Rejissorning dramatik asar ustida ishlashi - Искусство - Рефераты

Rejissorning dramatik asar ustida ishlashi

Загружено в:

17.05.2023

Скачано:

0

Размер:

53 KB

Rejissorning dramatik asar ustida ishlashi Reja: 1. Rejissura 2. Badiiy shakl 3. To‘g‘ri ekspozitsiya

Har qanday san’atning vazifasi — badiiy obraz yaratishdir. Teatr saxnasidagi badiiylik dramatik asarasosida kelib chiqadi. Rejissorning pyesa ustida ishlashi, uni badiiy barkamol sahna asari darajasiga yetkaza olish qobiliyati teatr san’atida asosiy omil hisoblanadi. Spektakl yaratish jarayoni — turli kasb va san’at vakillari bo‘lgan katta jamoaning xamkorlikdagi ijodi bilan bog‘liq. Shuning uchun teatr jamoasining siyosiy va badiiy kiyofasini repertuar belgilaydi, degan hikmat bejiz emas. Munosib repertuar yaratish uchun esa rejissor faqatgina badiiy raxbar, tashkilotchi, pyesani tushuntiruvchi va pedagog bo‘lib kolmay, balki kog‘ozdagi asarni ijodiy jamoa kuchi bilan sahnaviy ifodali vositalar yordamida tomosha shakliga ko‘chira oluvchi nodir kobiliyat egasi hamdir. "Rejissura--bu spektakl yaratish san’atidir, deydi Stanislavskiy Rejissor faqatgina pyesani yaxshi taxlil qiladigan, aktyorlarga maslaxat beradigan, ularni sahna dekoratsiyalari orasiga joylashtira oladigan kimsa emas, balki u hayot murakkabliklarini kuzatib xulosa chiqara oladigan,har tomonlama mukammal bilimga ega, teatr sanati bilimini puxta egallagan ijodkordir. Chindan ham rejissor rahbar, tashkilotchi, pedagog, murabbiy, sahnalashtiruvchi mutaxassis, shuningdek siyosiy, badiiy, talqiniy, musiqiy, tasviriy vositalardan unumli foydalanuvchidir. Bu talablar o‘quv jarayonida qatiy uqdirilsa, amalyotda keng qo‘llanilsa yaxshi bo‘lar edi. Chunki, hap bir bo‘lg‘usi rejissorni tarbiyalash, ularning o‘zlariga xos qirralarini ochish va kasbiga nisbatan ishonch hosil kilish, eng kerakli va mas’uliyatli ishdir. Teatrlarning repertuarlari mumtoz asarlar dastavval ijodiy jamoani tarbiyalashga xizmat qiladi. Buning uchun o‘z repertuarlari asosiga xar yili bitta mumtoz asarni, professional teatrlarda sahnalashtirilgan va sinovlardan o‘tgan pyesalarni olishlari maqsadga muvofiq bo‘ladi. Bu jarayonda to‘g‘irlangan shaklga, taqlidchilikka yo‘l qo‘ymaslik kerak. Repertuar tanlashda asosan quyidagi prinsiplar talab qilinadi - badiiy sifati yuksak, g‘oyaviyligi namunali, mavzuning dolzarbligi, hayotniy voqeani to‘g‘ri ifodalanishi, qarama-qarshiliklarning keskinligi obrazlarning tipikligi, harakterlarnnng pishiqligi va zamon talablariga javob bera oladigan mavzu va

