Amaliyot (rejissorlik) - Искусство - Рефераты

Amaliyot (rejissorlik)

Загружено в:

10.05.2023

Скачано:

0

Размер:

172 KB

Amaliyot Reja: 1. Shakl va mohiyat 2. Dekoratsiya va mizansahna 3. Sahnachalar 4. Rejalashtirish va erkin ijro 5. Maket qarshisida 6. Vaqtning qiymati 7. Spektaklni tug`ilishi 8. Muvofiqlashtirish 9. Navbatdagi dovon 10. Mizansahna va uni yoritish 11. Spektaklni pishib yetilishi 12. Spektakl nafosati 13. Sahna madaniyati

Bundan avvalgi suhbatimizda mizansahnani fan sifatida ko`rib chiqqan edik. Bu qismda esa ana shu mizansahna yaratish jarayoni xususida so`z yuritamiz. Rejissorlik kasbini yozuvchinikiga o`xshashligi haqida gapirilgan edi. Agar adabiyotga endi kirib kelayotgan yosh havaskordan "adabiyotning o`zi nima?" yoki "so`z nimadan iborat?", "yozuvchilik kasbi qanday kasb?", deb so`raladigan bo`lsa, havaskor yozuvchi uni o`zicha tushuntirishga harakat qiladi. Savollarning har biriga uzundan uzoq izohlar keltiradi. Shuningdek, yozuvchilikning ayrim texnik tomonlarini ham misol tariqasida keltirib o`tishi mumkin. Ammo yosh yozuvchi ustoz yozuvchiga "meni ham o`zingizga o`xshab yozishga o`rgating" yoki "jumla tuzishni o`rgatib qo`ying", "qarama-qarshiliklarni qanday vujudga keltirishlikni o`rgating", degudek bo`lsa, o`z-o`zidan "buni sizga nima keragi bor?" degan savol berilishi tabiiy. Men, o`z kasbim haqida bilganlarim bilan o`rtoqlashishim mumkin, ammo birovning siru -asrorini bilishning nima keragi bor? O`zganing texnikasi o`sha odam uchun yaxshi. Siz esa o`z texnikangizni, o`z sirli olamingizni yarating. Chunki, birovga taqlid qilish hech qachon shuhrat keltirmaydi. SHAKL VA MOHIYAT Pyesa bilan dastlabki tanishuvni Stanislavskiy qiz bilan yigitning go`shangadagi juftlashuviga qiyoslaydi. Pyesani ayrim sahnalarga bo`lib o`qimaslik kerak. Chunki, birinchi tanishuvdagi taassurotni keyin hech narsa bilan o`rnini bosib bo`lmaydi. Pyesani yoki ko`pchilik bo`lib, yoki sokinlik hukm surgan xonaga qamalib olib o`qish kerak. To`g`ri, pyesa bilan ilk tanishuvga g`ayritabiiy ahamiyat berish ham to`g`ri kelmaydi. Negaki, insonlar o`rtasidagi sevgi hamisha ham bir ko`rishdayoq paydo bo`lmasligi mumkin. Tabiiy, ayniqsa, bizning musulmonchilik udumimizga ko`ra, umr bo`yi birga yashashlikka mahkum etilgan yigit bilan qizning avval boshda bir-biriga ko`ngli bo`lmasligi, hatto biri

