishi turgan gap. Agar u o`z familiyasini pantomima sahnasida qatnashadigan besh-to`rt ishtirokchi ro`yhatida ko`rsa, kayfiyati boshqacha bo`ladi. Mazkur sahnada o`z qobiliyatini namoyish qilish imkoniyatlari haqida fikr yuritadi. Shuning uchun bu safar teatrga shunchaki ro`yxatdan o`tish uchungina kelmaganligini biladi; ikkinchidan, ijodiy jamoa uyushqoqligi masalasi ham nazardan chetda qolmasligi kerak. Katta jamoalarda ishga kelib-ketuvchilar ko`p bo`ladi. Har yangi kelgan aktyor bilan eski sahnani ishlab jamoaga qo`shish, o`sha muhitga uni olib kirish murakkab, ko`p mehnat talab qiladigan ish. Aksariyat ommaviy sahnalar bilan bog`liq spektakllarni to`xtab qolishiga sabab, kichik yoki so`zsiz sahnaga chiquvchi ishtirokchining yo`qligidan bo`lishi mumkin. Bunday kezlarda yana og`irlik o`sha sahnalashtiruvchi rejissor zimmasiga tushadi. Agar spektaklni ommaviy sahnalarsiz ishlash mumkin bo`lmasa, bunday sahnalarni har bir spektakldan oldin repetitsiya qilish zarur.

Rejissor o`z spektaklining taqdiriga befarq bo`lmasa, katta rollarga kiritiladigan aktyor bilan rejissor assistenti repetitsiya qilishi mumkin, biroq ommaviy sahnalar repetitsiyasini zinhor boshqaga ishonib bo`lmaydi. Faqat rejissorning o`zi repetitsiyani boshqarishi lozim, shundagina bu spektaklning umri uzoq bo`ladi. Ommaviy sahnada ham xuddi musiqiy asar kabi asosiy kuy (bosh qahramon, qahramonlar), undan keyin ikkinchi va uchinchi ovozlar, qo`shimcha ovozlar, o`tkinchi ohang, shovqinlar va o`zgarishlari bo`ladi. Bunday sahnalarni mizansahnalashtirishda, xuddi musiqiy asar kabi asosiy kuy bilan boshqa ohanglar o`rnini almashtirib turish kerak. Masalan, qahramonni ko`zlangan manzil sari intilishi va unga qarama-qarshi bo`lgan ommaning harakatlari, kuy va ohanglarda bo`lgani kabi har ikki tarafning ko`zlagan maqsad sari intilishi ikki o`rtadagi qarama-qarshilikni keltirib chiqaradi. Mana shu o`zgarishlar jarayonida goh u yerda, goh bu yerda asosiy qahramonlarning olg`a intilayotgani ko`zga tashlanib turishi kerak. Umuman ommaviy sahnalarda qarama-qarshi kuchlarning harakati asar matnlarida u qadar ko`zga tashlanmasada, sahnada qarshi kuchlar maqsadini aniqlab, ularni harakatga keltirish juda ham muhim. Bu o`rinda badiiy ehtiros bilan sport musobaqalari vaqtidagi ehtirosni nazardan qochirmaslik zarur. Omma ishtirokida sahnada ro`y berayotgan olishuv va tortishuvlar vaqtida tomoshabin ehtirosini qo`zg`ata olish juda-juda muhim. Shuningdek, yana bir narsani yodda tutish kerak. Qarama-qarshi tomonlarning kuchi (qahramonlar bilan omma o`rtasidagi kuch) teng bo`lishi lozim. Aks holda, voqealarni qanday yakunlanishi tomoshabin uchun oldindan ma`lum bo`lib qoladi va qiziqish yo`qoladi. Shuning uchun goh bir tomonning qo`li baland kelsa, goh ikkinchi tomonning qo`li baland kelib, tomoshabin ehtirosini yana ham faollashtiradi. Ba`zan qahramonlarning mushkul ahvolga tushib qolishlari, ularning "oh-voh"kabi iztiroblarini kuchaytirish uchun ommaviy sahnadagilar o`zining qahramonlarga nisbatan bo`lgan munosabati orqali tomoshaning qiziqarli bo`lishini ta`minlaydi.

Agar rejissor ommaviy sahnada ishtirok etuvchilarning har biriga alohidaalohida vazifa berib, alohida maqsad sari harakat qilishi kerakligini tushuntirsa, bunday sahna boshdan oyoq aralash-quralash bo`lib ketadi. Shuning uchun ommaviy sahna ishtirokchilarini alohida-alohida guruhlarga bo`lib, har bir guruhning vazifa va maqsadi, harakat qilishi kerak bo`lgan maydon chegarasi, ularning oldinma-ketinligini uqtirishi kerak. Har bir guruh orasidan yetakchi artistlarni belgilab qo`yilishi, so`ngra ularning plastik harakatlari nimalardan iboratligini tushuntirish zarur. Agar ommaviy sahna ishtirokchilari aniq bir jismoniy ish bilan mashg`ul bo`lishlari joiz bo`lsa, har bir guruhning orasidan o`z rejissorini tanlab, maqsadni, maydon va makonni ko`rsatish, guruhning har bir ishtirokchisi aniq bir ish bilan mashg`ul bo`lishligini ko`rsatib berish lozim. Bu guruhlar harakatga kelganidan keyin sahnalashtiruvchi rejissoyor har bir guruhning sahnadagi o`rni, harakatlar hamohangligini, spektaklning umumiy g`oyasiga bo`ysundirilganligini aniqlaydi. Ayrim o`rinlarni va ishlarni almashtirishi ham mumkin. Ommaviy sahna ishtirokchilari sonini ko`paytirish uchun ularni bir necha guruhga bo`lib, sahnadan o`tkazish kerak. Avvaliga uch, so`ngra besh, undan keyin o`n kishi. Har bir guruh sahnadagi harakati bilan boshqa guruhga o`xshamasligi kerak. Turgan gap, ko`pincha ommaviy sahna ishtirokchilari yetishmaydi. Bunday kezlarda guruhlarni navbatma-navbat sahnaga chiqarish va har safar boshqacha kiyim-bosh, boshqa mashg`ulot bilan band bo`lishlari kerak. YA`ni bir necha artistni bir necha bor sahnaga chiqarish va har safar boshqa-boshqa kiyimlar kiydirish mumkin. Shu o`rinda K. S. Stanislavskiy "Ottelo" spektaklidagi ommaviy sahnalarni qanday yechimini topganligi bilan tanishib chiqsak foydadan xoli bo`lmas. "Xaloyiq ko`prik tomon uzluksiz oqib bormoqda. Ko`prik ustidagi odamlar ikki tomonga qarab harakat qiladi. Birinchilari pastga tushib, kiyimlaridan ko`zga yaqqol tashlanadiganlarini bir-birlari bilan almashtirib, yana sahnaga chiqib keladilar. Shu zayl ko`prikdagi odamlarning oqimi uzilmaydi."

Albatta, biz keltirgan misol hozircha nazariyadir. Amaliyotda esa uning imkoniyatlarini yanada kengaytirish mumkin. Bir spektaklni o`zida biz sanab o`tgan misollarning bir nechtasidan bir spektaklda foydalanish mumkin. Ommaviy sahnalarni badiiy izga solish, ularni amalga oshirish qiziqarli bo`lishi bilan birga xavfli hamdir. Kichik spektakllarni sahnalashtirish uchun chuqur o`ylangan fikr zarur bo`lsa, ommaviy sahnlar bilan bog`liq spektakllarning ko`lami ham, harakat maydoni ham kengdir. Uch-to`rtta aktyor bilan ishlash uchun o`ta sezgirlik va qat`iyat kerak. Shuning uchun ommaviy sahnalar bilan ishlashda rejissorning qattiqqo`lligi zarur. Bunday damlarda birdanbir to`g`ri yo`l avvaliga temir intizom zarurligini tushuntirish, so`ngra kat`iy talabga o`tish kerak. Ish jarayonida aktyorlarning faqat qo`l-oyog`i va gavdasigina emas, qalbi ham ishlashi, umumiy ishga naf keltirishi lozim. Ommaviy sahnani harakatga keltirayotgan rejissor har bir ishtirokchini ko`rib turishi shart. Shuningdek, ommaviy sahnalar bilan ishlayotgan vaqtda makon va maydon yuzasida bo`sh joyning o`zi bo`lmasligi lozim. Yaponlar gullab turgan birgina butoqcha orqali bahor fayzini, fazilatini, kayfiyatini aks ettiradilar. Bizning rassomlar aksariyat holda gullab turgan butun bir bog` tasvirini chizishsa ham o`sha gullagan butoqchalik taassurot uyg`otmaydi. Bugungi kunda dekoratsiya va buyumlar bilan haddan tashqari to`ldirib tashlangan sahna tomoshabinni o`zidan qochirishini hisobga olish kerak. Ozgina narsa bilan ko`p ma`noni bildira olish muhim xislatdir. Kattakon suv havzasi qirg`og`iga to`g`on qurilib, suv taqsimlanmasa, hammayoqni vayron qilishi mumkin. Xuddi shuningdek, rejissor tasavvurining cheki-chegarasi yo`q. Agar uning tasavvuri chegaralanmasa, ular turli mayda-chuyda, kerak-kerakmas harakat va buyumlar sahnaga chiqib qolishi mumkin. Kichik bir sahnani obdon ishlab, qiyomiga yetkazmay turib, yangi-yangi o`yinlarni aktyorga taklif qilish ijodkor tafakkurini bo`g`ib qo`yadi. Yaratib berilgan sharoit, tug`dirilgan imkoniyat doirasidan chetga chiqmaslik eng oqilona ishdir. Imkoniyatlar darajasidan tashqaridagi narsalardan ish boshlanmasdanoq kechish kerak. Misol uchun, sahnalashtirilayotgan spektaklni kichik sahnaga mo`ljallash kerakmi yoki va`da qilingan katta sahnagami? Va`da

qilingan sahnani so`nggi soatlarda bermasliklari ham mumkin. Shuning uchun "Minnatli oshdan beminat tosh yaxshi", degan maqolga amal qilib, yaxshisi kichik sahnaga mo`ljallab spektakl sahnalashtirgan maqul ish. Texnik qurilmalari mukammal bo`lgan sahnaning hajmiga ta`sir ko`rsatish osonroq. Shuning uchun rejissor rassom bilan bo`lg`uvsi spektaklning dekoratsiyasi ustida ishlar ekan, voqea o`tishi kerak bo`lgan xona hajmini kengaytirishi, toraytirishi mumkin. Buning uchun yon pardalar (kulis), padugalar (tepadagi pardalar) ni tushirish, ko`tarish orqali istalgan sharoit muhayyo qilinadi. Lekin spektaklni gastrolda, qishloq klublarida o`ynashga to`g`ri kelib qolgan taqdirda qanday yo`l tutish kerak? Spektaklning barcha dekoratsiyasini sahnaga kiritilsa, aktyor harakati uchun joy qolmaydi. Bunday sharoitda birdan-bir to`g`ri yo`l dekoratsiyalarning ayrim qismidan foydalanishdir. Yaxshi rassom kichik bir bo`lakcha orqali bir butun inshootning taassurotini vujudga keltirishi mumkin. Kinochilarning asosiy mezoni bitta kadrga kichik bir voqelikni singdirish orqali, butun bir hayotning ramziy ifodasini tomoshabinga yetkaza bilishlikdan iboratdir. Ko`p sonli suvoriylar safini ko`z oldimizga keltirib ko`raylik. Endi xuddi shu manzarani deraza orqali, ma`lum masofadan tomosha qilaylik. Yoki qator turgan uylar oralig`idan ko`raylik. Garchand, suvoriylarning hammasini ko`rmasakda, ularning ma`lum qismlarini ko`rish orqali butun bir qo`shin ko`z oldimizga keladi. Xuddi shunday qishloq klubida ko`rsatiladigan spektaklda ham dekoratsiyalarning ma`lum qisminigina ko`rsatish orqali yaxlitlikka erishish mumkin ekan. MISOL: Maktab o`quvchilarining "xayrlashuv kechasi" sahnasini qanday hal etish mumkin? Bayram o`tayotgan katta binoning ichki ko`rinishi. Bunday holatda rejissor tomoshabin fikrini spektakl qatnashchilarining hammasiga jalb qilish o`rniga ularni guruh-guruhlarga bo`lib ko`rsatgani maqsadga muvofiqdir. Bino ichidagilar raqs tushyapti. Bir necha odam ichkariroqda gaplashib o`tiripti. O`ng tarafdagi supada orkestr kuy ijro etmoqda. Mana, raqs tugadi. Hamma atrofga tarqaladi. Asar qahramonlari bo`lmish qiz bilan yigit gaplashib, sahnaning chap tarafidan oldingi

qismga chiqib kelyaptilar. Ulardan orqaroqda bir necha guruhga bo`lingan yuqori sinf o`quvchilari past ovozda gurunglashyapti. Lekin ularning ko`zi qiz bilan yigit turgan tomonda. Shuning uchun ham qahramonlar xoli qolisha olmaydi. Ular hammaning ko`z o`ngida. Qizning dugonasi esa bir chetdan ularni qiziqish bilan kuzatmoqda. Shuning uchun qiz bilan yigit yashirinishga joy topa olmaydilar. Supaga konferansye chiqadi. U hazil-huzul bilan yig`ilganlar kayfiyatini ko`tarishga harakat qilmoqda. Yigit bilan qiz biroz uning gaplariga quloq solib turishadi-da, yana o`zlari bilan o`zlari band bo`ladilar. Ko`p o`tmay ular janjallashib qolishadi. Qahramonlar ikki tomonga ajrashib ketishadi. Qolganlar ham ikki guruhga bo`linishadi. Qiz chap tarafdagi sahna oldida. Novcha yigitning xushomadiga quloq solib turipti. Yigit o`ng tarafdagi ikki qiz bilan gaplashyapti. Sahna o`rtasiga oshiq-moshiqlarni kuzatib turgan qiz chiqib keladi. U har ikki qahramonni uzluksiz kuzatish orqali tomoshabin e`tiborini o`ziga qaratib turipti. Birdan kuy boshlanadi. Shu payt yigit qizni yo`qolib qolganini sezib qoladi. Raqs tushayotganlar orasidan uni qidirib, har tomonga yuguradi. Endi xuddi shu sahnani qishloq klubiga ko`chirib ko`raylik. Birgina sozandalarning o`zi butun sahnani egallab olishi mumkin. Shuning uchun rejissor orkestrni qisqartirib, doirachi bilan yana bir sozandani sahnaga olib chiqishi mumkin. Raqs davomida sozandalar, tomoshabinga ko`rinmay turgan o`z hamkasblari bilan suhbatlashishlari mumkin. Shuningdek, orqaroqda raqs tushmay turganlar uchun bir-ikki kursi qo`yib qo`yilsa bo`ladi. Raqs tushayotganlar chap tomondan chiqib o`ng tomonga, o`ng tomondagilar chap tomonga o`tib turishipti. Mana, bizning qahramonlar ham ko`rinishdi. Garchand, ular gaplashmayotgan bo`lsalarda, o`rtalaridagi munosabat tushunarli bo`lishi kerak. Ular ham qarshi tomonga o`tib ketadilar. Ko`p o`tmay, boyagi qiz ularni kuzatib chiqadi. Uning nigohi kulisga qaratilgan. Demak, qiz bilan yigitni kuzatyapti. Raqs tugaydi. Yoshlar tarqalishadi. Ulardan ikki kishi gaplashib yon tomonga o`tsa, boshqa tomondan chiqqanlar kulislar oralab, go`yo katta zalga o`tib ketadi. Mana, konferansye paydo bo`ladi. (Uning ovozi sahna ortidan ham eshitilishi mumkin.) Shu payt sevishganlar o`rtasida tortishuv boshlanib ketadi. Mana, ular ikki