g‘oyaning uyg‘unligi yorqin ifodalangan bo‘lishi zarur. Undan tashqari ijobiy qahramonlarning tasvirlanish mahorati ham xisobga olinadi. Shundagina sahnalashtirish uchun olingai pyesa ijodiy jamoa ishini maqsadga muvofiq yo‘naltiradi. Dramatik asarning asosini, voqealar oqimida xatti - harakatlar va insoniy harakterlarning to‘qnashuvlari dialog shaklida ifodalanishi tashkil etadi. YA’ni har qanday san’atning ijodiy maibai tabiat va insonlarning orasida bo‘ladigan o‘zgarishlar bo‘lganidek dramaturgiyaning ham asosi shudir. Lekin dramaturgiyaning boshqa san’at va adabiyot asarlaridan farqi shundaki, tabiat hodisalari va insonlar orasidagi munosabatlar jonli obrazlar orqali ifodalanadi. Qahramonlar xarakterining mukammalligi, ular fikrlarining tiyrakligi, ko‘tarib chiqilgan muammolarning o‘z davri talablariga hamoxangligi spektakl muvaffaqiyatini belgilaydi.Buyuk teatr nazariyotchilari va tanqidchilari, avvalo, dramaturgiyaning badiiy shakliga, saxnaviy imkoniyatlariga, uning tomoshabin oldidagi tarbiyaviy qudratiga alohida e’tibor berganlar. Saxna asarning asosida - hayotiy xaqiqat va uning badiiy ifodasi bo‘lmas ekan, shuningdek, hayot qonunlariga, inson zakovatining intilishlariga bo‘ysunmas ekan bunday pyesa ijodiy jamoani xafsalasizlikka olib keladi. Shuning uchun ulug‘ dramaturglarning jaxon sahnasidan tushmay kelayotgan asarlari, ilg‘or teatrlar repetuaridan joy olib, hayotiy xaqiqat prinsiplariga ijodiy va badiiy yondoshishga asos bo‘lib kelmokla. Masalan: kadimgi grek dramaturglari - Sofokl, Esxil, Evripid uyg‘onish davri dramaturglaridan - Lope de Vega, SHekspir; rus realistik dramaturgiyaning asoschilari - A. Pushkin, A. Griboyedov, N. Gogol, A. Ostrovskiy, A. Chexov, L. Tolstoy, M. Gorki; keyingi davr dramaturglari V. Mayakovskiy, N. Pogodin, V. S. Vishnevskiy, B.Ivanov, Q Simonov, Q Arbo‘zov, V. Rozov, o‘zbek dramaturglaridan Hamza, Yashin, Abdulla Qaxxor va boshqalarning asarlari yuqoridagi fikrlarimizga dalil bo‘la oladi. Spektakl dramatik asarning sahnaviy - badiiy ifodasidir. Uni yaratishda pyesaning badiiy va g‘oyaviy mazmuni katta ahamiyatga ega. Chunki spektakl yaratishda rejissor ijodini to‘lqinlantiruvchi, sahnaviy rejani barpo etuvchi, aniq va