ikkinchisini yoqtirmasligi ham mumkin. Ammo bora-bora ular bir-biriga ko`nikib, hatto suyanib qoladilar. Stanislavskiy o`z kundaligida quyidagilarni yozadi: "O`sha vaqtlarda ko`pchilik A. P. Chexovning "Chayka " pyesasini yaxshi tushunmagan edi. Mening nazarimda u mutlaqo sahnabop emasday, juda ham zerikarli va voqealar bir maromda kechardi. Ammo Nemirovich Danchenko uni birinchi o`qishidayoq asar g`alati va boshqacha ekanligiga meni ishontirishga harakat qila boshladi. Danchenko "Chayka "xususida gapirayotganida asar menga yoqqanday bo`lardi. Lekin yolg`iz qolib, pyesani qo`lga olishim bilan yana zerika boshlardim. Vaholanki, men asar uchun mizansahna yozishim, sahna va spektakl loyihasini ishlab chiqishim kerak edi..." Qarangki, mana shu asar vaqt o`tishi bilan Moskva badiiy teatrining faxriga aylanib qoladi. Asar bilan ilk tanishuv chog`ida uning mizansahnalari tasavvurda qay darajada ifodalanishi kerak? Stanislavskiy iborasi bilan aytganda: Rejissor — eng a`lo darajadagi tomoshabindir. Agar rejissor eng yaxshi tomoshabin bo`ladigan bo`lsa, demak, u eng yaxshi tinglovchi hamdir. Shuning uchun asar bilan ilk tanishuv chog`idayoq rejissor ko`z oldiga darrov ayrim mizansahnalarni keltirishi, g`oyasini aniqlashdek maqsadni qo`ymasligi kerak. Eng avvalo, asar ilk daf`a o`qilayotganda xuddi ertak tinglayotgandek, mahliyo bo`lib eshitishga harakat qilish zarur. Dramatik asar serqirra bo`ladi. Ayrim hollarda undagi plastik shakllar, yaqqol sezilib qoladi. Shunday kezlarda o`z-o`zidan mo`jiza ro`y berib, mizansahnaning ayrim ko`rinishlari asta-sekin xayolimizda paydo bo`la boshlaydi. Rejissorning ko`z o`ngida ayrim qahramonlarning ba`zi harakatlari, ularning munosabatlari, sharoitlarning almashinuvi, bir holatdan ikkinchisiga o`tish onlari, hatto asar matnida bo`lmagan sifatlar birin-ketin ko`rina boshlaydi. Demak, asarni yolg`iz o`zi yoki ko`pchilik bilan o`qish jarayonida rejissorning ko`z o`ngida bo`lajak spektaklning loyihasi namoyon bo`la boshlaydi. Boshqa bir asar o`qilganida,

undagi nafis harakatlar emas, asarning tili, ishitirokchilarning xususiyat va xislatlari, o`zaro munosabatlari bir-bir ko`z o`ngimizda gavdalana boshlaydi. Lekin asarning bu jihatlari ostida yana boshqa qirralari ham yashirinib yotgan bo`lsa, rejisssyor uchun bo`lajak spektaklning plastik yechimiga kalit topilgan bo`ladi. Zero, asar bilan ilk tanishuv davrida qator mizansahnalar ko`rinsa, yana ham durust bo`ladi. Agarda bu mizansahnalar yaxlitligicha ko`rinsa, nur ustiga a`lo nur. Hali bo`lajak spektaklninig dekoratsiyalari yo`q, hali davr, zamon, odamlar, ularninig qatlamlari o`rganilmagan. Lekin asar uchun yechim topish, unda ko`tarilgan muammolarni o`rganish jarayonida bu narsalar ham asta-sekinlik bilan joy-joyiga tusha boshlaydi. YA`ni daryo, o`z o`zanini topib oladi. Mana shu asar bilan ilk tanishuv vaqtida topilgan ayrim unsurlar, bo`lg`uvsi spektaklda o`z ijobatini topadi. Erkin talqin — improvizatsiyaning ahamiyatini mutlaqo inkor etmagan holda, bo`lg`uvsi spektaklni sahnalashtirish uchun puxta tayyorgalik ko`rilmasa (bu yerda repetitsiya uchun ham tayyorgarlik nazarda tutiladi), yangi spektakl havaskorlik darajasidan nariga o`ta olmaydi. Rejissor asar ustida yolg`iz o`zi ishlar ekan, improvizatsiya qilishdan oldin improvizatsiya qilish doirasini, qayerdan qaysi joygacha improvizatsiya qilish mumkinligini qat`iy belgilab olishi kerak. Aks holda, boshdan oyoq improvizatsiya qilish oqibatida asarni mutlaqo o`ziga moslashtirib olishi mumkin. Ming afsuslar bo`lsinkim, rejissor yetarli tayyorgarlik ko`rish uchun hamisha ham yetarli vaqt va imkoniyatga ega bo`la olmaydi. Bordi-yu shunday bo`sh vaqt topilgan taqdirda, undan unumli foydalanib, o`z bilimini oshirishga intilsa, foydadan xoli bo`lmaydi. Tashqaridan qaraganda, rejissorning kundalik turmush tarzi o`zgarmaganday tuyulishi mumkin. Biroq aslida, yangi asar ustida ish boshlagan kundanoq o`zini qurshab turgan muhit, tabiatning sirli kitobiga diqqat bilan tikilar ekan, bo`lajak asar uchun nimalardan, qaysi shakl va sifatlardan foydalanish mumkinligini tafakkur hazinasiga jamlay boshlaydi. Xuddi shu kundan boshlab o`zining ma`naviy olamiga sayohat qiladi.