tomonga ajralishdi. Yigit, o`ng tomondagi uchinchi kulisga kirib ketadi. Qiz, chap tarafdan sahnaning oldiga chiqadi. Uning yoniga novcha yigit yaqinlashadi. Qiz u bilan gaplashib turgan bo`lsa-da, ko`zi yigit kirib ketgan tomondan uzilmaydi. Tez orada o`sha tomondan ikki qiz bilan hiringlashib, kulishib yigit chiqib keladi. Birdan musiqa yangraydi. Yana hamma raqsga tushib ketadi. Raqs tushayotganlar yigit bilan qizni to`sib qo`yishadi. Oldin naynov boshqa qiz bilan raqs tushib chiqadi. Uning ortidan qizni qidirib, zir yugurib yurgan yigit ko`rinadi. Yuqoridagilardan shunday xulosaga kelish mumkinki, har qanday chegaralash rejissor uchun qo`shimcha, ya`ni ta`sir kuchi avvalgisidan kam bo`lmagan imkoniyatlarni qidirishga, shu bilan birga asarning badiiy ta`sir kuchini oshirishga xizmat qildirishi mumkin ekan. MONOLOG VA MIZANSAHNALAR Monolog grekcha so`z bo`lib, asar ishtirokchisining o`ziga yoki boshqa ishtirokchilarni tomoshabinlarga qarata nutq irod etishdir. Ikki kishini (dialog) gaplashtirish, bahs-munozara olib borish uchun mizansahna yaratish osonroq. Monologda esa bir odam gapirishi kerak. Unda mumtoz asarlardagi Gamlet, Jamila, G`ofir, Rustam, Brut, Otello, Lir monologlarini qanday qilib olib tashlab bo`ladi? Bir ijrochiga mo`ljallangan piyesalarni nima qilish kerak? Mulohaza yuritib ko`rilsa, mumtoz piyesalardagi monologlar mutlaqo eskirgan emas. Aksincha, monologlar bilan bog`liq sahnalarni talqin qilish eskirgan. Monologlar xususida ish boshlashdan avval, ularni to`rt guruhga bo`lib olish maqsadga muvofiq. Sahnada qahramonning bir o`zi ijro etadigan monolog. Bu sahna ham boshqa sahnalar kabi ruhiy va jismoniy harakatlarga boy bo`lib, voqealar tomoshabin ko`z o`ngida kechadi. Rejissorning vazifasi, ko`p so`zlikdan qochib, uni xatti-harakatga boy sahnaga aylantirishdan iborat. Bu yerda hamroh (partnyor) dan boshqa barcha unsurlar: dekoratsiya, musiqa, chiroq hammasi

mavjuddir. Chiroq o`zgarib turishi mumkin. Teatr kostyumi ham bor. Bularning hammasi rejissor va ijrochi uchun hamroh vazifasini o`taydi. Sahnada yetishmagan narsalarning o`rnini to`ldirish uchun rejissor tasavvur va tafakkurni ishga solishi kerak. Xo`sh, munosabatlar nima bo`ladi, degan tabiiy savol tug`ilishi mumkin. Munosabat esa Stanislavskiy iborasi bilan aytganda, sahnada aktyorni qurshab turgan muhit dekoratsiya, kostyum va jonsiz buyumlar orqali amalga oshirilishi kerak. Bunga qo`shimcha ravishda, aktyorning sezgisi, ichki ruhiy holati ham kiradi. Demak, rejissor ixtiyorida munosabat o`rnatish uchun zarur bo`lgan barcha ashyolar muhayyo bo`lib, quruq so`zamollika o`tib ketilmasa bo`lgani. Ommaviy sahnalar xususida gap yuritganimizda rejissorni o`z xohishini mumkin qadar chegaralashga chaqirgan edik. Balki bu yerda o`sha xohishlar jilovini qo`yib yuborish o`rinli bo`lar? Yo`q, bu yerda ham istak va xohishlarni yana ham jilovlashga to`g`ri keladi. To`g`ri, ommaviy sahnalardagi shovqin-suron, yugurishelish kabi harakatlarni bu yerda ishlatib bo`lmaydi. Tomoshabinning diqqati ko`pchilikka emas bir odamga qaratilgan bo`ladi. Monolog sahnasining asosiy ifodaviyligi ham chegaralangan harakatlardan iborat bo`lishi kerak. Bir qadam, yarim qadam yurish, yarim burilish, nim burilish, biroz oldinga, ortga intilish va hokazo... Yakama-yakka olishuv chog`idek, chiroqlar shu`lasi ostida turgan yakka odamdan tomoshabin nimadir kutib turganligini yaxshi bilamiz. Demak, odamlar bilan liq to`la zalning butun mas`uliyati va og`irligi yakka aktyor zimmasiga tushadi. Aktyorning monologi dabdurustdan boshlanmay, oldingi sahnada kechgan voqealar davomi bo`lishi kerak. Texnik nuqtayi nazaridan bu sahna shunday kompozitsion qurilishi kerakki, aktyor o`zini barcha voqealar markazida ekanligini his etib tursin. Monolog- qalb to`rida yashiringan fikrlarni oshkora gapirishdir. Misol tariqasida quyidagicha sahnani olib ko`raylik. To`y liboslariga burkangan barno qiz, nikoh marosimiga tayyorlanmoqda. Shu vaqt ko`zi bir chekkada yotgan kitobga tushib qoladi. Beixtiyor kitobni varaqlaydi. Undan bir gulning yaprog`i tushadi. Qiz yaproqni asta ko`tarib, unga tikiladi va xayol og`ushiga cho`madi. Yoshligi, ilk sevgidan nishona bu yaproq. Qiz ota-

onaning ixtiyori bilan sevgan kishisiga emas, boshqa odamga turmushga berilmoqda. Beixtiyor qizning ichki his-tug`ulari, o`y-fikrlari tashqariga chiqadi. Monolog boshlanadi. Bunday vaqtda aktrisa nima qilishi, kimga yoki nimaga murojaat qilishi kerak bo`ladi? Albatta, tomoshabinga yuzlanib, u bilan muloqotga kirishish. Qiz tomoshabinlar boshi osha zalning uzoq nuqtasiga tikiladi. Xayolan o`sha "sevgida yetim" qolayotgan yigitni ko`radi. Uning harakatlari nihoyatda tejamkor. Ustidagi to`y ko`ylagi, qo`lidagi uzuk va suyukli yigit taqdim etgan gul yaprog`i. Boring ana, muhtasham qilib bezatilgan xona devorlari (dekoratsiyalar). Ahyonahyonda qizning jovdiragan ko`zlari tomosha zalidan kimnidir qidirishi, kimgadir murojat qilishi mumkin. Monologning yana bir turi — hikoya qilib beriladigan monolog. Kundalik turmushda beixtiyor o`z-o`zimiz bilan ovoz chiqarib gaplashamiz, bahslashamiz. Tasavvurimizdagi tinglovchiga nimalarnidir tushuntiramiz, uqtiramiz, suhbatlashamiz. Monologning bu ko`rinishi estrada ijrochisiga xosdir. Voizlikning o`ziga xos qonun-qoidalari bo`lib, uni nazar-pisand qilmaslik aktyor san`atini kamsitib qo`yadi. Agar ikki kishi gaplashayotgan bo`lsa, suhbatdoshi uning hamrohi hisoblanadi. Tomoshabin esa beixtiyor shu suhbatning guvohiga aylanib qoladi. Voiz uchun ham tomoshabin suhbatdosh hamrohga aylanadi. Hikoya tarzidagi monolog ijrochisi, faqat tomoshabin bilan doimiy muloqotda bo`lishi shart emas. Kundalik hayotdagiday, o`z-o`zi bilan ham gaplashish mumkin va zarur. Lekin ijrochi biron- bir jismoniy harakatni amalga oshirayotgan bo`lib, ichidan qaynab chiqayotgan so`zlar uni ishlatgani qo`ymayotganday tuyulishi kerak. Mazkur fikrdan kelib chiqadigan bo`lsak, bunday sahnaning mizansahnasi ham o`ta tejamkor bo`lishi zarur. Agar rejissor monologni bir joyda turib aytishlikni zarur deb topsa, aktyor turgan joyida gavdasi bilan harakat qilishi mumkin. Agar aktyorga turgan joyini o`zgartirishlik taklif etilsa, boshqa nuqtalarga ham o`tishi, bir-ikki qadam yurishi mumkin.

Xo`sh, biz yuqorida ko`rib o`tgan ikki xildagi monologlarda aktyorning boshqa qiyofada gavdalanishi qanday kechishi mumkin? Ayniqsa, ikkinchi darajali monologda aktyor bevosita tomoshabin bilan muloqotga kirishadi. Ko`p sonli tomoshabin ko`ziga qarab turib, "mening nazarimda bu ish undoq emas, mana bundoq", deydi. Sahnada fikr-mulohaza yuritishlik o`ta murakkab ish. Bunday monologlarni ijro etish vaqtida, qahramonnig ichki dunyosi ochilishi shu bilan birga ijodkor shahs sifatida ham namoyon bo`lishi kerak. Shuning uchun ham ijodkor tashqi xatti-harakatlarga ko`p ham urg`u berilmasligi tavsiya etiladi. Masalan, Gamlet rolini ijro etayotgan aktyor o`z fikr-mulohazalari girdobiga tomoshabinni olib kira bilishi, ularni o`z ortidan ergashtira olishi lozim. Shuning uchun ham tomoshabinga buyuk dahoning ichki kechinmalari, tashqi qiyofasi va harakatlariga nisbatan muhimroqdir. Ijobiy qahramonning fikrlari shunday bo`lishi mumkin. Biz ularga ergashamiz, uning holatiga tushamiz, iztirob va fikrlariga sherik bo`lamiz. Endi insoniylik qiyofasini yo`qotgan Richard, Qodirqul mingboshi, Qozi, Yago kabi qahramonlarning fikrmulohazalariga ham qo`shilish kerakmi? Aslo! bu yerda muallifning shunday qahramonlarga munosabati aks etgan bo`lib, "mana bunday insonlarning haqiqiy basharasini ko`rib qo`ying", deganday bo`ladi. Shuning uchun samimiy ijroga berilib, qahramon va muallifning dunyoqarashi bir ekanda, degan tushunchaga bormaslik kerak. Xulosa qilib aytadigan bo`lsak, hikoya tarzidagi monolog qahramonning ichki dunyoqarashining ifodasi ekan. Bunday sahnalarda aktyor qahramon bilan birgalikda o`z ichki dunyosini ham yalang`ochlashiga to`g`ri keladi. Demak, aktyorning nafaqat tashqi tomoni, balki ichki ruhiyati ham boshqacha shaklga kiradi. Biz ko`rib o`tgan ikki turdagi monolog asosiylari hisoblanadi. Yana ikki turdagi monologlar bo`lib, ularning biri monolog tarzidagi hikoya va hikoya tarzidagi monologdir. Masalan, "Boy ila xizmatchi" spektaklidagi G`ofir monologi boshqa ishtirokchilar orasidagi monologdir. Bunday sahnalardagi monolog shu

daqiqagacha davom etib kelayotgan voqealar oqimining davomi bo`lib, yana shu oqimning rivojlanishiga xizmat qilmog`i kerak. Shuning uchun ham boshqa qatnashchilar ishtirokida ijro etiladigan monologlar-monolog sahnasi deyiladi. Bunday kezlarda, ko`pincha bir odam gapiradi-yu boshqalar qimir etmay eshitib turadilar. Aslida boshqa gapirmaydigan qahramonlar ham sahnada kechayotgan voqealarga o`z munosabatlarini bildirib, harakatda bo`lishlari kerak. Hamzaning "Boy ila xizmatchi" asarida G`ofirning monologi davomida boshqalar ham faol harakatini ta`minlashi zarur. Shuningdek, rejissor ham bunday monologlar bilan bog`liq sahnalarda qolgan ishtirokchilarni ham voqeaning faol qatnashchisiga aylantira bilishi lozim. Negaki, sahna davomida birgina qahramonning o`zi gapirib, boshqalar jim turgan vaqtda tomoshabinlardan kimdir, albatta, so`zsiz turgan aktyorni kuzatadi. Mana shunday holatlarda hayotiylik va sahnaviylik buziladi. Ko`pgina piyesalarda hikoya tarzidagi monologlar uchraydi. Misol uchun, qahramon do`stlari davrasida hayajonli safar taassurotlarini hikoya qilib bermoqda. (Oteloning senatdagi “Dezdemona sevgisi” to`g`risidagi monologi) Qahramonning gaplari kimga qaratilgan bo`lishi kerak? Albatta, o`z o`rtoqlariga. Bunday kezlarda rejissor mizansahna qurar ekan, hikoya qiluvchi har bir ishtirokchi bilan navbatma- navbat ko`z urishtirishi, unga gapirishi kerakligini hisobga olishi kerak. Shundagina bu sahna hayotiylik kasb etadi. Yana shunga o`xshash boshqa bir spektaklda, ya`ni Umarjon Ismoilovning "Rustam" dramasida Rustamning "pul" haqidagi mashhur monologi bo`lib, qahramon birikki ishtirokchiga emas, keng xalq ommasiga murojat qiladi. Bunday kezlarda zaldagi tomoshabin xalq ommasi deya qabul qilinishi, va o`shalarga qarata murojaat qilishlik talab etiladi. Tinglovchilar sonini oshirish uchun aktyor tomoshabin boshi uzra yana ham olisroqqa qarata hayqirishi, gapirishi, murojaat qilishi, savoliga ko`pchilikdan javob izlashi mumkin. Ayrim hollarda qahramonni tomoshabinga yana ham yaqinlashtirish maqsadida rejissor boshqa chiroqlarni • o`chirib, gapiruvchini yolg`iz nur ostida qoldirishi, shu orqali tomoshabin diqqatini boshqa tomonga chalg`itmaslikka intilishi ham mumkin. Lekin chiroqlar spektaklda ma`lum yukni

o`z zimmasiga olib, dekoratsiyani, kenglik, makon, maydon va vaqtni bildirishga xizmat qilayotgan chog`da bu chiroqlarni o`chirib qo`yish mutlaqo noo`rindir. Sahnadagi hamrohlari ishtirokida ijro etiladigan monologlarni uch qismga bo`lish mumkin: a) tomoshabinning butun diqqat e`tibori gapiruvchida bo`lishi kerak. Bunday sahnada uni qurshab turganlarning vazifasi qimirlamay quloq solib turish bilan gapiruvchiga yordam berishdir; b) tomoshabinning diqqati gapiruvchi bilan eshituvchilar o`rtasida teng bo`linishi kerak. "Boy ila xizmatchi" piyesasida tomoshabinning diqqati goh G`ofirda, goh qozi, goh ellikboshi, goh Holmatda bo`lishi kerak. Bunday vaziyatda rejissor tomo shabinning diqqatini bir qahramonda uzoq ushlab qolmaslik uchun ishtirokchilarni sahnada aniq joylashtirishi, eng muhimi gapiruv chilarni sahnaning birinchi qismiga, ikkinchi darajali gaplarni sahnaning ikkinchi va uchinchi qismlariga joylashtirmog`i zarur; v) monolog mazkur sahnada muhit yaratishga xizmat qilmog`i kerak. YA`ni tomoshabinning diqqati gapirayotganda emas, eshituvchilarda bo`lishi kerak. Yana ham aniqroq bo`lsin uchun, gapirayotganning gaplari eshituvchilarga qanday ta`sir ko`rsatayotganligini kuzatishi rejissor uchun asosiy maqsad bo`lishi mumkin. Masalan, SHekspirning "Otello" tragediyasida Otello Dezdemonaning ko`ngliga qanday yo`l topganligini hikoya qilib beradi. Bu yerda tomoshabin uchun muhimi Otelloning gapi emas, shu gapni senatorlarga qanday ta`sir o`tkazayotganligidir. Ammo eshituvchilar bunday sahnalarda zinhor keskin harakat qilmasligi, yaltir- yultur kiyimlarini ko`z-ko`z qilishga o`tmasligi kerak. Bunday holda monologning mohiyati yo`qoladi. Yana bir fikr. Agar gapiruvchining gaplari tomoshabinga ta`sir ko`rsatib, uni hayajonga solsa, biron-bir munosabat bildirishga olib kelsa, albatta, tomoshabin ehtirosiga birinchi o`rinni berish, tomosha zali tinchiganidan keyin undan ilhomlangan aktyor so`zini davom ettirishi mumkin.