yorqin sahnalashtirish tizimini vujudga kelishiga sababchi pyesadir. "rejissor rejasining asosi pyesadagi, mazmun va g‘oyadir, deb yozadi ulkan Rejissor, pedagog va olim A. D. Popov.Rejissorning oliy maqsadi spektaklning barcha qismlari mukammalligiga erishish va mantiqiy yechimga intilishdir. Gap shundaki, dramatik asar tasvirlashi kerak bo‘lgan obyekt — hayotdir, yani jonli, xatti- harakatli, karama-qarshilikka ega bo‘lgan insonlar va jamiyat hayotidir.Har qanday hayotiy voqea ham dramatik asarga material bo‘la olmaydi. Lekin shunday hayotiy voqealar borki, ular dramatik san’atga asos bo‘ladi va yorqin shaklda namoyon bo‘ladi. V. G. Belinskiy aytganideq "badiiy asarning asosi — voqea, dramaniki esa insonlir. Badiiy asarning qaxramoni — xodisa, dramaniki esa — inson shaxsidir", Bundan xulosa shuki, dramatik asarga ichki hissiy harakterga quvvatta ega bo‘lgan, xatti harakatga boy kishilar orasidagi keskin munosabatlar asos bo‘lishi mumkin. "Xatti-xarakat — inson harakterini eng aniq va yorqin tasvirlovchi, uning aqliy qobiliyatini va maqsadini ko‘rsata oluvchi asosdir. Insonning feli kanday ekanligini, uning yuragini chuqur joylarida nima borligini faqat xatti-harakat bilan ko‘rsata olish mumkin"— degan edi buyuk Gegel. Lekin xatti - harakat faqat shundagina maqsadga muvofiq bo‘la oladiki, agar u bironta to‘siqni bosib o‘tsa, biror xatti-harakatga qapshi xatti-harakat qila olsa. Shuning uchun dramada yorqin karama-qarshiliklar namoyon bo‘ladi. Shunday qilib, xatti-harakat dramaniig asosi ekan, lekin u xaqikatning cheksiz sabab va oqibatlarini, vaqt chegaralangan ifodalay olmaydi. Shuning uchun dramadagi xatti- harakat - behisob aloqalarning sababchisi, uning rivojlanishi va karama-qapshilikni xal qilishga imkon berishi aniq voqealar tizimini tanlab olashga undaydi. Bundan tashqari drama o‘zining hususiyatlaridan kelib chiqadigan g‘oyaviy- mazmuniylikni, hayotiy voqeylikni, voqealarning mantiqiy rivojlanishini, kompozitsiyaning mukammalligini va boshqa elementlarni o‘z ichiga oladi. Yana shuni esdan chiqarmaslik kerakki, dramaturgiya teatr san’atining rivojlanishiga asos bo‘lganidek, teatr san’ati ham dramaturgiyaning rivojlanishiga o‘zining munosib hissasini qo‘shib, kelgan, ularning o‘zaro aloqadagi taraqqiyoti har doim bir-biriga chambarchas bog‘liq yaxlit jarayondir.

Dramatik asar mavzusining dolzarbligi rejissorning ish boshlashiga boshlangach turtki bo‘ladi. Mavzu tasavvur va tafakkurimizni chegaralab, aniq yo‘nalish berib tursa, uning dolzarbligi bugun tomoshabinga aytilishi zarur bo‘lgan g‘oyani ochilishiga xizmat qiladi. Dolzarb mavzuli, yuksak g‘oyali asarda agar xarakterlar xam tipik bo‘lsa, bunday pyesa aktyorlar maxoratini yuksalishga xizmat qiladi."Harakterlarni va xaqiqiy hayotni tasvirlovchi dramatik asar, o‘rtacha aktyorni tushunishga va o‘ynashga o‘rgatibgina qolmay, hayotni va xaqikatni xam o‘rgatadi" — deydi V. G. Belinskiy. Pyesaning qimmati mavzusining dolzarligi va g‘oyaviy intiluvchanligi bilangina o‘lchanmay, dramaturg tomonidan o‘z kaxramonlarining tipik harakterlarini ochishi va xakikatni ko‘rsata olishi bilan belgilanadi. Pyesa ustida ish olib borgan rejissor, dramaturning ijodiy uslubini, pyesaning tuzilishini, janrini, xatti-harakatdagi qaxramonlarning harakteri va tilini chuqur o‘rganishi lozim. Pyesaning moxiyatini o‘zlashtirish nuqtai nazaridan o‘rganishda, uning badiiy hususiyatlarini tomoshabinga qanday yetkazish tomonlarini ham o‘rganishi kerak. Lekin pyesaning badiiy qimmatini, uning ichki ma’nosi bo‘lgan mazmuni, ya’ni g‘oyaviy-tematik negizi belgilaydi. Chunki rejissor va aktyorning ijodiy ilxomini uyg‘otuvchi va tomoshabin kalbini titratuvchi narsa pyesaning g‘oyasi va mazmunidir. Dramatik asarning mazmunini belgilovchi g‘oyaviy-tematik negiz- muallif tomonidan tasvirlangan xayot voqealari, pyesada ishtirok etgan personajlarning xatti-xarakatlari, kechinmalari va harakterida mujassamlashadi. Shunday qilib asarda rivojlantirilgan, mavzu syujetini tashkil etgan voqealarning markazida insonlar turadi va ularning obrazi malum turmush sharoitlari fonida tasvirlanadi. Personajlarning tili, xarakatlarga xos nutqi, asarda ifodalangan muhit saxnada xarakatlanayotgan aktyorlarning o‘ziga xos hususiyatlari asosida ishlanadi. Aktyorlar xam xuddi rejissor kabi dramatik asar mazmunini, voqealar tizimini, personajlari xarakterlari, ishtirok asar kompoziyatsiyasini va persanajlar maqsadini yaxshi bilishi lozim. Shundagina asardagi hayotiy voqealar, kompozitsiya, syujet va persanajlar tili butun to‘laligi xamda rang-barangligi bilan namoyon bo‘ladi.