Qahramonimning ehtiroslari menga notanish bo`lsa-da, hayotimda xuddi shunga o`xshagan odamni ko`rganman, deya o`zicha belgilab qo`yadi rejissor. Bu odamning hissiy tuyg`ulariga o`xshagan holatni o`zim ham boshimdan o`tkazganman, deya o`ylaydi boshqa bir safar. Piyesada gap ketayotgan holatlar hozirgi mening sharoitimga o`xshamasa-da, hayotimda boshdan kechirgan ba`zi jihatlarini ishlatish mumkin, xayol qiladi yana boshqa bir sharoitda. Bugun men boshimdan kechirayotgan voqea va hodisalar xuddi piyesadagiga o`xshar ekan. Shuning uchun o`z dardu hasratlarimni qahramon tili bilan izhor etishga harakat qilaman. Ammo botiniy kayfiyatga berilib ketmaslik va piyesa voqelaridan tashqariga chiqib ketmaslik uchun o`z-o`zimni nazorat qilib turishim kerak bo`ladi. Muallif tomonidan berilgan shart-sharoitni o`rganish uchun repetitsiyalar boshlangunga qadar rejissor, bir qator savollarga javob topishi lozim. Agar piyesa klassik - mumtoz asar bo`lsa, ko`plab savollar paydo bo`lishi tabiiy. O`sha davr odamlari o`zlarini qanday tutishgan, qanday salomlashishgan, ustki kiyimlarni qanday kiyishgan, qanday uy-jihoz buyumlaridan foydalanganlar, qanday urf-odatlar, diniy qarashlarga ega bo`lishgan, turli marosimlar qanday amalga oshirishgan? O`sha davrda yaxshi va yomon, go`zallik va xunuklik, jamoa o`rtasida o`zni tuta bilishlik va tuta bilmaslik, odob-axloq qoidalariga nimalar kirgan, zamonning yetuk timsoli qanday va qaysi ko`rinishga ega bo`lgan? Agar asar boshqa xalqlar hayotidan olingan bo`lsa, milliy hissiyotlar, urfodatlar tarixda va hozirgi kunda qandayligini o`rganish zarur. Asar bugungi kun hayotini aks ettirgan taqdirda ham muallif bugungi hayotning qaysi qirrasini ko`rsatmoqchi bo`lganligini bilish shart. Oradan ma`lum tayyorgarlik ishlari o`tgach, asar-janrini aniqlash mumkin bo`ladi. Bugungi kunga kelib, janrlar tushunchasi kengayib, ixtisoslashganini ham hisobga olish kerak. Ba`zan muallif pyesaning aniq janrini belgilab qo`ygan

bo`ladi. Lekin ko`pincha ular o`z asarlarini umumiy janr bilan ham belgilaydilar. Masalan, sahnalar, ko`rinishlar, bolalar uchun ertak qabilida. Bunday kezlarda asar janrini aniq belgilab olish shart. “Komediya”, “drama” deb belgilanganiga qaramay, rejissor qanday komediya, qanday drama degan savollarga aniq javob topishi kerak. Bu davrga kelib, mizansahna to`g`risida o`ylashga hali erta bo`lsada, uning imkoniyatlari to`g`risida aniq tasavvur hosil bo`ladi. Piyesani qismlarga ajratib, qayta-qayta o`qish, kitoblarga murojat qilish, tasviriy san`at asarlari bilan tanishish, u yoki bu sahnani tasavvur qilish mumkin. Bunday ishlar ko`pincha, sust tarzda kechadi. Ularni faollashtirish mumkinmi? Buning birdan-bir yo`li yon daftar tutib yoki qog`oz parchalariga har bir yangi fikr, mulohaza, ikkilanish, aniq tasavvur va daf`atan kelgan yechimlarni yozib borish kerak. Toki, sahnaga chiqilgan vaqtda, ulardan foydalanish mumkin bo`lsin. Yozganda ham erkin tarzda, ko`ngilga kelgan fikrni, uzuq-yuluq ibora, shartli belgilar bilan yozib qo`yaverish lozim. Sahnalashtirish davrida esa ular orasidan keraklilari ajratib olinadi. Asarni sahnalashtirishga turtki bo`ladigan omillar, kompozitsiya, mavzu, g`oyalar, xullasi kalom, qancha ko`p yozilsa, shunchalik tanlab olish imkoniyati ko`p bo`ladi. Yozuvni nimadan boshlashni bilmasangiz, asarning mavzusi, qatnashuvchilar, janri nomidan boshlash kerak. Hatto pyesaning hoshiyasiga ham fikrlarni yozib qo`ysa bo`ladi. Xo`sh, mana piyesa xususida deyarli hamma narsa aniq bo`ldi ham deylik. Yana nima qilish mumkin? O`sha muallifning boshqa asarlari bilan ham tanishib chiqish mumkinmi? Qarang, bu yerda ham qanchadan-qancha yangiliklar bor ekan. Kompozitsiyalar tuzilishi, qarama-qarshiliklarni yasash, timsollarni yaratish, harorat va ranglar tasviri, ularning uyg`unligi va hokazo. Endi asar voqeasi kechadigan davrda yashagan rassomning ishlarini ko`zdan kechiramiz. Uy - jihozlari qanday joylashtirilgan? Balki, biron mizansahna uchun tayyor ko`rinish topilib qolar. Hatto oyoq ostiga qo`yiladigan kursi ham bor ekan. O`rni kelganda