UMUMIY MANZARA VA ALOHIDA KO`RINISH (Obshiy risunok i individualnaya plastika) Mizansahna sahnadagi aktyorning sahnadagi joylashuvi bilan birga harakat chiziqlari va o`tish yo`llarini ham belgilaydi. Misol uchun, hassa tayangan odam bilan qop orqalagan odam bir joydan o`tishi turlicha holatni, g`oyani, maqsadni anglatishi mumkin. Yoki chopib borayotgan ikki kishi. Ularning biri qochyapti, ikkinchisi quvlayapti. Ammo ikkalasining harakati bir-birini takrorlash o`rniga boshqa-boshqa maqsadlarni aks ettirmoqda. Keling, amaliy mashg`ulot tariqasida quyidagicha voqeani tasavvur qilib ko`raylik: Uncha katta bo`lmagan temir yo`l stansiyasi. Yarim kecha. Voqea sodir bo`ladigan sahna yaxshi yoritilgan. Yo`lakda ikki kishi. Ular tungi poyezdni kutishmoqda. Parda ochilganda ikkalasi ham poyezdni bir soatga kechikishi haqidagi xabarni tik turgan holda eshitadi. Xo`sh, bu odamlarning tashqi ko`rinishi bir-biridan nimasi bilan farq qiladi? Birinchidan, tabiiy ko`rinishi bilan. Ularning birinchisi tik qomat, xushbichim. Ikkinchisi ozg`in, oyoqlari kalta, qo`llari uzun, bukchaygan. Yana, ularni bir-biridan farqi, ustidagi kiyimlarida. Birinchisi po`stin, qunduz telpak, issiq etikda. Ikkinchisida eskirib, ohori to`kilgan palto, boshida yozgi shapka, g`ijimlangan shim, poshnasi yedirilib ketgan eski tufli. Demak, ichkilikka ruju qo`ygan. Lekin hozir ichmagan. Insonning ustidagi kiyimi, uning tashqi qiyofasini belgilaydi. Shuning uchun birinchi odam tugmalarini yechib, yoqasini ochib yursa, ikkinchisi sovqotgan, qaltirayapti. Hozircha qimir etmay bir joyda turishgani uchun ularning tashqi ko`rinishi boshqa-boshqa holatni aks ettirib turipti. Tashqi ko`rinish deganda nimani tushunish kerak? Kishi qomatining ma`lum sharoitda muallaq turishidir. Bu muallaqlik nimani bildiradi? Kishining jismoniy holati, imkoniyatlarini ko`rsatadi.

Ovoz chiqarayotgan karnay ko`rinmaydi. Birinchisi, gavdasini biroz orqaga tashlagan holda, ikkinchisi esa oyog`i ostiga tikilganicha ovozga quloq solyapti. Bunday holatda inson tanasining muvozanati uning ichki dunyosini anglatadi. Har bir odam tik turganida gavdasining og`irlik tushgan nuqtasi turli joyida bo`ladi. Bir toifa odamning og`irlik markazi xuddi yerning markazida turgandek tuyulib, inson mukammalligini bildiradi. Boshqa odamning og`irlik markazi oyoqlarida bo`lib, uning qadam bosishi og`irroq ko`chadi. Ayollarda esa og`irlik markazi belidan quyiroqda, ba`zisida og`irlik markazi, kuragida bo`lib, o`zini orqaga tashlab yuradi. Ayrimlarda og`irlik markazi, gardanida bo`lib, boshini qimirlatmay yuradi. Og`irlik markazi peshanasida bo`lsa, mudom oldinga engashib yuradi. Semiz odamlar qornini osiltirib yursa, ko`kragi katta ayollar uni oldinga chiqarib yuradi. Har bir timsol ustida ish olib borilayotganda ana shu muvozanatni topishga harakat qilish zarur. Biz yuqorida kuzatayotgan qahramonlarimizning birida og`irlik markazi beli va kuragida bo`lganligi uchun boshini xiyol orqaga tashlab olgan. Ikkinchisining esa og`irlik markazi peshanasidan ham oldinda bo`lgani uchun egilib olgan. Birinchi odam xabarni eshitib, ko`p ham xavotirga tushgani yo`q. Shuning uchun uning holatida sezilarli o`zgarish bo`lmadi. Ikkinchisi esa xabarni eshitib, yana ham bukchayib qoladi. Mana nihoyat tashqaridan kelayotgan ovoz tinadi. Birinchi qo`lini siltab, o`tirishga joy qaraydi. Ikkinchisi uni kuzatib turipti. Birinchi odam chiroq tagidagi o`rindiqqa borib o`tirdi-da, gazeta varag`lay boshladi. Ikkinchi odam esa yoqasini ko`tarib, qo`lini cho`ntagiga soladi va birinchining ko`ziga tashlanmaslik uchun undan nariroqda, u yon bu yon yura boshlaydi. Birinchi, uni tanimasligi sezilib turipti. Endi ularni navbatma navbat harakat qilishlarini ko`rib chiqaylik. Bir odamni tik turishi, yoki bir holatda qolishi, o`z-o`zidan uni qo`zg`almas obyektga aylantirib, ikkinchisi uning atrofida harakat qilishi kerak bo`ladi. Birinchi o`tirib gazeta o`qir ekan, ikkinchining harakati to`xtamaydi. U qadamini goh sekinlatsa,

goh asabiylashib, qadamini tezlatadi. U ko`proq orqa qismda, ya`ni birinchining ortida harakat qiladi. Ba`zida birinchini, unga e`tibor bermayotganligidan foydalanib, jo`rttaga uning oldidan ham o`tib qo`yadi. Demak, ikkinchini qayerdan, qanday yurishiga qarab birinchining qiyofasi goh kattalashib, goh kichrayadi. Endi shu holatni sahnaga ko`chirilsa, rejissor ixtiyorida yurgan odamning qadam tezligi, qayerdan, qachon, qancha vaqtda o`tishi, qayerda to`xtab, qanday harakat bajarishi aniq chizib beriladi. O`z navbatida, po`stinli kishi ham o`tirishini o`zgartirishi, gazetani varag`lashi mumkin. Shu taqlid, sahnadagi holatini o`zgartirar ekan, ikkinchining harakatlariga qo`shimcha tarzda, sahnadagi vaqt birligi o`zgaradi. Kompozitsiya boyitiladi. Bunday kezlarda aktyor qo`lidagi rekvizit ham katta o`rin tutadi. Qo`lidagi shunchaki bir buyum, ayni holatda muhim obyektga aylanadi. Mana, ikkinchi yurishdan charchab, simyog`ochga suyanadi. Demak, tirgak paydo bo`ladi. Simyog`och, daraxt, devor va yana boshqa narsalarga suyanish ham sahnada qo`shimcha makonni vujudga keltiradi va aktyorning jismoniy holatiga ta`sir ko`rsatadi. Birinchi esa o`tirishdan zerikib, o`rnidan turib, yura boshladi. Lekin uning qadam tashlashi boshqacha. Bu asnoda ikkinchi, yer ostidan birinchini kuzata boshlaydi. Birinchi buni sezmay iloji yo`q. Demak, ikkinchi uni yoqtirmayotganligini sezib qoladi. Mana, bir-birini xush ko`rmaydigan ikki odam, mizansahna ham xuddi markazdan chekinadigan fizik kuch xususiyatiga o`xshab ketadi. Shu yerda bir narsani eslatib o`tmoq joyiz. Mizansahnalar, ko`pincha, ikki xil ko`rinishda bo`ladi. Birinchisi "markazga tomon intilish, ikkinchisi markazdan qochish”. Markazga intilishda ko`pchilik bir-biriga intiladi. Markazdan qochishda esa bir-biridan uzoqlashadi. Yana bir holat bor. Bunda sahnadagi odamlar xayolan tashqariga, kenglikka intiladi. Bunday vaziyatni "proyeksiya" deyilib, sahna kompozitsiyasi yaxlitligicha boshqa makonga intilayotgandek tuyuladi. Bizning qahramonlarimiz ham va`da qilingan bir soat o`tib borayotganligi sababli toqatsizlanishadi. Dambadam "poyezd yaqinlashib qoldimikan", degandek bizga ko`rinmas tomonga tikilib qo`yishadi. YA`ni sahnadagi odamlar, garchand

o`zlari shu yerda bo`lsa ham, hayolan olisga, poyezd kelayotgan tomonga intilishadi. Biri yursa, ikkinchisi to`xtab quloq soladi. Ikkinchisi yursa, birinchisi to`xtab quloq soladi. Xuddi bosqichma-bosqich yuguriladigan estafetaga o`xshaydi. Odatda, so`zga nisbatan harakatning ta`sir kuchi ko`pdir. Xuddi shu tamoyilga asosan tomoshabin diqqatini bir manbadan, ikkinchisiga navbatma-navbat ko`chirib turish mumkin ekan. Tomoshabinning diqqati asosan harakat qilayotgan odamda bo`ladi. To`xtab turgan odam to`ldiruvchi sifatida qabul qilinadi. Poyezd bir soatdan ko`proq kechikyapti. Ikkalasi ham buni his qilib turipti, ikkalasi ham asabiylashadi. Endi ko`z o`ngimizda baravar harakat qilayotgan ikki kishi... Lekin har ikkisining gavdasi, qadam tashlashi, o`zini tutishi turlicha. Mana, ular bir xil tezlikda sahnaning turli qismida harakat qilmoqdalar. Ba`zan yurish yo`laklari o`zgaradi. Birinchining o`rnini ikkinchi egallaydi. YA`ni birinchi qismda qadam tashlayotgan endi ikkinchining orqasidan yursa, ikkinchisi oldinga o`tib, qadam tashlaydi. Birinchi buklangan gazetani asabiy o`ynay boshlasa, ikkinchi ko`ziga tushayotgan chiroqdan pana qilish uchun peshanasiga qo`lini qo`yib, olisdagi yashil chiroq tomonga tikiladi. Kutayotganda vaqtning o`tishi ham cho`ziladi. Bundan kishi asabiylashadi. Qahramonlarimizning har ikkisi ham ayni fursatda asabiylashgan. Ularning asabiy holatlarini, navbatma-navbat oshkor qilib turiladi. Bundan sahnaning ichki sur`ati va harorati o`zgaradi. Vaqti-vaqti bilan ular soatga qarashadi. Birinchi qo`l soatiga, ikkinchi uzoqdagi vokzal osma soatiga qaraydi. Har ikkisi uchun alohida- alohida harakat manbai va diqqat doirasi hosil bo`ladi. Ikkinchi oyoq kiyimining bog`ichini bog`lash uchun egiladi. Kichik doiradagi diqqat markazi. So`ngra, har ikkisi olisdagi yashil chiroq yonishi kerak bo`lgan tomonga tikiladi. Katta doiradagi diqqat markazi. Ikkalasi ham yura boshladi. Lekin ular ro`paradagi simyog`och va kursiga urilib ketmaslikka harakat qilishadi. O`rta doiradagi diqqat markazi. Uch toifadagi diqqat markazi bo`lgani kabi uch toifadagi harakat markazi ham mavjud.

Ikkinchi vaqtni qanday o`tkazishni bilmay, yonidan tanga olib, yuqoriga otadi. Demak, uning boshi ham tanga yo`nalishi bo`yicha harakat qilib, kichik harakat markazini yaratadi. Birdan tanga yerga tushib ketadi. Egilib tangani qidiradi. Gavdasi bilan chap-o`ng tarafga buriladi. O`rta harakat doirasi. Tangani topa olmay tizzalab o`tiradi. Bir qo`li bilan yerga tiralganicha yerda sudralib, tangani qidira boshlaydi. Katta harakat doirasi. Demak, aktyor va rejissor ixtiyorida uchta diqqat markazi va uchta harakat maydoni bo`lib, undan unumli va ta`sirchan foydalanish har ikkisining tasavvur doirasini kengligiga bog`liq. Qahramonlarimiz hayotda ochiq muloqotga kirishmagan bo`lishsada, chegaralangan maydonda harakat qilayotgan ikki kishi, gap-so`zsiz muloqot qilishga majburdir. Har ikkisi ham ko`z qiri bilan bir-birini kuzatadi. Biri ko`rmaganda ikkinchisi ko`proq e`tibor qiladi. Tovush orqali ham muloqotga kirishish mumkin. Ular o`rtasidagi masofa uzoq bo`lishiga qaramay, har ikkisi bir- birini eshitadi. Nihoyat, ularning ko`zi to`qnash keladi. Birinchi uni kimligini tahminan fahmlaydi. Lekin xuddi shu daqiqada uzoqdan yaqinlashib kelayotgan poyezdning ovozi eshitilib qoladi. Ularning nigohi baravariga o`sha tomonga o`giriladi. Birinchi temir izlar yoniga oshiqadi. Ikkinchisi esa aksincha, ortga chekinadi. Farosatli rejissor bu holatni ham nazarda tutishi kerak. Birinchining yoniq ko`zlari va chehrasida, tobora yaqinlashib kelayotgan poyezdning tezlik ritmi aks etadi. Uning ichki hayajoni borgan sari o`sib bormoqda. Tomirlari tortilib, yuzi burishmaydi. A`zoyi badani xuddi uchishga shaylangan qushdek yengil. Ikkinchi esa orqa qismda, soyada. Uning chehrasida ham iztirob, ham shodlik o`rin almashib turipti. Bir lahza kelayotgan poyezd tomon intilsa, ikkinchi lahzada ko`zga ko`rinmas joyga yashiringisi keladi. Nihoyat birin-ketin vagonlar o`ta boshladi. Birinchi o`ziga kerakli vagonni qidirib, u yoqdan bu yoqqa yuguradi. Ikkinchi bo`lsa yashirinish uchun joy qidirar ekan, simyog`och panasiga o`tib, o`sha yerdan vagonlarni kuzata boshlaydi. Hozircha poyezdagilar chuqur uyquda bo`lganidan, vagondan tushgan g`ira-shira

nur, kutib oluvchilarni yoritib turipti. Nihoyat, poyezd to`xtab, vagonning eshigi ochiladi. Simyog`och ortiga yashiringan odamning yuziga chiroq tushadi. Yo`lakda sport sumkasini ko`targan ayol paydo bo`ladi. Ko`rinishidan kayfiyati chog`. Uning nigohi simyog`och ortidagi kimsaga tushadi. Ayol qo`rqib ketgandek o`zini ichkariga oladi. Go`yo "Bu yerda sen nima qilib yuribsan?" degandek bo`ladi. Ikkinchi esa go`yo o`zini himoya qilgandek, shunday o`zim, demoqchi bo`lib, ikkala qo`lini birini yuqori birini pastroq ko`taradi. Garchand, bir og`iz so`z aytilmasa ham biz uni eshitamiz. Bu yerda aktyorning eng zo`r quroli ishora orqali gapirilgan gapning ifodasini ko`rishimiz mumkin. "Ha", "yo`q", "bilmadim", "hech qachon" kabi so`zlarni gavda, ko`z, yelka ishorasi orqali tomoshabinga juda aniq va ta`sirli qilib yetkazish mumkin ekan. Boshqacha so`zlarni ham shu zayl ifoda etish mumkin. Bunday imo-ishoralar aktyor va rejissor qo`lida nihoyatda o`tkir quroldir. Ba`zan, bunday ifoda orqali gapirilgan gaplarning ta`sir kuchi so`zga nisbatan o`n chandon kuchli bo`lishi mumkin. Shuning uchun ayrim rejissorlar, bir-ikki og`iz gap bilan bildiradigan fikrlarini so`z bilan emas, imo-ishora orqali bayon qilishga intiladilar. Vaqt kutib turmaydi. Ular nigohi to`qnashib turgan vaqtda po`stinli kishi ham yetib keladi. Biz sezgan narsani u ham sezib qoladi. Uni ko`rgan ayol avvaliga qo`rqib ketib, ko`z qiri bilan ikkinchi tomonga o`g`rincha qarab qo`yadi. Go`yo u shu bilan "Uni tanidingmi? Qanday dahshat!" deganday bo`ladi. Har uchalasi ham noqulay ahvolga tushib, turib qolishadi. Bunday vaziyatda biz eng avvalo, nimani ko`ramiz? Shu vaqtga qadar bizning ko`z o`ngimizda ikki erkak harakat qilayotgan edi. Mana, ularga yana bir kishi-ayol qo`shildi. Ammo ayol kishining imo-ishorasi, yuz mimikasi, ko`z qarashlari erkaklarnikidan tamoman boshqacha bo`lsada, bildiriladigan fikr o`zgarmaydi. Ikkinchi kishi ayolning qo`rqib qarashiga javoban, o`zini bu yerda aybi yo`qligini va ayolning vahimasidan taajubga tushganligini bildiradigan harakat qiladi. Shu asnoda erkaklarning ko`zi to`qnashadi. Birinchining ko`zlaridan "Bu yerda nima qilib yuribsan?" degan savol alomati paydo bo`ladi. Unga javoban ikkinchining ko`zida "Bu mening ishim", degan