Chunki asarning shakli, uning mazmuni bilan chambarchas bog‘langan bo‘ladi. Mazmun asar shaklini belgilaydi. Asarning mazmuni faqat ma’lum shakldagina o‘z badiiy ifodasini topadi. Demak, mazmunsiz - shakl, shaklsiz - mazmun bo‘lmaydi. Muallif dramatik asar shakli komponentlarini kanchalik erkin egallasa, u turmushni qanchalik mukammal tasvirlasa, o‘z asarining g‘oyaviy-tsmatik asosini chuqur va aniq ochib bera oladi xamda mazmun va shakl birligiga erishadi. Bu esa badiiylikning zarur shartidir. Badiiy shakl — dramatik asar mazmunining tartibi gavdalantirish usulidir. Shaklning asosiy elementlariga - kompozitsiya, syujet, janr, obrazlar kiradi. Asar shaklning tuzilishi, qismlarning joylanishi, voqealar rivojining tartibini anglatadi. Kompozitsiya badiiy vositalardan biri bo‘lib, u kishilar va hayot xodisalarini muallifning g‘oyaviy niyatiga muvofiq talqin etishga hizmat qiladi. YA’ni pyesaning badiiy tuzilishi uning kompozitsion kurilishi deyiladi. Agar pyesa o‘ziga xos va faqat unga taallukli bo‘lgan tuzilishga ega bo‘lsa xam saxna asarlari tuzilishga oid dramaturgiya qonunlariga bo‘ysunadi. Qarama- qarshiliklarga sabab bo‘lgan va xatti-harakat qilishga olib kelgan shart-sharoitlar, o‘zaro munosabatni vujudga kelishiga sababchi bo‘lgan voqea pyesaning ekspozitsiyasi dsyiladi. Ekspozitsiya asardagi o‘rniga qarab turlicha bo‘ladi. Ular to‘g‘ri, kechiktirilgan yoki teskari ekspoziyalardir. To‘g‘ri ekspozitsiya — asarda voqealarnnng boshlanishidan oldin keladi. Masalan Oybeknnng "Qutlug‘ qon"romann shunday boshlanadi. Kechiktirilgan ekspozitsiya — voqea tugunidan so‘ng qahramonlar haqida berilgan ma’lumot bo‘lib, N. V. Gogoyaning "O‘lik jonlar", "Revizor" kabi asarlarida ana shunday hol kuzatiladi. Teskari ekspozitsiya — asarning oxirida qaxramon haqida berilgan ma’lumotdir. Asarning asosiy karama-qapshiligi boshlanishiga asos bo‘lgan voqeaga tugun deyiladi. Tugun — dramatik asarda asosiy voqeaning boshlanishi bo‘lib, barcha voqealar mana shu tugundan keyin rivojlanadi. Masalan, Hamzannng "Boy ila hizmatchi" dramasining tuguni G‘ofirning Jamilaga uylanishi sababli qarzdor