undan ham foydalanish mumkin. Mana, xizmatkorning qo`lida chang tozalash uchun parranda patidan yasalgan supurgi. U ham kerak bo`lib qolishi mumkin. Endi ko`chaga chiqib, bir aylanib kelsa ham bo`ladi. Qarang, ikki kishi bir tomonga oqsab boryapti. Qiziq plastik yechim va hokazo. Yetar endi, boshqa ish bilan shug`ullanish kerak. Endi rassomni ishga solish vaqti keldi. Chunki, shu vaqtga qadar yon daftarga talay ma`lumotlar yozildi. Shuning uchun endi rassomga buyurtma bersa ham bo`ladi. Bu bir tomondan, ikkinchi tomondan shu vaqtga qadar yolg`iz o`zi ish olib borgan bo`lsa, endilikda aravani baravar tortishadigan hamroh zarur bo`lib qoldi. DEKORATSIYA VA MIZANSAHNA Yigirmanchi asrga qadar dekoratsiyalar mukammal ishlangan bo`lib, agar uyning ichini ko`rsatish zarur bo`lsa, uchta devor, eshik va derazalar, hatto uyning shipi ham ishlangan va sahnaga qo`yilgan. Spektakl ko`rinishlari o`rtasida yuqoridan pardalar tushib, chiqib turgan. Moskva badiiy teatri birinchi marta yon tomonga ochiladigan parda ishlatgan. Tomoshabin parda yopilganidan keyin bir dekoratsiya o`rniga boshqa dekoratsiya o`rnatilishini sabrtoqat bilan kutib o`tirgan. Yigirmanchi asrning o`ninchi yillarida sahnada astasekin shartlilik paydo bo`la boshlaydi. Arxitekturada ko`proq mazmundan ko`ra shaklga e`tibor berish odati sahnaga ham ko`chadi. O`ttizinchi va qirqinchi yillarga yana sahnada mukammal dekoratsiya qurish usuliga qaytiladi. O`zbek milliy teatrlari sahnasida yaratilgan" Ravshan va Zulhumor", "Farhod va Shirin", "Boy ila xizmatchi", "Xolisxon", "Alisher Navoiy", "Alpomish", "Rustam", "Otello", "Gamlet" kabi spektakllarda dekoratsiyalar har bir sahnada almashtirilar, va xaqiqiyga yaqinlashtirishga harakat qilinar edi. Elliginchi yillardan boshlab, sahnaga shartlilik kirib kela boshlaydi. Hozirgi kunda esa rassom uchun butunlay erkinlik yaratilgan bo`lib, dekoratsiyalarning yetishmagan qismini tomoshabin o`zi tasavvur qilib olishi kerak bo`lib qoldi. Sahna pardasi dekoratsiyaning boshqa qismlari kabi spektakl badiiyligiga xizmat qila boshladi. Bir so`z bilan aytganda teatr turli chiroqlar,