keskin ifoda paydo bo`ladi. So`ngra, "Menga hech narsa kerak emas", degandek ko`zini yashiradi. O`rtadagi noqulay ahvolni ayol bartaraf etishga harakat qiladi. U yelkasidagi sumkasini to`g`rilab, sakrab pastga tushadi. So`ngra, birinchini yoniga kelib, "Yur ketdik, orqangga qarama", degandek uning qo`ltig`idan olib, mayda qadamlar bilan yurib ketadi. Sahnada erkakning qilig`i erkakcha, ayolning qilig`i ayollarga xos bo`lishi kerak. Ayol bilan erkak chiqib ketishadi. Ikkinchi yengi bilan ko`zini artadi. Ohista o`rindiqqa o`tiradi. Yelkasi silkinib, yig`lab yuboradi. Irodasi bo`sh odam! Ammo, jon-dilidan sevuvchi odam. Bilasanmi hayot dolg`asin, Ko`rganmisan erkak yig`isin? U poyezdni yurib ketganini ham sezmadi. Qo`llari bilan yuzini berkitganicha uzoq o`tirib qoldi. Nihoyat, atrofga qarab, o`rnidan turadi. Ust-boshini to`g`rilab, o`ziga qaraydi. So`ngra, atrofiga o`giriladi (katta diqqat doirasi). Negadir bu yerdan darrov ketgisi kelmaydi (muallaq mizansahna). Cho`ntagining allaqayeriga tushib ketgan papiros qoldig`ini topib (kichik doiradagi diqqat) yondiradi (buyum bilan munosabatga kirishish), yupqa paltosining yoqasini ko`taradi (palto bilan munosabat). So`ngra, bir-bir bosib, chiqib ketadi (og`irlik markazi). Yodingizda bo`lsa, poyezd endigina kelib to`xtagan chog`da birinchi odam, garchand, asabiydek ko`ringan bo`lsada, ichki a`zolari, yuz paylari o`ta erkin, xuddi parvozga shaylangan qushdek edi. Bunga qanday erishish mumkin? Shunday holatda bo`lishlik muhimmi? K. S. Stanislavskiy ta`limotining asosiy bo`limlaridan biri mushaklar erkinligi, deb ataladi. "Inson tanasining haddan tashqari taranglashuvi, changak bo`lib qolishi, ijodiy jarayonning eng ashaddiy dushmani hisoblanadi", degan edi teatr san`atining buyuk kashfiyotchisi. Inson tabiatiga xos bo`lgan omillardan biri ko`pchilik senga tikilib turgan chog`da, maxsus tayyorgarliksiz o`z tanasini bo`sh, erkin harakat qilishi qobiliyatini ta`minlay olmaydi. Shuningdek, rejissor

tomonidan aktyorning erkin harakatini ta`minlamaydigan mizansahna qo`pol va beo`xshov chiqadi. Savol tug`ilishi mumkin. Xo`sh, u holda, og`ir yuk ko`taradigan, jismoniy kuch talab qilinadigan sahnalarchi? Agar odamning chekkasiga to`pponcha tirab turgan bo`lsalarchi? Unda aktyor nima qilishi kerak? Har bir spektaklda jismoniy harakat talab qiladigan sahnalar bo`lishi tabiiydir. Bunday holatlarni ikki guruhga ajratish mumkin. Birinchisi, sahnadagi texnik vaziyatdan kelib chiqib, jon-jahdi bilan bahslashish lozim bo`lgan sahnalar. Yugur-yugurlari ko`p sahnalar. Bir vaqtning o`zida qo`shiq aytib, raqs tushish talab qilinadigan sahnalar va hokazo. Bunday vaziyatda, eng avvalo, jismoniy harakat qilinadigan sahnalar bilan aktyorning imkoniyatlarini solishtirib ko`rish zarur. "Qiyin ishni yengillashtirish, odatlanib qolingan ishni yengil, yengil harakatni esa jozibali bajarish kerak", degan edi K. S. Stanislavskiy. Birdan bir to`g`ri yo`l ham shudir. Aks holda, sahnada jon-jahdi bilan harakat qilayotgan aktyor bir zumda terlab-pishib ketadi. Nafas olishi tezlashib, bo`g`ila boshlaydi. Ming harakat qilmasin o`zini naqadar taranglashganini, paylarini bo`rtib ketganini tomoshabindan yashira olmaydi. Bir tarang holatdan, ikkinchi tarang holatga tushadi. Harsillab zinalardan sakrayotgan odamdek jonsarakligini oshkor qilib qo`yadi. Bunday vaziyatda rejissor aktyorni jismoniy kuch talab qilinadigan sahnalardan ozod qilishi kerakmi? Aslo! Aktyor jismoniy harakat va mashaqqatli mehnat ustidan g`alaba qilishi kerak. Mushaklar tarangligini, yuzdagi asabiylikni yengib, bor kuch-g`ayratini inson ruhiyatining tantanasini aks ettirishga safarbar etish lozim. Ikkinchi holatga quyidagilar kiradi: jismoniy imkoniyatlarini namoyish etadigan harakatlar. Chunonchi, og`irlikni ko`tarish, ro`paradagi katta to`siqdan oshib o`tish, tabiat qiyinchiliklarini yengish, og`riqni namoyish etish, jismoniy og`ir vaziyatni bildirish, turli shakldagi o`lim bilan bog`liq holatlar shular jumlasidandir.

Sahnada haqiqiy yig`ini ko`rsatish mumkinmi, degan savolga Stanislavskiy "yo`q", deb javob bergan. Uning ta`kidlashicha, ikkilamchi ehtirosga o`rin berish mumkin ekan. Haqiqatan ham hayotda dahshatli voqealarni boshdan kechirib, ularni yengib o`tgan matonatli odam yig`idan jazavaga tushib, o`zini har tomonga urgan odamga nisbatan ustunlik qiladi. Bundaylar, izzat-hurmatga loyiq insonlar sirasiga kiradi. Lekin og`ir dard bilan jarohatlangan qalbning alamli faryodi ko`z yosh bo`lib oqsa ham tashqaridan ko`rgan odamning unga rahmi keladi, iztirobiga sherik bo`lishga intiladi. Turgan gap, qo`l yoki oshqozoni og`riyotgan odam dardining, san`atga aloqasi yo`qdir. Xuddi shuningdek, odam tanasining jismoniy o`limini ham san`atga aloqasi yo`qdir. Buyuk insonning ham, iblis odamning o`limi ham bir fiziologik holatdir. Biroq sahnada har ikki o`limni bir xilda ko`rsatish mumkinmi? Iblis va yaramas odamning o`lim sahnasi nimasi bilan qiziq? Bu dunyoda hech kim ajal changalidan qocha olmaydi. Baribir adolat qaror topadi. Tomoshabin uchun uni shunday oddiy o`lim topib ketishi qiziqmi yoki o`limi oldidan ruhiy o`zgarish ro`y berib, ko`zi ochilib, butun umri insonlarga yomonlik qilib yashaganidan afsus-nadomatlar chekib o`lishi afzalmi? Yoki matonatli insonning o`limida biz uchun eng qizig`i, uni ham oddiy o`lim topib ketishimi yoki og`riq va o`lim talvasasini mardlarcha yengib, eng so`nggi nafasida ham o`zining odamiyligini yo`qotmagan kishining o`limi qiziqroqmi? Mana shu ikki holatdan qaysi biri biz uchun muhim ekanligini aniqlab olganimizda, mizansahna, aktyorning o`ziga hos bo`lgan plastik holati aniq bo`lishi mumkin. Rassom old qismdagi tasvirning ta`sirchanligini oshirish uchun ortdagi manzarani hiralashtiradi. Rejissor ham qahramon o`limini emas, qahramonning o`limini bo`rttirib ko`rsatish uchun tomoshabin va ijrochi diqqatini asosiy holatga, ya`ni aql va idrok, iroda va tafakkurni tanadan ustun ekanligiga e`tibor qaratishi kerak. Buning uchun rejissor aktyordan jismoniy sifatlarni namoyish etmaslikni talab qilishi zarur. Texnik jihatdan tashqi ifoda vositalari hisoblanmish jismoniy og`riq va jon talvasasini keskin kamaytirish talab qilinadi.

O`lim sahnasidagi badiiylikni tashkil etadigan harakatlar, ya`ni yuzlarni burishtirmaslik, og`riq iztiroblarini jismoniy harakatlar orqali ko`rsatmaslikka intilish lozim. Hozirgi yoshlar orasida qo`llarini haddan tashqari siltab gaplashish, bo`yni bilan yoqasini to`g`rilash, qoq yo`lning o`rtasida cho`kka tushib o`tirib olib, ikki oyog`ining o`rtasiga tupurib, jo`jaxo`rozga o`xshab qiqirlab kulish, yelkasi bilan kostyumini to`g`rilash, tirsagi bilan shimini tuzatish, suhbatdoshiga niqtab gapirish, yaxshi tanish bo`lmagan odamni yelkasiga qoqib gapirish, qiqirlab kulib hammaning e`tiborini o`ziga qaratish kabi yaramas qiliqlarni kuzatish mumkin. Estetik nuqtayi nazardan uning "xurmacha qiliqlari" bizga botmaydi. Bundan jamiyat uchun hazm qilish mumkin bo`lgan har qanday qiliq, xattiharakatlar jozibali va ko`rkam bo`lishi kerak, degan xulosa chiqarish mumkinmi? Agar qahramonning saviyasi yuksak, oliyjanob, madaniyatli inson timsoli bo`lsa, uning harakatlarini jozibador deya qabul qilish mumkin. Agar qahramonimizning kimligi (o`tgan asrda yashaganmi, zamondoshimizmi) biz uchun befarq bo`lsa, unda boshqa gap. Agar zamonaviy estetik mezonlarga taqqoslaganda bizni o`ziga rom etaolsa, bunday sifat go`zaldir. Agar bizni o`zidan qochirsa, demak, yaramasdir. Kishilarning zamonaviy plastik sifatlaridan eng muhimi har qanday sharoitda o`zni tutabilishlikdir. Sahnada ham, hayotda ham har bir odamga aytiladigan gap — ortiqcha harakat qilmang! Kundalik turmushimizda bunday xatti-harakatlar kishilarni toliqtiradi, undan biron bir ma`no topmaysiz. Sahnada esa bunday xatti-harakatlarning har bir ishorati badiiy axborot bo`lib, yana ham beo`xshov va beso`naqay tuyuladi. Tasavvur qilib ko`raylik: Poyezdamiz. Qarshimizda ikki go`zal qiz. Havo haddan tashqari issiq. Qizlardan biri toqatsizlanib, tez-tez boshini ushlaydi, peshanasini ishqalaydi, hali dugonasining yelkasiga, hali vagon suyanchig`iga boshini qo`yib behalovat bo`ladi. Uning yuzlari burishib-tirishib, og`zi qiyshayib ketgan. Ikkinchi qiz esa xuddi cho`rtanbaliqqa o`xshab kappa-kappa og`zini ochib nafas olarkan, o`zini

qo`yarga joy topolmay qiynalib ketyapti. Tez-tez ust kiyimining etagi bilan yelpinadi. Tabiiyki, bunday holatda har ikki go`zalning estetik sifati, chiroyiga o`zo`zidan putur yetadi. Hayotda ham, sahnada ham bundaylardan darrov hafsalangiz pir bo`ladi. Nega shunday? Inson tanasi bilan bog`liq har qanday jismoniy og`riq natijasidagi xatti-harakatlar ustidan inson ongining g`alabasini sahnadan turib ko`rsata bilishlik san`atning eng muhim vazifasidir. Shuning uchun ham tasvir etilayotgan vaziyatda jismoniy xatti-harakatlar qanchalik shartli bo`lsa, shunchalik uning badiiy ta`sir kuchi ortadi. Shartli deganda yolg`ondakam og`riqni tushunmaslik kerak. Biz yuqorida tilga olgan ikkala qizni sahnaga olib chiqsak nimani aks ettirishimiz kerak? Bu yerda insonni har qanday jismoniy qiyinchiliklarga bardosh berib, ularni yengib o`tish jarayoni aks etgan bo`lishi zarur. Xo`sh, bunday sharoitda ruhiy va jismoniy holatning shartliligini belgilovchi mezon qanday bo`lishi kerak? Buni endi sahnalashtiruvchi rejissor bilan ijrochi aktyor o`zaro hal etishlari lozim. Yuqorida aks ettirilgan sahnada yumordan foydalanish o`rinli deb o`ylaymiz. Kulgi ko`p hollarda hal etilishi mushkul bo`lgan sharoitlardan chiqib ketish uchun oson yo`llarni o`zi ko`rsatib beradi. Shuning uchun, agar o`sha qizlar holatini sahnada aks ettirmoqchi bo`lsak, birinchi navbatda, ular chehrasidan jismoniy iztirob alomatlarini olib tashlash zarur. Issiq, qizlar sabr-toqati ustidan g`alaba qildi ham deylik. Biroq issiq darhol qizlar bardoshini yemirib tashladi degan gap emas. Rejissor issiqlikka urg`u berar ekan, uni inson sabr-bardoshidan ham kuchliroq ekanligini aks ettirishi, aniqroq qilib aytadigan bo`lsak, haroratni inson qudratidan ustun kelayotgan ishtirokchiga aylantirish kerak. Qizlar esa shu issiqni yengib o`tish uchun turli-tuman xatti- harakatlar o`ylab topishi, tasavvurda deylik sahnaga uchinchi bir shaxs — yigitni olib kirishi kerak. Nihoyatda kelishgan yigit oldida qizlar ayollik sha`nini yerga urmaslik uchun issiqqa bardosh berishga harakat qilishadi. O`z-o`zidan qizlar chehrasidagi taranglik yo`qoladi, harakatlari saralanib, badiiy ta`siri ortadi.

Agar biz aks ettirmoqchi bo`lgan insonlar toifasi qizlarnikiga nisbatan qarama- qarshi bo`lib, tashqi ko`rinishi biz uchun befarq bo`lsachi? Misol uchun, koptokdek yum-yumaloq semiz kimsa xizmatkori yoki o`ziga tobe bir kishi bilan issiqdan dimiqib gaplashib o`tiripti. Xizmatkor: Ha, boy ota, chiday olmayapsizmi? Semiz: — Hechqisi yo`q, hechqisi yo`q. O`tir, o`tir. Faqat mendan uzoqroq o`tir, nafasim bo`g`ilib ketyapti. Xizmatkor: Isib ketayotgan bo`lsangiz muzdekkina ayron keltiraymi, ancha sovutadi. Semiz: — Sovutgani qursin, badtar chanqatadi. Ko`rib turibmizki, baqaloqni hayvondan farqi yo`q. Shuning uchun issiqqa qarshi kurashda, o`ziga hos bo`lgan harakatlar topish kerak. Buning ustiga u ko`pchilik orasida emas, yolg`iz xizmatkor bilan birga. Demak, ijrochilar bilan rejissor ixtiyorida turli-tuman usullardan foydalanish imkoniyati mavjud. Ammo, har narsaning chegarasi bo`lib, undan chiqib ketmagan yaxshi. Sahnada nima uchun bizning tasavvurimizdagi irodasi kuchli, qo`rqmas, baquvvat odam qiyofasini yaratishga, uni o`rganishga harakat qilamiz? Negaki, o`zimiz hayotda mana shunday odamlarni orzu qilib, ularga ergashib yashaymiz. To`g`ri, nur borki soya ham bo`ladi. Shuning uchun ham jamiyatga yot unsurlar ustidan kulish, masxaralash maqsadida ular sahnaga olib chiqiladi. Bu deganimiz, sahnada yaramas illatli kishini emas, uning yaramas qiliqlarini san`at darajasida aks ettirish kerak. Bunday holatni sahnada ko`rsatish vaqtida, xuddi hayotda qanday bo`lsa shundayligicha ko`rsatish mutlaqo shart emas. Go`yo shunday odamlarning yaramas qiliqlarini tarbiya ko`rgan, odob chegarasidan chiqmaydigan odam hikoya qilib berayotganday, san`atkorona tarzda aks ettirish lozim. Badiiy jihatdan qabul qilish va qabul qilib bo`lmaydigan shakllarning chegarasini qanday qilib aniqlash mumkin, degan savol tug`ilishi mumkin. Har bir davr uchun, o`sha davr yaratgan ijtimoiy tartib-qoidalari bo`ladi. Har bir sharoit uchun ham o`zining mumkin va mumkin bo`lmagan muomala va