bo‘lishi, Jamilani Solihboy yaxshi ko‘rib qolishida joylashgan. Tugundan keyin xatti-harakat oldinga qarab siljiydi, intiladi, tezlashadi, har xil burilishlar, sakrashlar vujudga keladi, xatti-harakat qiluvchi shaxslar o‘rtasidagi kurash kuchayib hal qiluvchi to‘qnashuvga borib yetadi. Nixoyat, voqea va qarama- qapshiliklar kurashi avj cho‘qqisiga ko‘tariladi va bu nuqta pyesaning kulminatsiyasi deyiladi. Kulminatsiya — lotinga "cho‘qqi" degan so‘zdan olingan bo‘lib, dramatik asardagi vokealar rivojining avj olgan, xatti-harakat va kurashning eng keskinlashgan nuktasini anglatadi. Masalan. V. Shskspirning "Otsllo" fojiasidagi Otello tomonidan ro‘molchaning talab kilinish sahnasi asarning kulminatsiyasidir. Kulminatsiya kurashning natijasini bslgilaydi. Bu esa kahramonlarning takdiri qanday hal bo‘lganligi, ya’ni, yechimga olib keladi. Yechim — asarda tasvirlangan voqealarning rivojlanmishi natijasida yuzaga kelgan kaxramonlar holati, ular kurashining xotimasi, voqea tugunining yechilishidir. Masalan. Gogoyaning "Revizor" idagi haqiqiy revizorning kelishi to‘g‘risidagi sahnada, Xlestakovning revizor emasligi, shahar hokimi va amaldorlarning aldanganini fosh bo‘lishi asarning yechimidir. Shu tariqa xokimning poraxo‘rligi, talonchiligi ochib tashlanadi. Pyesaning kompozitsiyasini to‘g‘ri aniqlash, rejissorga pyesaning asosini, qarama - karshiligini, temasi va yetakchi xatti-harakatlarini aniqlashda katta yordam beradi. Agar mazmunni g‘oyaviylik chetlab o‘tib, faqat shaklga ettibor berilsa, asar keraksiz bo‘lib qoladi. Shuning uchun badiiy shakl - asarning tashqi ifodasi, mazmun ichki moxiyati bo‘lganligi bois, mazmun va shakl bir-birini to‘ldirishi va bir-biriga mos bo‘lishi zarur. Badiiy shaklning boshqa elementlari to‘g‘risida keyingi boblarda yanada to‘liq fikr yuritiladi. Ma’lumki xar qanday badiiy asarning zaminida mualifning g‘oyaviy rejasi yotadi. Asarning asosiy fikri, ya’ni nima uchun bu asar yozilganligiga qarab uning g‘oyasi aniqlanadi. Pyesaning personajlariga xatti-harakatdagi shaxslar deyiladi. Pyesaning mavzuini aniqlashda personajlarning xatti-harakatdan kelib chiqish maqsadga muvofiqdir. Har bir pyesada muallif - qarama-qarshi kuchlarning o‘zaro