pardalar va boshqa jihozlarini tomoshabindan yashirmay ham qo`ydi. Hamma narsa pyesaning g`oyasi va timsolning turli qirallarini ko`rsatishga safarbar etildi. Hozirgi asosiy yangilik dekoratsiya o`rnini bosadigan ayrim unsurlardan keng va unumli foydalanish yoki dekoratsiyalarning o`rnini boshqa shakldagi qurilmalar bilan to`ldirishdan iborat bo`lib qoldi. Xuddi SHekspir davri teatri kabi sahnadagi barcha narsalar (bog`, uy, ko`cha, maydon, tog`) shartli ravishda ifodalanadigan bo`ldi. Bir dekoratsiya bilan butun bir spektakl voqealarini aks ettirish mumkin. Yangicha timsoliy yechim vujudga keldi. Natijada, dekoratsiyalar o`rniga aktyor uchun plastik harakatlar, tomoshabin uchun esa tasavvurni qo`zg`atadigan sahnaviy muhit-ssenografiya paydo bo`ladi. Shunday qilib, rejissor bilan rassom bo`lajak spektaklning hamijodkoriga aylanadilar. Ular o`rtasida ijodiy ittifoq paydo bo`ladi. Ijodkorlar o`rtasida yuzaga keladigan har bir ittifoq o`zicha betakrordir. Agar spektakl sahnalashtirilishi va bezalishi jihatidan yaxshi chiqsa, har ikkisi ham yaxshi mehnat qilib, ko`ngilga tugilgan ishni to`laligicha ro`yobga chiqara olgan bo`ladilar. "Haqiqat bahsda ayon bo`ladi", deydilar. Lekin rejissor va aktyor, rejissor va rassom ittifoqlikda ishlasalar bir g`oya, bir maslak bilan mehnat qilsalar bora-bora, bir-birlarini yarim og`iz so`zdan tushunadigan bo`lib ketishadi. Agar tortishuv yuzaga kelsa, haqiqat yo`nalishdan chetga chiqib ketishi mumkin. Rejissor uchun o`z rassomini topish katta baxtdir. Bordi-yu topa olmasachi? Bunday vaziyatda nima qilish kerak? Yangi rassom bilan qay tarzda texnik muloqotni o`rnatish mumkin? Bunday vaziyatda rejissor o`ziga nima kerakligini yaxshi bilishi kerak. Chizgilarni qanday bajarishlik rassomning ishi. Biroq rejissor o`z fikr mulohazalarini aniq va lo`nda ifoda eta bilishi shart. Bunday sharoitda sahnalashtirish nuqtayi nazaridan hamma narsa — ranglar, maydon va makon, sahnaga chiqishi kerak bo`lgan anjomlargacha aniq-to`liq kelishib olish kerak. Dekoratsiyaning eshik derazalarini, uyning ichiga qo`yilishi kerak bo`lgan javonlardan tortib, kursi-yu stollargacha rassomga ishonib topshirib qo`yish xatolik bo`ladi.

Rejissor loyihalashtiruvchi muhandisga nisbatan qo`yiladigan talablarni rassom oldiga qo`yishi kerak bo`ladi. Chunki, sahnalardagi ayrim dekoratsiyalarning eni va bo`yi ham bo`lajak spektaklda katta o`rin tutadi. Ammo shu bilan birga rassomni ham "lom-mim" demaydigan ijrochiga aylantirib yuborish mumkin emas. Ayrim holatlarda ba`zi sahnalarni jihozlash, ranglar tanlashda rassom rejissorga yordam beribgina qolmay, to`g`ri va ta`sirchan yo`l ko`rsatishi mumkin. Rassom rejissordan aniq ko`rsatmalar olgach, o`zini erkin ijodkor sifatida his qila boshlaydi. Rassomning ish natijasi rejissor yechimiga, o`y-fikriga qarama-qarshi bo`lishi ham mumkinmi? Bo`lishi mumkin. Ammo vazifa aniq belgilangan bo`lsa, natija o`rtasidagi farq katta bo`lmaydi. Sahnani oppoq qog`ozga qiyoslashadi. Agar rassom o`z ishining ustasi bo`lsa, qog`oz ham boshqa ranglar bilan uyg`unlashib, o`z joyini topadi. Sahna ham hali dekoratsiya qo`yilmasidan oldin oq qog`ozga o`xshaydi. Shuning uchun sahnada kenglik qancha ko`p bo`lsa, shuncha yaxshi deyish mumkin. Buning ustiga spektakl uchun yaxlit dekoratsiya qo`yilsa, kenglikning foydali tomoni yana ham ortadi. Sahnada, eng avvalo, birinchi qism va sahna oldini bo`sh qoldirishlikni e`tibordan qochirmaslik kerak. Chunki, bu maydondagi bo`shliqning har bir qarichi muhim ahamiyatga ega bo`lishligi bilan birga nafis harakatlarni namoyish etish imkonini ham beradi. Keyingi navbatda hajm va balandlik masalasi turadi. Gapirilganda "qattiq", "sekin" degan iboralarni ishlatganimiz kabi, "katta-kichik", "baland- past" degan tushunchalar sahnada nisbatan katta o`rin tutadi. Sahnadagi o`lchov birligi odamning bo`yi barobarinda deb qabul qilingan. Demak, baland-pastlik, kenglik va torlik mana shu mezondan kelib chiqmog`i kerak. Odamning bo`yidan baland bo`lgan narsalarni baland, past bo`lgan narsalarni past deyish kerak. Shuning uchun ham sahnada odamning bo`yidan past dekoratsiyani kamdan- kam (agar liliputlar to`g`risidabo`lmasa) ko`rish mumkin. Shu jumladan, odamning