yurish-turish qoliplari bor. Misol uchun, sayohat davrida mumkin bo`lgan narsalar, mehmondorchilikda mumkin emas. San`atning ham har bir janriga xos mumkin va mumkin bo`lmagan xususiyatlari mavjuddir. Bunday xulq-odob chegaralarini jamiyatning o`zi, unda yashovchi insonlar belgilab qo`yadi. Ijodkor o`z davrining ayrim jihatlariga quloq tutishi, ularni ilg`ab olishi va zamon talablarini sezib turishi muhimdir. Har bir spektaklda rejissor asarning hissiy va fikriy yukini tomoshabin bilan ijrochi o`rtasida teng taqsimlashi kerak. Misol tariqasida mana shu nozik tomonga e`tibor bermagan rejissor spektaklini ko`rib chiqaylik. Asar qahramoni uchun barcha mizansahnalar birinchi darajali qilib qurilgan. Uch soat davomida, bizning qahramon sahnaning birinchi qismida fikr va hissiy yukni tomoshabinga yetkazib beraman deb, holdan toyib qoladi. Tomoshabin uning ahvolini ko`rib, kuzatib turishi qay darajada og`ir ekanligini bir tasavvur qilib ko`ring. Shuning uchun sahnada birinchi darajali, ikkinchi darajali va uchinchi darajali, faol va sust bo`lgan sahnalarni aniqlab, aktyor uchun xotirjam harakat maydoni va sharoit tug`dirib berish zarur. Har bir sahnada hujumga o`tuvchi hamda mudofaa qiluvchi ishtirokchini aniqlab olib, ishtirokchilar o`rtasidagi sarf etiladigan quvvat muvozanatini saqlab turishlik lozim. Bu deganimiz, o`zaro tortishuv shunchaki "o`yin", ishtirokchilarning jo`rttaga bir-biri bilan yolg`ondakam olishuvi bo`lib qolmasligi kerak. Biroq bu holatning ham o`z qonunqoidasi mavjud. Agar sahnalar avvaldan bo`lakchalarga bo`linib, har bir ishtirokchining o`rni belgilab qo`yilmasa, ikkala ishtirokchi ham zo`r berib harakat qilishi oqibatida bo`g`ilib, toliqib qolishlari mumkin. Chunki sarf etilishi kerak bo`lgan quvvat me`yoridan ortib ketgan bo`ladi. Aktyor har doim ham sahnada quvvatli bo`lishi mumkin. Ba`zan quvvat o`rniga kuchanish ro`y beradi. Bunday holat san`atga qarama-qarshidir. Quvvat va kuch sahnadan qanchalik maftunkor bo`lib tuyulsa, zo`r berib kuchanish, shunchalik xunuk va ko`ngil ozdiradigan bo`lib tuyulishi mumkin. Bir aktyor ma`lum sahnada quvvati to`lib-toshgan, ovozlari jarangdor bo`lib ko`rinsa,

ikkinchi bir sahnada bo`g`ilib, ovozi xirillab, kuchanib harakat qilishi mumkin. Buning sababi nimada? Avvalo spektakl yengil, hushchaqchaq tarzdagi yechimga egami yoki yo`qmi, shuni aniqlab olish kerak. Ikkinchidan, agar vaziyat shuni taqozo etsa, mizansahna va dekoratsiyalar bu muhim omilni hisobga olgan bo`lishi shart. Aks holda, spektakl og`ir qabul qilinishi mumkin. Har bir ijodiy mahsulotning natijasi yengil va ma`naviy ehtiyojni qondirish uchun xizmat qilishi lozim. Agar bajarilgan ishning natijasi og`ir karvon bo`lib, yurakda ham g`ashlik paydo qilsa, ijodiy izlanishlar yarim yo`lda to`xtab qolgan bo`ladi. Ijodiy ish deganda, og`ir yuk va insonga xos ojizlikni yengib o`tish jarayoni nazarda tutiladi. Haqiqiy san`at hamisha yengil va qabul qilinishi oson bo`lmog`i shart. Bu talablar og`ir va yengil plastik harakatlarga ham taalluqlidir. Rejissorlik kasbida ikki toifa mizansahna yaratish uslubi mavjuddir. Birinchisi erkin bo`lib, unda aktyor belgilangan makonda erkin harakat qilish imkoniyatiga ega. Ikkinchisida esa avvaldan chegaralangan makonda qat`iy belgilab qo`yilgan harakatlarni amalga oshirishi kerak bo`ladi. Lekin bularning har ikkisi ham sof holatda kam uchraydigan uslublardir. Shuning uchun rejissor har bir sahna uchun yechim qidirar ekan, hamisha o`z-o`zini nazorat qilib borishi kerak. Mazkur sahna shu janrga mosmi, aktyor uchun harakat qilish maydoni mavjudmi, tomoshabin uni qanday qabul qiladi? Ushbu holatni musiqaga taqqoslaydigan bo`lsak, musiqada ritm temir panjara bo`lsa, ohang ana shu panjaralar orasidan oqib chiqib, atrofga taralayotgan navolarning jonli mahsulidir. Xulosa qilib aytadigan bo`lsak, aktyorning plastik harakatlarini mizansahnaning temir ritmiga moslashtirgan holda, vaqt birligi orasida aktyorga erkin harakat qilish imkoniyatini yaratib berishlik har bir rejissorning muqaddas burchidir.

MIZANSAHNA QANDAY BO`LISHI KERAK? Mana, mizansahnaning bir butun yaxlitligi va uning ichki va tashqi imkoniyatlari hamda bir-biriga mutanosibligini ko`rib chiqish fursati keldi. Ijroning yuzakiligi yoki chuqurligi rejissorni aktyor bilan sayoz yoki chuqur ruhiy chizgilar topganligining natijasiga bog`liq ekanligini hammamiz bilamiz. Ichki organikani izdan chiqishi aktyor plastikadan noto`g`ri foydalanishi tufayli hamda rejissorning noaniq ko`rsatmasini bajarish bilan bog`liq bo`lishi mumkin. Yoki aksincha, bir vaziyatda sahna voqealarini harakatga keltiruvchi chuqur va aniq tahlil, berilgan rol inson ruhiyatining hayotiyligiga bog`liq bo`lsa, boshqa bir holatida taklif etilgan mizansahnaning qat`iy chegaralanishi va shu chegaralar orasida aktyorning ijodiy imkoniyatlarini to`laqonli namoyish eta olishiga bog`liqdir. Yaxshi yoki yomon mizansahnani belgilovchi mezonlarni qanday aniqlash mumkin? Buning uchun misollarga murojaat qilaylik. Ko`z oldimizda "A" spektakldan olingan "B" mizansahna. Uni "V" yozgan, "D" sahnalashtirgan, "YE" rassom. Xo`sh, bunday mizansahnani yaxshi- yomonligini bildiradigan sifatlari nimalarga bog`liq bo`lishi mumkin? Ularning asosiylari nimalardan iborat? To`g`ri, musiqada tovushlarning hamohangligi, tasviriy san`atda bo`yoqlarning uyg`unligini har kim o`zicha tushunishi mumkin bo`lganidek, tirik odamlar orqali tasvirlanadigan mizansahnani ham har kim o`zicha baholashi mumkin. Shunga qaramay, har bir narsaning ijobiy va salbiy tomonlari yaqqol ko`zga tashlanib turadi. Har qanday mizansahnaning to`g`riligini belgilovchi omil, bu birinchi navbatda, uning hayot haqiqatiga monandligidir. Ikkinchidan, mizansahnaning harakatchanligi, ifodaviyligi. Ba`zan rejissor aktyorga qarab: "Harakat qiling, harakat kam bo`lyapti, yana qanday harakat qilishni o`ylab ko`ring, hozir turib qolyapsiz", deydi.

Harakat qilish uchun aktyorga mizansahna berish kerak. Berilganda ham u shunday bo`lishi kerakki, berilgan mizansahnada aktyor harakat qilmasdan tura olmasin. YA`ni uni o`z-o`zidan harakatga soladigan kuch bo`lishi kerak. Mizansahnaning o`zida, har bir ishtirokchi uchun alohida jismoniy harakatlar chizig`i aniq belgilab qo`yilgan bo`lmog`i zarur. Xo`sh, ana shu ko`zga ko`rinmas prujinani qanday qilib mizansahna ichiga joylashtirish mumkin? Birinchi navbatda, ortiqcha harakatga mutlaqo yo`l qo`yib bo`lmayd и . Sahnadagi eng yaxshi harakat — kamroq harakat qilishdir. Tajriba tariqasida qulochkashab shapaloq urish o`rniga keskin tarsaki urib ko`ringchi. Besh qadam yurish o`rniga ikki qadamda maqsadni amalga oshirib ko`ringchi, shu zahoti mizansahnaning o`zgarganligini, tashqaridan chiroyli ko`rinishga ega bo`lib qolganini sezasiz. Sahnadagi har bir o`rinsiz harakat, qadam tashlash, qo`l siltash ortiqcha harakatligini yaxshi tushunib olishimiz kerak. Bunday ortiqchalik spektakl suratini pasaytiradi. Tomoshabin ko`z o`ngida bajarilishi kerak bo`lgan eng kichik jismoniy va ruhiy harakat qahramonning o`ta zarur ichki ehtiyojini qondirishga xizmat qilmog`i lozim. Ichki ehtiyoj aktyorni yondirishi, quvvat berishi, harakatga chorlashi shart. Mana shu harakat qilish ishtiyoqi aktyorni butun spektakl davomida tinch qo`ymasligi kerak ekan. Aks holda soxta erkinlik, soxta harakatlarga sababchi bo`ladi. Ko`pchilik aktyorlar sahnada qanchalik ko`p o`tirib-tursa, qanchalik bir holatdan boshqa holatga o`tsa, tez-tez yurib tursa mizansahna shunchalik qiziq va haqqoniy bo`ladi, deb o`ylashadi. Hayotda esa holatlar tez-tez o`zgarmaydiku! Ko`pincha bir joyda uzoq o`tirib qolinadi. Yoki tik turiladi. Sharoit o`zgarmaguncha holat ham o`zgarmaydi. Sahnada esa hayotdagiga nisbatan kamroq harakat qilish kerak. Chunki, sahnadagi har bir xatti-harakat tasodiflardan tozalanishi, arzimagan harakatlardan xoli bo`lishi kerak. Aks holda, harakatning qiymati tushib ketadi.

Yana bir muhim narsa. Sahnadagi xoh katta, xoh kichik bo`lsin har bir harakat ma`lum to`siqni yengib o`tish uchun xizmat qilishi shart. Har bir harakatni amalga oshirishdagi murakkablik, jismoniy to`siqni oshib o`tish jarayoni aktyor harakatini faollashtiradi, mizansahna suratini oshiradi. Masalan, sahnadagi ma`lum bir harakatni amalga oshirishda uni tezda hal etishga shoshilmaslik kerak. Aksincha, o`sha harakatni amalga oshirish yo`liga qator to`siqlar qo`yib chiqib, o`sha to`siqlarni yengib o`tish orqali harakat amalga oshishi kerak. Buni harakat to`siqlari deyish mumkin. Masalan: Ayol eridan butunlay ajrashish maqsadida, uydan bosh olib chiqib ketmoqchi. U shu maqsadda buyumlarini yig`ishtiryapti. Bir rejissor unga quyidagicha topshiriq beradi: —Siz xona ichidasiz. Shkafdan kiyimlaringizni, xat va taqin choqlar solingan qutichani, hamda paltoingizni oling. So`ngra, qo`lingizdagilarni jomadonga solingda, xonadan chiqib keting. Ikkinchi rejissor xuddi shu sahna ijrochisiga boshqacha topshiriq beradi: —Buyumlaringizni yig`ishtira olmayapsiz. Ko`plari jomadon ga sig`maydi. Uning ustiga, nimani olib, nimani tashlab ketishni bilmaysiz. Telefonning uzluksiz qo`ng`iroqlari sizga xalaqit beryapti. Har safar qo`ng`iroq bo`lganida unga yaqin bormaslik uchun o`z o`zingiz bilan olishasiz. Bir qism xatlarni yirtib tashlashga qaror qilasiz, ammo qaysinisini? Eng zarur bo`lgan narsangizni topa olmayapsiz. Kiyinaman deb, bo`yningizdagi munchoqlarni uzib yuborgansiz va hokazo. Endi shu sahnani ruhiy to`siqlar yordamida ko`rib chiqaylik. Yana o`sha ayol. Sevikli erining uyidan hech narsa olmasdan chiqib ketmoqchi. Uydan bosh olib chiqib ketish fikri endi tug`ilyapti. Ayol o`z xayollari bilan shu qadar bandki, hatto xonada aylana shaklida yurganini ham sezmaydi. Birdan to`xtab qoladi. "Hozir chiqib ketsamchi?" Shu zahoti fikri o`zgarib, o`tirib qoladi. "Bo`lmaydi. Oldin hammasini yaxshilab o`ylab olish kerak". Yana chuqur xayolga toladi. Mana, nihoyat o`rnidan turib, eshik tomon bir necha qadam tashlaydi. Yana to`xtab qoladi. Ko`zga ko`rinmas bir sehr uni shu xonaga bog`lab qo`yganday. Yana joyiga o`tiradi. Fikrini jamlashga intiladi. Yana o`rnidan turib bir-ikki qadam

tashlab to`xtaydi. Bu harakat bir necha bor takrorlanadi. Yana to`xtaydi. O`zini chalg`itish uchun boshqa narsa to`g`risida o`ylamoqchi bo`lib, qandaydir qo`shiqni xirgoyi qiladi. Shu taqlid ruhiy to`siqdan oshib o`tadi. Demak, har bir sahnada xoh jismoniy, xoh ruhiy bo`lsin, rejissor va aktyor tomonidan yaratilgan sun`iy to`siq, ijodkor-aktyor imkoniyatini kengaytirishga xizmat qiladi. Biz yuqorida ko`rib o`tgan to`siqlar sabab, har bir harakatning ta`sir kuchi va shiddatkorligi oshadi. Go`yo qirg`oqlari, temir beton bilan qoplangan daryo o`zini har tomonga urib, hayqirib oqishiga o`xshaydi. Sahnadagi harakat maydonini cheklab qo`yishlik ham harakatning shiddatkorligini oshiradi. Qahramon biron-bir jasorat ko`rsatish uchun jon-jahdi bilan harakat qiladiyu, ammo uni amalga oshirishning imkoniyatlari chegaralab qo`yilganidan o`zini qafasga tushgan yo`lbarsdek his qaladi. Ayniqsa, bir dekoratsiya bilan harakat chegaralangan maydonda, bir necha sahnalar o`ynalishi kerak bo`lgan spektakllarda bu usul samarali natija beradi. Sahnadagi maydon chegarasini chiroqlar yordamida ham bajarishi mumkin. Misol uchun, voqelar bir-biriga o`xshash xonachalarda navbatma-navbat o`tadigan bo`lsa, birinchi xonada chiroqni tepadan, ikkinchisida stol ustidan, uchinchi xonada esa burchakdan yorug`lik berilsa, xonadagi bir xillik yo`qoladi. Ijroda ham rangbaranglikka erishiladi. "Men bog`dan kelsam, sen tog`dan kelasan", degan gap bor. Bu ibora ko`pincha, mantiqqa zid harakatlarga nisbatan ishlatiladi. Yana anglashilmovchilik degan ibora ham bor. YA`ni o`zi sezmagan holda, beixtiyor nojo`ya ish qilib qo`yilganida shunday deyiladi. Kundalik turmushimizda bunday vaziyatlarni ko`plab uchratish mumkin. Misol uchun, yosh olima qiz ko`p oylik tajribalar natijasida yangi bir modda kashf qiladi. Ertaga ertalab uni ilmiy kengash e`tiboriga havola etishi kerak. Kengash a`zolari chaqirilgan. Yangi modda tayyor. Qiz sabrsizlanib, qanday tong ottirishni bilmaydi. Dam-badam o`zi ixtiro qilgan yagona nusxadagi moddani qo`liga olib, tomosha qiladi. Navbatdagi tomosha vaqtida noyob modda birdan qo`lidan tushib sochilib ketadi. Bir necha oylik mehnat hayf bo`ladi. Uning haqiqiy olimligini