to‘qnashuvlaridagi kurashni, bu kurash har xil maqsaddagi odamlar, sinflar, ijtimoiy guruxlarning o‘z g‘oyalarini, o‘z nuqtai-nazarlarini, dunyoqarashlarini maqsadga muvofiq xatti-harakatlar bilan ifodalaydi. Pyesaning persanajlarini harakatlantiruvchi qarama-qarshilik—bog‘lovchi yetakchilar tashkil qiladi. Qarama-qarshiliklarga asoslangan asar qahramonlarining hayoti yangiliklar, ilg‘or tushunchalarni ximoya etib, zulmga qarshi kurashda o‘tadi. Xullas mavzu yoki tema asli, yunoncha so‘z bo‘lib, muallif tanlagan va tasvirlangan hayot voqealari, asarda qo‘yilgan masalalar, yoritilgan muammolar majmuasidan iborat. Asar temasini uning g‘oyasidan, xuddi shakl va mazmundagidek bir biridan ajratib bo‘lmaydi. Chunki muallif tasvirlayotgan narsa tema bo‘lsa, g‘oya uning shu narsaga munosabati, bergan baxosi, qo‘yilgan masalaning xal etilishi, yoritilishidir. Shu ma’noda tema muallif asarda qo‘ygan va ma’lum hayot materiali asosida yoritilgan muammodir. M. Gorkiy ta’biri bilan aytganda esa "tema muallifga turmush tomonidai berilgan g‘oyadir". Boshqa bir olim ta’biri bilan aytganda esa, "tema—bu muallif tomonidai asar uchun tanlangan asosiy hayotiy va ko‘p qirrali mazmuning to‘liq g‘oyaviy — emotsional birlikda tasvirlashni tashkil kilishdir. Xullas tema bu asosiy hayotiy muammo bo‘lib, u pyesada voqealar oqimi orqali ochiladi. Agar pyesada bir nechta temalar bo‘lsa, u vaqtda asarning asosiy qarama-qarshilikka olib boruvchi bosh mavzuni ham topish zarur. Bunday hollarda, pyesaning asosiy temasi — asarning g‘oyasini tashkil etuvchi, haqiqiy real hayetiy qapama-qapshiliklarni tuldiruvchi va hal qiluvchi muammodir. Demak, sahnaviy xatti-harakatning paydo bo‘lishiga va rivojlanishiga sababchi bo‘ladigan kuch qarama-qarshilik bo‘lib, asar mavzusini yoritib berishga hizmat qiladi. Shuning uchun teatr san’atida sahna asarining g‘oyaviy-badiiy barkamol gavdalanishi uchun dramaturg g‘oyasini aniqlab olish, qarama-qarshiliklarni, konfliktni umumlashtirish muhim ahamiyatga ega.

Adabiyotlar: 1. Arastu. Poetika. Axloqi kabr – T.: Yangi asr avlodi, 2011. 2. K.S. Stanislavskiy San’atdagi hayotim –T.: G‘.G‘ulom nomidagi adabiyot va san’at nashriyoti, 1965. 3. K.S.Stanislavskiye va V.I.Nemirovich-Dakchenkonnng barcha mavjud asarlari. 4. B.Almosva, A. Bassexes, V. Peter, N.V.Gilyarovskaya. A.Y.G‘oyaovin. I.Y.Grsmnslevskiy, V.V.Dmitriyev, V.M.Kruchin-Bog‘danov, V.I.Myuller, V.F.Gindin. F.Sirkin. V. Shverubovich, M.N.Etkina va kabi teatrrassomlar va tadqiqotchilarning teatrrassomlari xakidagi asarlari. 5. L. I. V. Badanov, V. S. Barkov, G. B. Barmsh, A. A. Barannikov. L.Nerner, G.A.Zayachiy. A.A.Kossakovskiy, V.I.Popoch. N.N.Sosunov kabi mutaxassis va tadqiqotchilarning sahnatexnikasi va butaforiyalarga oid asarlari. 6. R. Shidlovskin, A.G.Obrazno, A.V.Bartoshsvnch, G. V. Makarova, L.I.Petelman. Q.Rudnnikiy kabi birqator olimlarning chet el rojissurasi xaqidagi asarlari. 7. J.L.Barro, B. Brext, J.Vnlyar. I.V.Gete, D.Didro, Sh.Dyullen. F.Jeliye. L.Juvs. G.Kreg, G.Lessing, Dj.Louson. B.Reyh E.Triode, F.Shiller, V. Pinso, P. Bruq Dj. G. Legons, E. Pasvater. J. A.Vorro, L. Vnskopn. M, Mlreshel kabi chet elfaylasuf olimlari va san’at arboblarning asarlari

Похожие

Rejissorning spektakl ustida ishlashi

Rejissorning adabiy manba piyesa ustida ishlashi

Rejissura va uning teatr san’atidagi o‘rni

Rejissor rejasi va personajlar maqsadi

Qarama – qarshilik sahnaviy xatti-harakat asosidir. Dramatik asarning asosiy mavzulari