tovushidan baland yozilgan ovozlar tomoshabinning asabiga tegadi. Demak, bo`lajak mizansahnalar tabiiy chiqishi uchun dekoratsiyalar ham odam bo`yiga nisbatan tabiiy bo`lmog`i shart ekan. Rassomning ishini qabul qilish chog`ida sahna qoidasining shu tomonlarini ham hisobga olish zarur. Shuningdek, deraza va eshiklar hajmi ham muhim o`rin tutadi. Birinchidan, ular aktyorlarning kirib-chiqishi uchun qulay bo`lsa, ikkinchidan, badiiy maqsadga bo`ysundirilgan bo`lmog`i. lozim. Ular bir vaziyatda odamning dekoratsiyalarga nisbatan ustunligini ifodalasa, ikkinchi vaziyatda dekoratsiyalarni odamga nisbatan ustunligini ko`rsatib turishi muhim ahamiyatga ega. Dekoratsiyalar bilan bog`liq yana bir masalaga e`tibor qaratish kerak. Dekoratsiyalar sahnada aktyorlarning ovozini bo`g`ib qo`ymaydimi? Ovozni tomoshabinga yetkazishda yordam beradimi yoki xalaqit qiladimi? Har qanday vaziyatda ham aktyorning yuzi tomoshabinga ko`rinib turishi kerak. Agar dekoratsiya uning yuzini to`sib qo`yadigan bo`lsa, u holda dekoratsiyani burish kerak bo`ladi. Stanislavskiy dekoratsiyada ijro nuqtalari bo`lishi kerak, degan iborani ishlatgan. Ijro nuqtalari deganda nimalar nazarda tutiladi? Bu — kompozitsiya markazi bo`lib, mizansahnalarni loyihalashtirishda muhim o`rin tutadi. Ikkinchidan, dekoratsiyalarni harakatlanuvchi ijrochiga aylantiradi. Xonaga qo`yiladigan har qanday jihozning bo`lg`uvsi spektakldagi o`rni kattadir. Tomoshabindan juda uzoqda joylashgan jihozlar ijro nuqtalarini ham tomoshabin ko`zidan uzoqlashtiradi. Ammo jihozlarni birinchi qismga qo`yish ham mantiqqa ziddir. Bu bir tomondan bo`lsa, ikkinchi tomondan jihoz bilan yonma-yon turgan odamning bo`yini kesib qo`yadi. Go`yo jihoz oldida turgan odamning yelkasidan pasti ko`rinmaydi. Birinchi qismdagi ijro nuqtalariga harakat vaqtida zarur bo`lgan kursi va shunga o`xshash ko`p joyni egallamaydigan mayda jihozlar qo`yilishi mumkin.