tasdiqlaydigan dalil endi yo`q! Sezgining inersion harakat holatini saqlanishi qizni falokat sodir etishga olib keldi. Inersiya tufayli sezgining turg`un holati. Jumlani bunday tuzilishi g`alati tuyulishi mumkin. Lekin uning ma`nosiga e`tibor berilsa, ko`pgina mizansahna jumboqlariga kalit topiladi. YA`ni inson tabiatining kutilmagan g`ayritabiiy jabhalari sahnada mutlaqo boshqacha hal etilishi mumkin. Kutilmagan uchrashuv, kutilmagan yangilik, kutilmagan gap, kutilmagan sevgi... va hokazo. Hayotning har bir jabhasida umumiy rivojlanish qonuniyati mavjud. Rejissor ana shu qonuniyatga asoslanib, biror sahnadagi harakatni tasdiqlab, yana uni inkor etishi mumkin. Tasdiqlangan holat to`g`risida munozara yuritishi, jismoniy va ruhiy harakatlarni sahnada ishlatishi ham mumkin ekan. 6. Xatti-harakatning keskin o`zgarishi Misol uchun, jahl chiqib turgan vaqtda qizishib ketib, o`z sevgilisiga qo`pol gapirishi, yoki o`ta xushchaqchaq odam ma`lum bir vaziyatda homush va kamgap bo`lib qolishi, kutilmagan sahnaviy yechimlar topishga yordam beradi. Teatr san`atidan keskin burilish va o`zgarishlarni olib qo`yilsa, uning ta`sir kuchi yo`qoladi. Tez, sust, keskin, ohista, sekin, qattiq kabi farqlanishlar so`z va musiqada bir xil ahamiyat kasb etadi. Soya bilan nurni, yumaloq bilan qirralarni geometrik shakllarni arxitektura, rassomchilik san`atning fusunkorligini tashkil etadigan sifatlari hisoblanadi. Lekin teatrdan boshqa joyda bunday o`zgarishlar haddan tashqari qo`pol tarzda qo`llanilmasa kerak. Teatrdagi "taqiqlangan" usullar ayni mana shu keskin o`zgarishlar asosiga qurilgan bo`lib, tomoshabinning fikr va hissiyoti o`rniga asabiga ta`sir etish maqsadi ko`zlanadi. Sahnadagi nurlarni keskin almashinuvi, osoyishta davom etayotgan harakatni birdan shiddatli tus olishi, nafis ohanglar ortidan quloqni qomatga keltiruvchi qattiq tovushlar insonga kuchli ta`sir ko`rsatadi. Har qanday keskin o`zgarishlar ta`sirli bo`lishi mumkin, ammo badiiy jihatan ta`sirchan emas. Badiiy o`zgarishlar sirasiga qisman, keskin bo`lmagan o`zgarishlarni kiritish mumkin. Ular, garchand, ko`zga yaqqol tashlanmasa-da, badiiy taassuroti kuchli va

chuqur bo`ladi. Agar bunga qo`shimcha qilib, g`ayritabiiy o`zgarishlarni birlashtirsak, ularning ta`sir kuchi yana ham ortadi. O`z hissiyotlarini muntazam chegaralab turishlik, zamonaviy taraqqiy topgan jamiyat odamlariga xos bo`lgan xislatdir. Bunday shaxslar ehtiroslar qanchalik qaynab toshmasin (agar u haqiqiy ehtiros bo`lsa) uni jilovlashga, odamlarga ko`z- ko`z qilmaslikka intiladilar. Keling, yaxshisi ana shu toifadagi ikki kishining bahslashuvini tinglab ko`raylik. Meni kechirasizu og`ayni, dilimdagini aytmay ilojim yo`q. Marhamat, ammo ogohlantirib qo`yay, men ham dilimdagini aytaman. Sen do`stim, noloyiq rahbarsan! Sen ham yaxshi xizmatchi emassan. -Bir varaq qog`oz topiladimi? -Ariza yozishgami? Sen uchun topiladi! Ularning birontasi aqldan ozmagan bo`lsa, ichida "nima qilyapman, axir hammasini rasvo qilishim mumkin-ku", deya takrorlashi muqarar. Hayotda odamlar qanchalik asabiy bo`lmasinlar, o`zini qo`lga olishga, asablarini jilovlashga intilishadi. Sahnadachi? Mana, sahnada rol ijro etayotgan aktyorga xos bo`lgan holat: -"Nazarimda, sustroq harakat qilayotgandekman. Axir bu ehtirosli sahnaku! Hamrohim mendan ustun kelyaptimi? Endi o`zidan ko`rsin! Qanday gapirishni hozir unga ko`rsatib qo`yaman". Aktyor o`z ehtiroslarini jilovlash o`rniga, havo sharini puflayotgan odamdek kuchanib, ovozga zo`r beradi. Bunday holat hissiyotlarni o`tmaslashuviga olib keladi. Haqiqiy ijodkorni ehtirosiga qarab baholaydilar. Atrofimizni qurshab turgan muhitga nisbatan faol munosabat, telbalarcha sevish, ich-ichidan yomon ko`rib qolish, keskin qaror va harakatlar sari yetaklaydi.

Agar mizansahnani rejissorning sahnaviy tafakkuri, badiiy to`qimasining nozik iplari deya qabul qilsak, uning har bir sahnaviy yechimi kompozitsiyaning puxtaligi bilan baholanadi. O`z-o`zida badiiy jasoratni tarbiyalashlik, dadil sahnaviy yechimlar topishga imkon tug`diradi. Shu bilan birga har qanday ijodkor, birinchi navbatda, kamtarinlikni qo`ldan boy bermasligi zarur. Mizansahnalar yechimida ham rejissor kamtarin bo`lishi lozim. Agar u sahnadagi harakatlarni: - u yoqdan bu yoqqa yurishni, to`xtashni, o`girilishni tomoshabin eshitsin, sezsin, ko`rsin uchungina bajarilishini talab qilsa, yasamalik, notabiiylik paydo bo`ladi. Har qanday jismoniy harakat shu asnoda gapirayotgan kishiga nisbatan kutilmagan hodisa sanaladi. Bunday kutilmagan harakat kontrapunkt kutilmagan harakat, kutilmagan holat kutilmagan voqelik deyiladi. Sahnaning birinchi qismida bajarilayotgan jismoniy harakatga nisbatan aytilgan so`z ustuvor bo`lib, kontrapunkt hisoblanadi. Kontrapunkt o`zaro muloqotda ham bo`lishi mumkin. Kontrapunktni boshqa tomondan qarab ko`raylik: ro`paramizda tobut yonida musibat chekib turgan oila a`zolari tasvirlangan rasm; shaharlik oila dalada, maysalar ustida o`tirib, tushlik qilishayotgan rasm; v) shaharliklar qandaydir muhim xabar yozilgan varaqani qo`ldan qo`lga uzatishmoqda. Agar biz yuqorida ko`rib chiqqan holatlardagi rasmlarga o`yinchoq o`ynab o`tirgan bolakayning rasmi ham qo`shilsa, manzara tamoman o`zgaradi. Makon kengayib, tasvirni yana ham jonlantirib yuboradi. Demak, yerda o`ynab o`tirgan bolakay kontrapunkt sifatida tasvirga kiritilganligi sababidan rasmning ta`sirchanligi hamda uning janri o`zgargan. Xuddi shuningdek, sahnadagi ikki kishi hamisha tomoshabinga qarab gaplashishi, lekin gaplarining hammasi yolg`on ekanligini tezda fosh qilib qo`yishi ham mumkin. Kundalik hayotimizda ham odamlar bilan muloqot qilar ekanmiz, suhbatdoshning ro`parasiga kelib, ko`ziga tikilib gapiradigan gaplarimiz kam

bo`ladi. Ahyona-hyondagina suhbatdosh bilan to`g`ridan-to`g`ri muloqot yuritamiz. Agar rejissor mizansahna tuzish vaqtida suhbatdoshlarning muloqotini yondan turib, orqa o`girib, boshqa tomonga yuzlanib, o`tirib-turib suhbatlashish kerakligini e`tiborga olsa, harakat doirasi kengayib, rangbaranglik ortadi. Kontrapunktning yana bir foydali tomoni: bajarilayotgan harakatlarni so`z yoki boshqa bir harakat ta`siri, ostida bot-bot bo`linib turishidir. Bunday holatni jismoniy muvozanatni buzilib turishi deyiladi. Spektaklning ayrim mizansahnalarini shu uslubdan foydalangan holda qurish uning sahnaviy jozibadorligini oshiradi. Misol tariqasida N.V.Gogolning “UYLANISH” komediyasiga murojat qilib ko`raylik. Pyesada Dunyasha isimli xizmatqor qiz timsoli bor.U. sahnada bor-yo`g`i ikki marta ko`rinadi. Birinchi safar Dunyasha mehmonlarga kiravering uydalar deydi. Ikkinchi safar esa ketddilar Agar Dunyasha, Podkalesinni bir ko`rishdayoq sevib qolgan bo`lsachi. Voqealar muzmuni o`zgarmagan holda tomoshaviylik oshadi. Dunyasha sahnaga chiqib kelganda Podkalyosinga suqlanib boqadi. Uni kuzatadi. (so`zsiz sahna) Podkalyosin qochib ketganidan keyin o`zida yo`q hursand bo`lib raqsga tushadi. Boshqalar uchun kuyovning qochib ketishi fojea bo`lsa Dunyasha uchun bayram. Har ikki voqea ham bir vaqtning o`zida aks etdiriladi. Ammo qahramonlarning unga munosabati turlicha bo`ladi. Sahna kompozitsiyasining barcha qiziqarli tomonlarini birma-bir sanab o`tishlikning imkoniyati yo`q. Lekin har bir mizansahna hikmatli so`z kabi ta`sirchan bo`lishi kerak. YA`ni har bir harakatning nafis hikmatini topa bilish rejissor qobiliyatining mezoni hisoblanadi. Teatr san`atining zamonaviy ko`rinishi tomoshabinni har soniya hayratga sola bilishlikdan iborat.

B. BREXT TA`LIMOTI Brextning estetik ta`limoti, Stanislavskiy ta`limotining tadrijiy rivojidir. U san`atni ikki ko`rinishda talqin qiladi. YA`ni Stanislavskiyning Perevoplashsheniye — qiyofaga kirish va kuzatib mushohada yuritish. Agar masalani soddaroq qilib tushuntiradigan bo`lsak, aktyor ikki yarim soat davom etadigan spektakl jarayonida, uzluksiz ravishda o`zi ijro etayotgan qahramonning qiyofasidan chiqmay yashashi mumkinmi? Aktyor juda nari borsa qiyofaga o`xshabroq ketishi mumkin. Lekin butunlay boshqa qiyofadagi odam bo`la olmaydi. Buning sabablari behisob. Qahramonning tashqi qiyofasi aktyorning tasavvuriga to`g`ri kelmasligi, qahramonning dunyoqarashi aktyornikidan o`zgachaligi, yaratilayotgan qiyofaga munosabati, butun spektakl davomida o`z imkoniyatlarini to`g`ri taqsimlash zarurligi va hokazo. Brext o`z ta`limotini yaratishda Xitoy xalq teatri an`analaridan kelib chiqadi. Xitoylik aktyor Mey Lanfan tajribasidan foydalanadi. Birinchidan, deydi Brext, — xitoylik aktyor o`zini qurshab turgan uch devordan tashqari to`rtinchi devor ham borligini tasavvur qilmaydi. Tomoshabinda ham bunday taassurot tug`ilmaydi. U, spektakl boshidanoq tomoshabin o`ziga qarab turganligini biladi. Shuning uchun aktyor o`zini boshqa odamning qiyofasini aks ettirayotganini tomoshabindan yashirmaydi. Sahnada bajarilayotgan har bir ijro -o`yin ekanligini tomoshabindan sir tutishga intilmaydi ham. Demak, aktyor bilan yaratilayotgan qiyofa o`rtasida ixtilof — uyg`unlashmaslik vujudga keladi. Natijada, aktyor o`zi yaratayotgan qiyofadan fikran chetlashadi. Ma`lum muddatga qiyofaning his-hayajoni undan uzoqlashadi. Rejissorning har bir mizansahnasi, aktyor uchun o`zi yaratayotgan qiyofaga kirishi imkoniyatini tug`dirishi kerak. Spektaklning umumiy ko`rinishi rejissor dunyoqarashini aks ettiradi. Rejissor ko`rsatmalari aktyorni o`zligidan chiqib, ayni daqiqada qiyofaga kirish uchun qulay imkoniyat yaratadi. Brextninig qiyofadan begonalashuv ta`limotiga asoslangan mizansahna Brext ustqurmasi deyiladi.

Bunda aktyorning spektakl davomida qiyofadan - obrazdan tashqarida turgan holati nazarda tutiladi. Brextning "begonalashuv ta`limoti" mizansahna yaratishda rejissorga qo`l kelishi mumkin. Brext diqqatimizni muhim bir narsaga qaratmoqchi bo`ladi. YA`ni aktyor, sahnada qanchalik harakat qilmasin dramaturg tomonidan berilgan matndan tashqariga chiqib keta olmaydi. Asar va qahramonning taqdiri, nima bilan yakun topishi, rejissor uchun ham, aktyor uchun ham avvaldan ma`lum. Agar K. S. Stanislavskiy ta`limotidan kelib chiqadigan bo`lsak, aktyorning sahnadagi barcha xatti-harakatlari (ehtiros, ko`z yoshi, kulish, mushtlashuv, o`lim) yasama holat, taqlid, o`xshatishdan boshqa narsa emas. Shuning uchun aktyor sahnada hech qachon haqiqiy hayotni aks ettira olmaydi, balki hayotiylikka yaqinlashtirishga intiladi. Demak, aktyor sahnada ayni qahramonning o`zini emas, unga o`xshashlikka intiladi. Savol tug`ilishi mumkin: Agar hamma narsa oldindan hal etib qo`yilgan bo`lsa, aktyorni sahnada ohvoh chekishi, dod-faryod ko`tarishini nima keragi bor ekan? Hamma gap shundaki, aktyor sahnada ma`lum bir vaziyatda, ma`lum bir xattiharakatlarni amalga oshirar ekan, u yaratayotgan timsol o`z-o`zidan ikkiga bo`linadi. Bir tomonda yaratilayotgan timsol, ikkinchi tomonda aktyorning o`zi. Xo`sh, aktyor bu sahnaviy vaziyatda qanday o`rin tutadi? U, rol o`ynash bilan bir vaqtda o`zini-o`zi kuzatib turadi. "Men berilgan sharoitda mana bunday harakatlarni bajaraman, qalay, bu sizga ma`qulmi deganday, ichki botiniy ko`z bilan o`zining butun xatti-harakatini nazorat qilib turadi. Bu holatni Brext otchujdeniye -"begonalashuv", deb ataydi. Hamzaning "Boy ila xizmatchi" asarida Jamila zahar ichib o`layotgan bo`lsada, u o`lmoqchi emas. O`lim bilan olishadi. Unga qarshilik ko`rsatishga harakat qiladi. Bo`lmasa, shuncha monologni nima keragi bor edi? Aktrisa o`lim bilan olishuv jarayonida yashash uchun kurashadi. Ana shu kurash jarayonida aktrisa o`zi

ifodalayotgan ichki hissiyotlarni tomoshabinga yetib borayotganligini yoki aksini ham nazorat qiladi. Demak, u vaqti-vaqti bilan timsoldan begonalashadi. Shuning uchun Brext bu begonalashuvdan hijolat chekish o`rniga undan badiiylik darajasini oshirish uchun foydalanish kerak, deydi. Demak, Jamila rolini ijro etayotgan aktrisa muntazam ravishda "hozir o`lmasligim kerak", "ajal hozir kelmasin", deb so`nggi daqiqagacha qarshilik ko`rsatishi shart ekan. Shu asardan yana boshqa bir sahnani olib ko`raylik. Hokim to`ra sahnasida G`ofir bilan Jamilaning vidolashuv sahnasi bor. Jamila hokimdan G`ofirga rahm qilishini, uni surgun qilmaslikni iltijo qila boshlaydi. G`ofir esa Jamila bilan so`nggi bor vidolashuvni xohlaydi. Ikki ishtirokchining vazifasi ikki xil. Ko`pincha, rejissorlar Jamila bilan G`ofirni bitta mizansahnaga qo`yishadi. Negaki, ularning muloqot qilishi o`ng`ay tuyuladi. Agar Brext ta`limotidan kelib chiqadigan bo`lsak, Jamila G`ofirdan hozir umrbod ajralib qolayotganini biladi. Lekin ishongisi kelmaydi. Ana shu holatni ifoda etish uchun aktrisa ahyon-ahyonda G`ofirga qarab qo`yishi, bir soniya to`xtab qolishi mumkin ekan. G`ofir esa Jamila bilan xayrlashmoqchi, Jamila bo`lsa hali hokimning oyog`iga yiqiladi, hali boyga yolvoradi, ya`ni sahnada parvonadek o`zini har tomonga uradi. Natijada, sahnada ichki tug`yon bilan birga jismoniy to`palon ham paydo bo`ladi. Rejissorning vazifasi, sahnadagi "begonalashuv" soniyalarini topishda aktyorga qulay mizansahna yaratib berishdan iborat. Bu esa o`z navbatida tomoshabin uchun mutlaqo kutilmagan harakatlarni paydo bo`lishiga imkoniyat yaratadi. Masalan, ona o`z bolasini uyg`otishi kerak. Bola esa maza qilib uxlayapti. Ona dam-badam uning tepasiga keladi. Hatto qo`li bilan boshini silab ham qo`yadi. Tomoshabin ona har safar uning tepasiga kelganida "hozir uyg`otadi. hozir uyg`otadi", deb kutib turadi. Ona esa so`nggi bor uning tepasiga keladi. Kutilmaganda ko`rpacha yozib, bolasining yoniga cho`ziladi. Demak, tomoshabin uchun mutlaqo kutilmagan mizansahna paydo bo`ladi. Har safar rejissor mizansahna ustida ishlar ekan, doimo muqobil yechim topishga intilishi kerak.

USULNING O`ZI NIMA? (priyom) Sahnada qotib turgan aktyorlarning jonlanishidan boshlanib ketadigan spektakllar ham bor. Buni sahna tili bilan aytganda "stop kadr" deyiladi. (Bu jarayonni ikkinchi kurs boshlanishida rasmlarni jonlantirish mashqlarida ko`rib o`tgan edik) Xuddi toshga o`yib ishlangan haykalga birdan jon bitib, ko`z o`ngimizda harakatga kelgandek. Bunday sahnalarda, rejissor uchun tasavvurni ishlatish chekisiz imkoniyatlar ochib beradi. Shu usul bilan sahna kompozitsiyasini istagancha boyitish mumkin. Biroq yangilik ekan deb, spektaklga har qanaqa usulni tiqishtirish ham mumkin emas. Misol uchun, spektakl davom etyapti. Asar voqealari bir-bir ko`z o`ngimizdan o`tar ekan, spektaklning uslubi, janri, ijro shakliga ko`nikish paydo bo`ladi. Lekin to`satdan spektaklning o`rtasida "stop kadr" usuli ishlatiladi. Nima uchun? Balkim piyesa voqeasida kutilmagan burilish ro`y berdimikan? Yoki asarning janri o`zgardimi? Yo`q. Sahnalashtiruvchi rejissor yangilik yaratmoqchi bo`lib, "stop kadr" ishlatsam, asar qiziqroq bo`larmikan deb o`ylaydi. Bu endi, xuddi balet spektaklining o`rtasida raqqosalar taqqa to`xtab, munosabatlarini so`z orqali ifoda etishga o`tib ketgandek gap. Shuning uchun rejissorning madaniyatini belgilaydigan shartlardan biri har bir usulni tanlashda "yetti o`lchab bir kesish" kerak. Har bir asar uchun tanlangan usul butun spektakl davomida qat`iy saqlanishi shart. Rassom bo`lajak spektaklning eskizi (homaki tasvir) ni taqdim etadi. Eskizni ko`riboq rassomga qoyil, tasanno deb yuborging keladi. Tasvirda asarning g`oyasi, rejissor fikrlari to`la hisobga olingan. Nihoyat eskiz asosida yasalgan dekoratsiya sahnaga o`rnatiladi. Eskizdagi nafis chizgilar, tovlanib turgan ranglar jilosi o`rnida qo`pol va beso`naqay ishlangan latta devorlar, rasmdagi musaffo osmon o`rnida matoga chizilgan manzaranamo ko`rinish osib qo`yilgan. Olisdan ko`zga tashlanib turgan ulkan tosh o`rnida hali yelimi va rangi qurimagan qutiga o`xshash allanarsa. Bir so`z bilan aytganda, dekoratsiyalarning palapartishligi yaqqol ko`zga tashlanib turipti. Sahna sathi ham bo`g`ilib qolgandek. Nega bunday hol ro`y berdi, degan savol tug`iladi.

Sababi, rassom spektakl ustida ishlar ekan, sahnaga joylashishi kerak bo`ladigan buyumlarni mutlaqo ko`z oldiga keltirib ko`rmagan. Oq qog`ozda hamma narsani chiroyli qilib chizgan qo`ygan. Shunday vaziyat bilan bir necha bor to`qnashgan rejissor ikkinchi marta qog`ozga chizilgan chiroyli eskizni qabul qilmaslikka qasam ichadi. Endi u spektakl dekoratsiyasining hajmi kichraytirilgan maketini talab qiladi. Sahna maydoni, zamon va makon, uning sathi, jihozlar, dekoratsiyaning umumiy ko`rinishi hisobga olingan holda mazkur maketda aks etishi shart. Zarur vaqtda, zarur nuqtani yoritish mumkin. Ammo eng aniq ishlangan maket bilan tayyor dekoratsiya orasida ham tafovut bo`lishi mumkin. Balkim rassomning hisob-kitoblarida noaniqlikka yo`l qo`yilganmikan? Yoki dekoratsiya tayyorlovchilar e`tiborsiz bo`lishganmi? Hammasi bo`lishi mumkin. Shuning uchun ham sahnaga qurib qo`yilgan dekoratsiya bilan maket o`rtasidagi tafovutdan qochib qutilib bo`lmaydi. Yoki boshqa misol. Spektaklni musiqiy bezagi ustida ish olib borayotgan mutaxassis turli shovqinlarni magnit tasmasiga tushiradi. Mana, ko`chadan katta tezlikda o`tib borayotgan mashinaning radiopriyomnigidan musiqa ovozi eshitiladi. Demak, kerakli musiqa topildi. Yana hayvonlar ovozi ham bor. Qo`shimcha ravishda yirtqich bo`rining ovozi ham yozilgan. Nihoyat yozuvlar tayyor bo`ladi. Endi bemalol eshitib ko`rish mumkin. Biroq yozuvlar nihoyatda sifatsiz. Tashqaridan begona ovozlar qo`shilib qolganligi ma`lum bo`ladi. Endi rejissorning ishni qanday boshqarishini qarab ko`raylik. Repetitsiya boshlanib ketgan. Sahnalashtiruvchi o`z fikrlarini aktyorlarga ishonarli va tushunarli qilib yetkazib beradi. Obrazlar ham bir-biriga o`xshamaydi. Sahnada o`tmishdan hikoya qiluvchi voqeani ikki kishi repetitsiya qilmoqda. Xayolan orqaga qaytish kerak. Bugungi kunda ko`p ham ahamiyatli bo`lmagan gapso`zlar va voqealar. Shuning uchun rejissor aktyorlarga o`tgan voqealarni bugungi kun nazari bilan o`ynashlikni topshiradi. Mana, spektakl tayyor bo`lib, tomoshabin hukmiga havola etiladi. Lekin aktyorlar sahnada juda sust harakat qilmoqda. Balkim haddan tashqari charchagan bo`lishi mumkin?

Yo`q... rejissor o`tmishni bugungi kun nazari bilan o`ynashlikni talab qilgan. Sahnada ularning o`yini xuddi jo`rttaga sekinlashtirilganga o`xshaydi. Shuning uchun ularning ijrosi tashqaridan qaraganda sust va g`ayritabiiy tuyuladi. Boshqa bir misol. Sahnada spektakl davom etyapti. Aktyorlardan biri o`z monologini ijro etish uchun sahnaning birinchi qismiga oldingga chiqadi va tomoshabinga yuzma-yuz turib gapira boshlaydi. Tepadan tushayotgan chiroq uning yuzini yoritish o`rniga orqasidan urib, tomoshabinni ko`ziga tushmoqda. Rejissor va rassomdan nima uchun chiroq aktyorning orqasidan tushib turipti, deb so`rasangiz, "biz insonni rentgen nuri orqali ko`rsatmoqchimiz", deb javob beradi. Ammo insonning ichki a`zolarini oddiy chiroq nuri bilan ko`rsatib bo`lmaydi-ku. Buning ustiga chiroq to`g`ridan-to`g`ri tomoshabinning ko`ziga tushib turipti. Bunday misollarni keltirishdan maqsad, sahna har bir ikir-chikir, mayda- chuydalarni ham bo`rttirnib, yaqqol ko`zga ko`rsatib turadigan kaftdek maydon ekanligini yana bir karra eslatishdir. Sahnadagi maket, chiroq, musiqa, dekoratsiyalar aktyorlarning ijrosi, rejissor g`oya va maqsadini, tomoshabinga ko`rsatiladigan ta`siriga qarab, yolg`on yoki rostligini ko`zgudagi aksi kabi ko`rsatib beradi. Teatrda ishlayotgan har bir ijodkor, maket, chiroq, musiqa, yorug`likka qarab emas, sahnadan aytilishi kerak bo`lgan fikr va g`oyaning yakuniy xulosasi uchun mehnat qilishi kerak. Agar avval boshda rejalashtirilgan niyat va fikrlar amalga oshmas ekan, demak, ishni boshlanishidanoq noto`g`ri yo`l tutilgan. Bir spektaklda dalillar hisobga olinmagan bo`lsa, ikkinchisida maketga nisbatan dekoratsiyalarning bir necha barobar katta bo`lishligi hisobga olinmagan. Boshqa bir holatda voqealarni aks ettirishda unga ijodiy yondoshuv noto`g`ri yo`nalishda bo`lgan. Musiqa borasida ham shunday fikr aytish mumkin. Shovqinlarning ko`chadagi jarangi bilan sahnadan jarangi boshqa-boshqa. Shuning uchun ham rejissorda rejissorlik ko`zi va rejissorlik eshitish qobiliyati bo`lishi lozim. Har bir ijodkor yanglishish, adashishdan kafolatlanmagan. Rejissorning ham yanglishmog`i tabiiy hol. Uni tavakkal qilmaslikka undashlik rohatbahsh lahzalar bahshida etuvchi ijodiy jarayondan mahrum etish bilan tengdir.

Mushtlashish uchun ringga chiqqan bokschi ham tavakkal qiladi. Ammo u har safar maydonga ko`tarilar ekan, "albatta, g`alaba qilaman", deya qat`iy ishonadi. Rejissor g`alaba qozonish san`atiga ega bo`lmasa, uni bokschi mushtlab mashq o`tkazadigan qopdan farqi qolmaydi. Rejissor yanglishishi mumkin. Lekin boshqa tomondan, ishlab chiqarilgan maxsulot — spektakl barbod bo`ladi. Negaki, rejissorning har qanday xohishi, teatr deb atalmish mexanizmni ishga tushirib yuboradi. Uning har qanday falsafiy, g`oyaviy istagi, moddiylikka aylanadi. Qanchadan-qancha mablag` sarf bo`ladi, hisob-kitoblar, ta`minot ishlari, behuda sarflangan ish soati va hayf ketgan ishchi kuchi bularning hammasi mablag` turadi. Mana shu sabablarga ko`ra, yangi spektakl ustida ish boshlagan rejissor, o`z fikrini amalga oshirish yo`lida ikkilanishga, xomxayol bo`lishga, pishib yetilmagan fikrni harakatga keltirishga haqqi yo`q. Rejissorning o`zi boshlagan ishning muvaffaqqiyatli yakunlanishiga ishonchi kuchli bo`lib, "bo`lajak spektakl haqidagi mening fikrimni amalga oshirish yo`lida ikkilanishga o`rin yo`q", deya qat`iy qarorga kelishi lozim. Buning uchun u ko`zlangan manzilni to`g`ri tanlay bilishi kerak. Biroq hamisha ham ko`zlangan marra aniq va bexato bo`lishligiga hech kim kafolat bera olmaydi. Hamma gap shu xatoliklarni mumkin qadar kamaytira bilishlikda. Xalqimizda "Yetti o`lchab, bir kes"- degan gap bor. Bu maqolni ayni rejissura sohasiga ham taalluqli tomoni bor. Chunki, rejissor sahnaga qo`yiladigan rekvizitdan tortib, aktyorning u yoki bu sahnani qanday ijro etishiyu, qaysi vaqtda musiqa yangrashi kerakligigacha puxta o`ylab ish tutmas ekan, bu uning fikri tiniq emasligini ko`rsatadi, xatolariga sabab bo`ladi. Shuning uchun rejissor spektakl ustida ish olib borar ekan, ahyon-ahyonda o`z ishiga ham qoralovchi, ham oqlovchi, ham hakamlik qilishi kerak bo`ladi. Negaki, olib borilayotgan ijodiy izlanishlar ma`lum bir nuqtaga yetganda qoralovchi rejissor: "Bu sahnada aktyor nima sababdan o`xtin-o`xtin to`xtab, tik turganicha, shoshilmasdan gapirishi kerak?" deya mazkur sahnaning plastik yechimini qoralasa, oqlovchi rejissor bu

sahanani oqlashga tushadi: "Shuning uchunki, spektakl tarixiy voqealarni aks ettiradi. Aktyorlarning ustidagi kiyimlar ham tarixiy bo`lib, hozirgina muzeydan tushib kelgan-u, siz-u biz bilan muloqotga kirishgan". Yoki satirik janrdagi spektakllarda ko`proq. achchiq kulgiga sabab bo`ladigan sahnalar, aktyorlarning qiliqlari hajvchi rassomning qalami ostidan chiqib kelyapti. Hakam-rejissor-tomoshabin esa har ikki tomonning da`vo va dalillarini tinglab, hukm chiqarishi kerak bo`ladi. Yana bir gap. Yaxshi yozuvchi, kompozitor, hech qachon qanday asar ustida ishlayotganligini oldindan aytmaydi. Yozmoqchi bo`lgan asarini gapirib ham bermaydi. Nega shunday? Lev Tolstoy: "O`ylaganimda yaxshi edi, yozilganidan keyin o`zimga yoqmay qoldi", degan ekan. Haqiqatan ham biron-bir spektakl ustida ish boshlanmasdan avval juda ko`p narsalarni o`ylaymiz, xayol qilamiz, yorqin yechimlarni ko`z oldimizga keltiramiz. Ammo spektakl tayyor bo`lganida o`ylagan narsalarimizning ko`pchiligi xayolligicha qolib ketganini ko`ramiz. Bir aktyordan hozir qanday rollar ustida ishlayapsiz, ijodiy uslubiyatlaringiz qanday? deb so`ralganida aktyor ijodiy uslubiyatlarimni so`z bilan ifodalab bo`lmaydi deb, javob bergan ekan. Ayrim teatrlarning Badiiy kengashida yosh rejissordan bo`lajak spektaklning xomaki loyihasini gapirib berishlikni talab qilishadi. Bunday ish tutish ijodiy jarayonni bo`g`ib qo`yishdan boshqa narsa emas. Chunki, ayni kezlarda o`zi xayol qilgan narsalarni hech kimga, hatto o`z ustoziga ham ipidan ignasigacha tushuntirib berish qiyin. O`ylagan narsalaringizni ishonarli qilib gapirib bera olmasangiz, ularni to`g`ri ekanligiga o`zingiz ham gumonsirab qolasiz. Bordiyu yaxshilab gapirib bergan taqdiringizda ham siz o`ylagan narsalar "gapga" aylanib qoladi va uni rejissor sifatida sezish, his qilish qisman yo`qoladi. Shunday qilib, har bir spektaklning plastik yechimi ongli ravishda amalga oshirilishi kerak bo`lsa, ikkinchi tomondan ijodkorning badiiy tasavvuri ichki sezgilar yordamida sahnada gavdalangani ma`qul.