Demak, rassom bilan birinchi uchrashuvdan keyin (yana bir necha bor uchrashish mumkin), dastlabki qoramalarni ko`rib, repetitsiya uchun ayrim jihozlarni sahnaga o`rnatish mumkinligi ayon bo`ladi. Piyesani yana bir karra birgalikda o`qib chiqib, rekvizit, butaforiyaga oid unsurlarni yozib olinadi. Qaysi birini yasash kerak, qaysi birini sotib olish kerak. Bunday vaqtda rassom bilan teatr omborxonasini ko`zdan kechirib chiqish foydadan xoli bo`lmaydi. Boshqa spektakllarda foydalanilmagan javon, jomadon, kursi, kostumlar yangi spektakl talqinida ishlatilishi mumkinmi? Agar topilmalardan ayrimlari bo`lg`uvsi spektaklning badiiy talqiniga yordam bersa ularni darhol ro`yxatga kiritish kerak. Bunday ish spektaklning ishlab chiqarishi bilan bog`liq yumushlarini kamaytirish bilan birga ortiqcha sarfxarajatlarni tejab qoladi. Buning ustiga rejissor uchun ilk repetitsiyalardan boshlaboq sahnada zarur bo`lgan buyumlardan foydalanish imkoni tug`iladi. SAHNACHALAR Rassom maket tayyorlashga kirishdi deylik. Xo`sh, bu vaqtda rejissor nima bilan mashg`ul bo`ladi? Rejissor hali ijrochilar bilan uchrashgani yo`q. Mizansahna loyihasini yozib chiqishga ham ulgurmagan... Hali maket tayyor emas... Odamning bo`yini o`lchamasdan kamzul tikish mumkin emas... Demak, tayyorgarlik ishlari bilan mashg`ul bo`lish kerak ekan. Ular nimalardan iborat? Yaxshisi, piyesaning plastik xususiyatlarini mayda sahnachalarga bo`lib chiqqan ma`qul. Bu ishni piyesani, sahnalarni, ko`rinishlarni mayda bo`lakchalarga bo`lib, ularga shartli belgi qo`yib chiqishdan boshlagan ma`qul. Bu ishda rejissor har bir ishtirokchining plastik imkoniyatlarini aql tarozisiga solib chiqadi. Ularning harakat yo`nalishi, harorati, ritmi, qaysi vaziyatda qayerda turganligi, jismoniy harakatlarining yo`nalishi va maqsadlari batafsil yozilishi zarur. Har bir sahnachadagi jumla yoki bir necha so`zini yozish yoki to`xtash joyi belgilanadi. Bu yozuvlar bo`lajak spektaklning harakat partiturasi deyiladi. Demak, harakat

yo`nalishlarini chizgilar orqali emas, so`z bilan belgilanishi taxminiy yo`nalishni aniqlashga yordam beradi. Misol uchun, "N" nomli piyesadan birinchi sahnasini ko`rib chiqaylik. Katta peshayvon, yarim tun. Oyning shu`lasi ayvon ustuniga tushib turipti. Parda ochilganida sochlari to`zg`igan "A" qizil ro`molini yelkasiga tashlagancha ayvon ustuniga suyangan holda oyga tikilib turipti. Tun sukunatiga quloq tutganicha ohista yurib, bog` tomonga chiqadi. Ketmon dastasiga suyangan "B" sahna o`rtasida tomoshabinga orqa o`girib turipti. Uning bu holati ko`pdan beri xayol surib turganini bildiradi. Birozdan keyin sahna ichkarisiga qiyalab kirib ketadi. Oradan bir necha soniya o`tib, ichkaridan yosh bolaning yig`isi eshitiladi. Bolaning yig`isiga qarshi o`laroq xo`rozning qichqirig`i eshitiladi. Sahnaga yugurib "A" kiradi. "Hozir..., mana ketyapman". Ichkariga o`tadi. Oyning nuri devordan mo`ralab turgan. odam basharasini yoritadi. U ko`zdan yo`qoladi. Birozdan keyin u devor ustida paydo bo`ladi... va hokazo. Shunday qilib, tayyorgarlik jarayoni nihoyasiga yaqinlashib qoladi. Agar repetitsiya boshlash uchun hali biroz vaqt bo`lsa, asardan sovib qolmaslik uchun piyesani yana bir karra o`qib chiqqan ma`qul. So`ngra, o`zining yozuvlarini ko`zdan kechirib, piyesaga solishtirib chiqsa zarar qilmaydi. Yordamchi manbalarga murojat qilish mumkin. Eski rasmlar, osoriatiqa buyumlarni ko`rish, musiqa eshitish zarur. Har bir rejissor spektakl sahnalashtirishga kirishishdan oldin teatr ma`muriyatidan tayyorgarlik ishlarini olib borish uchun ma`lum muhlat talab qilishga haqlidir. REJALASHTIRISH VA ERKIN IJRO (improvizatsiya ili modelirovaniye) Rejissorni aktyorlar va piyesa bilan stol atrofidagi ilk uchrashuvi bo`lajak spektaklning taqdirini hal etishda katta ahamiyatga ega.