Ijodiy yo`lning boshlanishida bir-ikkita qiziqarli spektakl sahnalashtirish, bir ikkita qiziqarli rol yaratish uchun ko`p ham mahorat, iqtidor kerak emas. Rejissor va aktyor uchun alohida texnika keyinroq zarur boladi. Sigir sutidan qaymoq olishning ikkita yo`li bor. Birinchisi juda sodda bo`lib, kechqurun kosaga quyib qo`yilgan sutning qaymog`ini ertalab suzib olish mumkin. Ikkinchi yo`li separatorga sut quyib, qaymog`ini ajratib olishlikdir. Bunda qaymoq texnika yordamida ajratib olinadi. San`at mahsuloti ham xuddi qaymoqqa o`xshaydi. Ko`pdan beri shu kasbga jon-jahdi bilan qiziqib yurgan odam dastlabki qadamlarni o`ta yengillik bilan bosib o`tadi. Sababi, san`atga yangi kirib kelgan odam uzoq yillar davomida orziqib kutgan orzusiga yetishganida xuddi kosadan suzib olingan qaymoq misol muvaffaqiyatga erishadi. Bora-bora bu jarayonning ter to`kib, mashaqqatli mehnat qilish kerak bo`ladigan fasli boshlanadi. Ijodiy mehnat — yanglishuvlar, ijodiy mehnat — hafsalaning pir bo`lishi, ijodiy mehnat misqollab erishilgan yutuq. Bu jarayonlar navbati bilan ijodiy yo`lingizdagi to`siq va g`ovlardir. Shu yerda yo`l ikkiga bo`linadi. Birinchisi, ancha ko`zi pishgan mutaxassis sifatida kunlarni tunlarga, tunlarni kunlarga ulab tinimsiz olib boriladigan izlanishlar natijasi o`laroq o`z kasbining mohir ustasiga aylanish. Ikkinchisi esa bora-bora sahnalashtirilgan spektakllari havaskorlik darajasiga tushib qolganiga qaramay o`z o`zini aldash, taskin berish, "hali men o`zimni nimalarga qodir ekanligimni ko`rsatib qo`yaman", degan xomxayollar og`ushida o`zini aldab, vaqt o`tgan sayin nazardan tushib qolishlikdir. Yozuvchilarada grafomaniya degan ibora bor. Grafomaniya o`lib-qutilib samarasiz yozuv-chizuv bilan shug`ullanadigan kasallikdir. YA`ni qilinayotgan ishning natijasidan qat`iy nazar, nima bo`lsa ham jon kuydirib qog`oz qoralansa bo`lgani. Rejissuradagi grafomaniya esa boshqalar fikri bilan hisoblashmasdan hamma narsani o`z qarichi bilan o`lchashlikka o`xshagan gap. Bunday ishda har qanday mizansahna- mizansahna uchun, har qanday yangilik: yangilik uchun shior bo`lib qoladi. Bunday rejissorlar aktyorlarni chiroyli kiyintirishni, ularni o`rtaga

chiqarib, chiroyli gapirtirishni, rang-barang chiroqlarni yoqib-o`chirib zo`r taassurot paydo qilishni yoqtiradilar. Buning ustiga-ustak o`z ishlaridan o`zlari mahliyo bo`ladilar. Boshqalarga gap bermaydilar. Ammo spektaklning g`oyasi, aytilmoqchi bo`lgan yangi gap, yangi fikrlar undaylar uchun ikkinchi darajali ish hisoblanadi. Bunday holat tuppa-tuzuk rejissorlarda ham uchrab turadi. Xo`sh, salbiy holatlar bilan kurashishning iloji bormi? Agar bo`lsa qanday? Birinchi navbatda, har qanday bajarilgan ijodiy mahsulotga tanqidiy ko`z bilan qarashlikka o`rganish! Har bir ijodkor o`z ishida amalga oshmagan, o`xshamagan tomonlarini yaxshi bilishi kerak. Nimani yana ham yaxshiroq amalga oshirish mumkin ekanligini sezib, his qilishga odatlanish zarur. Yaxshi degan bahoni bilish uchun, avvalo, kamchiliklarni ko`rabilishi, agar shu kamchiliklar bo`lmaganida uning ijodiy mahsuli yana ham yaxshi bo`lishligini bilmog`i shart. Ikkinchi muhim masala, hech qachon men olamshumul ishni amalga oshiraman demaslik kerak. Chunki bunday balandparvoz so`zlarni gapirish, orzu qilish hamisha sezgilarni o`tmaslashuviga olib keladi. Hali amalga oshmagan orzudagi xayoliy fikrlarni ijobat bo`ldi, deya qabul qilishga odatlanib qolinadi. Balzakning "Sirli durdona" nomli hikoyasi bor. Unda yozilishicha, bir rassom shu vaqtga qadar hech kim ko`rib, eshitmagan noyob bir rasm chizishiga qaror qiladi. Odamlardan yashirin ravishda asar ustida u juda uzoq ishlaydi. Uzoq yillar o`tib, u asarni namoyish qiladi. Ammo orzudagi buyuk durdona asar o`rnida nimaligi mavhum, turli burchaklar yig`indisi shaklida tasvir chizilganligi ayon bo`ladi. Nega shunday bo`ldi? Chunki, avval maqsadning o`zi puch bo`lgan. Natijada, ijodiy mahsulot ham ikki pulga qimmat bo`lib chiqqan. "Ustoz otangdan ulug`, unga ergashgin, ammo oldiga tushib olishni maqsad qilib qo`yma ", deyiladi xalq orasida. Xom-xayoldan iborat orzu-havas bilan hech qachon birovni ajablantirib ham, hayratga solib ham bo`lmaydi.

Ijodiy kamolot- haqiqiy ijodkor uchun o`z ishiga hamisha tanqidiy yondoshmoqlik bilan, o`zi qilgan ishdan muntazam ko`ngli to`lmasligi va to`xtamasdan izlanishni davom ettirish bilan qo`lga kiritiladigan yutuqdir. Biz yuqorida tilga olgan "sud" to`g`risidagi misol rejissorning doimiy hamrohi bo`lishi kerak. Agar qoralovchi: bu usulni qo`llagan eding-ku, — desa, oqlovchi: qachon? — deb so`raydi. Falon vaqtda, falon spektaklda! — deydi qoralovchi. Bu usuldan foydalanganimga juda ko`p vaqt bo`ldi. Uning ustiga, bu usul shu spektaklda o`rinli foydalanilgan, — javob qiladi oqlovchi. Hakam esa: o`rinlimi, o`rinli emasmi, bir marta ishlatilganmi, tamom-vassalom, bekor qilinsin! — degan odilona hukm chiqaradi. Savol tug`ilishi mumkin. Agar bu usul qachonlardir ishlatilgan bo`lsa, hozir vaqt boshqa, tomoshabin ham o`zgargan-ku!? Hamma gap shundaki, bir ishlatilgan usuldan ikkinchi marta foydalanildimi, demak, ishlatilgan usul hisoblanadi. Bir timsol uchun topilgan noyob usul ikkinchi timsol uchun so`zsiz qaytariq bo`ladi. Bu gap rejissorlarga ham taalluqli. Sahnadagi har bir qaytariq allaqachon so`nib bo`lgan yulduzdir. Ko`rilaverib me`daga tegib ketgan har bir usul qachonlardir yangilik bo`lganligi aniq, ammo ilhom kelganda undan qayta-qayta foydalanishlik bir qolipga tushib qolishlik bilan barobar. San`atning qonuni shunday. Qattiq hayajonlanganidan qizib ketgan odam yengil nafas olish maqsadida ko`ylagining tugmasini yechib yuboradi. Kimdir buni sezib, darhol sahnaga olib chiqadi va to`g`ri qiladi. Chunki, o`sha vaqtda bu usul ishonarli chiqqan bo`lishi mumkin. Ammo o`shandan beri sahnada hayajonlangan odamni ko`rsatish zarur bo`lsa, darrov yoqa tugmasini yochishning xojati yo`q. Sahnada kutish voqeasi repetitsiya qilinyapti. — Xohlaganingizni qiling, — deydi rejissor. Aktyor soatiga qaraydi. So`ngra, o`tirib cheka boshlaydi. —Bo`lmaydi, — deydi rejissor. —Nima uchun? Agar men birovni kutsam shunday qilaman, — deydi aktyor. —Bu qaytariq, — deydi kuyunib rejissor.

—Bundan chiqdi, sahnada soatga qarash ham, chekish ham mumkin emasmi? — so`raydi alamzadalik bilan aktyor. —Nega endi? Mumkin! Faqat qaytariqlikdan qochib, yangicha badiiy shakl topish kerak. Nafis qaytariqlar juda ham ko`p. Har bir aktyor, rejissorning spektakllarida bunday misollarni ko`plab topish mumkin. Rejissorlik qaytariqlari shundan iboratki, bir spektakl uchun kashf etilgan yangilik ikkinchisiga, ikkinchisidan uchinchisiga ko`chib o`ta boshlaydi. Sahna bo`ylab chopib borayotgan aktyor hayajondan qoqilib yiqilib tushishini kashf etgan rejissor suyunib ketadi. Lekin oradan xiyla vaqt o`tib, shu usulni boshqa bir spektaklda ham qo`llaganligini o`zi ham sezmay qoladi. Biz suhbatimiz avvalida aktyorning "to`g`ri chiziq, doira, yarim aylana, qiyalab yurishi mumkin bo`lgan yo`llarini belgilab qo`ygan edik. Yuqoridagi fikrlar bunga zid emasmi, - degan savol tug`ilishi tabiiy. Hamma gap shundaki, biz yuqoridagi gapimizda usul emas, unsurlarni nazarda tutgan edik. Ayrim harf yoki ayrim ovozning o`zi yaxlit jumla yoki kuyni tashkil etmaydi. Ular ma`lum kuy yoki jumla tuzish unsuri hisoblanadi. Shu boisdan ham rejissor hamisha ziyraklikni qo`ldan boy bermasdan, topgan topilmalari spektaklni boyitish o`rniga eski qolipdagi usullar bilan ifloslanib ketmasdan, yangiyangi unsurlar bilan muntazam boyib borishi, spektaklning rang-barangligini oshirishga xizmat qilishi kerak. Xo`sh, bunga qanday qilib erishish mumkin? Avvalo, umumiylikdan alohidalikni ajrata olish kerak. Yoki alohida unsurdan umumiy manzarani tasavvur qila bilish kerak. Deylik: chopish va yiqilish. Noshud oshiq o`zi sevib qolgan ayolni ko`rib qolib, unga peshvoz chiqish uchun yugurib ketdi. Ayolga yetay deganda qoqilib yiqilib tushdi. Yiqilganda ham qorni bilan tushdi... Boshqa safar, boshqa spektakl sahanlashtirilayotganida rejissor yana o`sha manzarani takrorlaydi. Oshiq yigit sevgilisi tomon intilar ekan, qoqilib, qizning

oyog`i ostida yiqilib tushadi. Demak, bir rejissorning ikkala spektaklida ham bir xil usuldan foydalanilgan. Rejissor o`z faoliyati jarayonida har qanday shartli sezgilardan o`zini tiyabilmasa, unday rejissorni qotib qolgan rejissor, desa ham bo`ladi. Agar rejissor avvalgi spektaklida o`rinli ishlatilgan usulni takrorlashdan o`zini tiyib, o`z-o`ziga savol bersa: —Yugurishning o`zi nima? —Tezlashgan harakat. —Yiqilishchi? — Inqiroz, yanglishish, yutqiziqning plastik ifodasi. — Bordi-yu qahramonning inqirozini bildiradigan bo`lsak, bu ikki tushuncha, yugurish va yiqilish tartibida bajarilishi kerak. Bunday shakl ma`lum bir g`oya uchun xizmat qilgan bo`ladi. Ularning tartibi buzilib, avval yiqilish, so`ngra yugurish usuli qo`llanilsa, unda qarama-qarshilikdan dovonni oshib o`tish g`oyasini ilgari surish uchun foydalangan bo`lamiz. Bu deganimiz sahnada faqat shu ikki usuldan boshqa usul yo`q, degan gap emas. Masalan, boshqa bir spektaklda qahramon g`azabdan junbushga kelib, shaxt bilan yugurib boraturib yiqilib tushadi, ammo o`sha zahoti yana sakrab turib, yugurishda davom etadi. Bu usulda: qahramonning o`zi tanlagan yo`ldan qaytmasligi, jasoratli va metin iroda egasi ekanligi ko`rinib turipti. Yoki boshqa bir misol. O`z sevgilisi istiqboliga oshiqayotgan yigit chopib bora turib, bir tizzasiga yiqiladi, ammo o`sha zahoti og`riqni yengib, o`rnidan tura solib, qizning qo`lini o`pdi. Bu usul esa boshqacha g`oyani talqin etadi. Bular mayda- chuyda qaytariqlar, ammo katta-katta qaytariqlardan qanday muhofazalanish kerak? Agar har safargi spektaklda aktyor boshqacha ehtiros, boshqacha ruh bilan o`z rolini ijro eta olsa, tomoshabin qaytariqni sezmaydi, sezishga vaqti ham bo`lmaydi. San`atdagi har bir yangilik bir-birini takrorlamaydi. San`atni ilhomsiz, ehtirossiz, tafakkursiz tasavvur etib bo`lmaydi. Tabiatda har bir narsa bir-biri bilan uyg`unlashib ketganligining guvohi bo`lamiz. San`atda ham

mana shu uyg`unlashuv bizga ilhom beradi. Uyg`unlashuvdan hosil bo`lgan taassurot tasavvurimizni yangilaydi, qaytariqlardan muhofaza qiladi. Rejissor uchun boshqa san`at turlarining ta`siri ham beqiyosdir. Rassom uchun tabiat go`zalligini idrok qila bilish qanchalik muhim ahamiyatga ega ekanligini hech kim inkor eta olmaydi. U, quyoshning zarrin nurlarini zuhu ko`zi bilan ko`rib, shuurida uni yana qayta yaratib, ranglar jilosi orqali tasavvurimizda yangicha bir ko`rinish hosil qiladi. Borliq uzra yetti xil rangda taralayotgan kamalak yog`dusi, shu`lalar jilosi, musiqa va arxitektura orqali aks etar ekan, ruhimiz va kayfiyatimizga o`zgacha ta`sir ko`rsatadi. Har bir yangi spektaklni sahnalashtirishga kirishishdan oldin ko`hna osoriatiqalar, yodgorliklar majmuasi aks ettirilgan rasmlarni ko`zdan kechirib chiqsangiz, ulardagi ranglar jilosi, koshinlarning o`ynoqiligi. ustunlar, sarrov va vassalarning betakrorligi, binolar peshtoqidagi ajib manzaralar bo`lajak asarning ayrim ko`rinishlari, zamon va makon haqidagi tasavvuringiz naqadar kengayganini his qila boshlaysiz. Yangi spektaklning yechimini topishda musiqaning o`rnini hech bir narsaga tenglashtirib bo`lmaydi. "Shashmaqom" kuylarining tarixiy asarlar sahnalashtirishda qanchalik ta`sir etishini, SHekspir asarlariga Betxoven va Paganini asarlarining ta`siri, hind va yapon mumtoz musiqa asarlari rejissor tasavvurini naqadar boyitishi to`g`risida ko`p gapirilgan. Har bir spektaklning plastik yechimini topish, uni umumiy g`oyaga bo`ysundirish hamda badiiy tarzda talqin qilish ko`p qirrali bilim, tushuncha, tafakkur va tasavvurni talab qiladi. Har bir rejissor o`zida shu qobiliyatni mujassamlashtira olganida uning asarlari teatr san`ati qonunlariga mos tushadi. Odatda, har bir spektaklda tez-shiddatli va ohista, shoshilmay o`tadigan sahnalar bo`ladi. Ana shunday sahnalarda qanday harorat, ritm, nafis harakatlar zarurligini e`tiborga olib, ularni mizansahna orqali to`g`ri ifoda eta olish ijrochining ichki his-hayajonlarini to`g`ri talqin qilishga yordam beradi. Har qanday san`at asari tabiatning ajralmas bir qismidir. Faqat ijodkor ularni tanlab, o`rni-o`rniga qo`ya bilishi kerak, xolos.

Adabiyotlar: 1. 2014 yil I Nuriddinov, M. Maxametov, “Kinoda rejissura va kinodramaturgiya” – darslik. 2015 yil 2. S. Rasulov “Ssenografiya tarixi va nazariyasi” darslik 2017 yil 3. F. Fayziyeva “Dublyaj san`ati asoslari” o`quv qo`llanma 2017 yil 4. SH. Xusanov “Montaj” o`quv qo`llanma (grant asosida) 2018 yil 5. Rasulov S. Kino va televideniyeda badiiy bezak. 1-kitob. Rassomlik mahorati. Kinoteletasvir kompozitsiyasi va rejissusi. o`quv qo`llanma 2018 yil 6. Rasulov S. Kino va televideniyeda badiiy bezak. 2-kitob. Tasviriy yechim. o`quv qo`llanma 2018 yil 7. Rasulov S. Kino va televideniyeda badiiy bezak. 3-kitob. Kino va televideniyeda badiiy bezak. Ekranlashtirish amaliyoti., o`quv qo`llanma. 2018 yil Maxammetov M. Umr lahzalari. Monografiya

Похожие

Rejissorning spektakl ustida ishlashi

Pеdagogik rasm ishlashning maqsad va vazifalari

Rejissorlik burchining uch qirrasi

Rejissorning dramatik asar ustida ishlashi

Amaliyot (rejissorlik)