Mazkur uchrashuv chog`ida xayoliy spektaklni voqelikka aylantirish yuzasidan ilk fikrlar, timsoliy alomatlar paydo bo`ladi. Jumladan, tashqi ko`rinish, yuz, ko`z, ovoz, shijoat, xislat va xususiyatlar. Aktyorning imkoniyatlari, uning hayotdagi va boshqa rollardagi yutuq va kamchiliklari bir-bir tahlil qilinadi. Stol atrofidagi mana shunday bir necha uchrashuvlardan keyin bo`lajak spektaklning chizgilarini topishga kirishish mumkin, deb o`ylaymiz. Ba`zi rejissorlardan repetitsiyaga tayyorlanib o`tirmayman, aktyorsiz nima ham qilib bo`lardi, degan gaplarni eshitish mumkin. Shuni unutmaslik kerakki, rejissor xuddi kompozitorga o`xshaydi. Faqat u sahnaning kompozitori hisoblanadi. Modomiki shunday ekan, kompozitor o`z asarini musiqiy asboblarga bo`lib, har bir asbob uchun alohida notalar ko`chirib, sozlarning ovozi, jarangi, ularni eshituvchiga ko`rsatadigan ta`sir kuchini hamda umumiy ohangdoshlikni vujudga keltiradigan partiturani tayyorlamasdan turib, orkestr oldiga chiqishi mumkinmi? Axir har bir asbobning o`ziga xos bo`lgan harorati, ritmi, ijro yo`li borku. Rejissor ham xuddi kompozitor kabi bo`lajak spektaklning sahnaviy partiturasini yozmay turib, aktyorlar oldiga chiqmasligi kerak. Ayrim polshalik rejissorlar bo`lajak spektaklninig maketini sahnachalarga taqsimab chiqish bilan birga sahna sathini ham qismlarga bo`lib chiqishadi. —Falonchi qatnashchining falon so`zi F2 kvadratda aytiladi. —Falonchi ishtirokchi F5 kvadratda to`xtaydi. F8 kvadratga o`tib, hamrohiga javob qaytaradi. Xuddi shaxmat o`yiniga o`xshaydi. — Bu ish, rasmiyatchilikka o`hshaydi-ku, — deyishingiz mumkin. To`g`ri, shunday bo`lishi ehtimoldan xoli emas. Lekin repititsiya vaqtida rejissor aktyorga: — Mana bu eshikdan kirasiz, o`girilib qaraysiz, so`ngra stol dagi kitobni olib varaqlaysiz, — qabilida topshiriq berishi ham rasmiyatchilikka kiradimi? Agar bu topshiriq ishtirokchining izchil harakatiga zid bo`lsa, asarning tabiiyligiga putur yetkazadi. Agar rejissor har bir ishtirokchining izchil harakat

yo`nalishini, bir-biriga mantiqiy uyg`unlashtirishga erishsa, rejissorning aniq topshirig`i asardagi tabiiylikni yanada oshiradi. Aktyorning erkin harakati uchun sharoit yaratadi. Ishning boshlanish jarayonida erkin harakat qilish miqyosi qanchalik chegaralangan bo`lsa, berilgan vaziyatdagi izlanish samaradorligi shunchalik oshadi. Umuman aktyorlarni ikki guruhga bo`lish mumkin. Aktyor rejissordan aniq ko`rsatmalar va topshiriqni talab qilsa, demak, u izlanuvchan va mehnatdan qochmaydigan aktyordir. Bordi-yu aktyor rejissorning ko`rsatma va topshiriqlariga nisbatan norozilik bildirib, siz mening erkin ijod qilish imkoniyatimni bo`g`ib qo`yyapsiz, desa bilingki bu aktyor ishyoqmas va dangasadir. Negaki, yozilish jihatidan murakkab bo`lgan piyesaning plastik yechimini topish, agar voqealar o`tgan asrda kechsa, uning ustiga ommaviy sahnalar bilan bog`liq bo`lsa, bunday sahnalarni repetitsiya jarayonida tezda hal etishning sira ham iloji yo`q. To`g`ri, badiiy va g`oyaviy jihatdan bo`sh piyesalarni avvaldan tayyorgarchilik ko`rmay ham boshlash mumkin. Lekin har bir yaxshi piyesa o`ta murakkab bo`lib uning sahnviy yechimini topish oson ish emas. Shuning uchun asosiy repetitsiyalar boshlanishidan oldin, albatta, mizansahnalarni ishlab chiqish zarur. Lekin bu degani repetitsiyada erkin harakat qilishning mutlaqo imkoniyati bo`lmaydi, degan gap emas. Avvaldan ishlab chiqilgan mizansahnani ipidan ignasigacha og`ishmay bajarish mumkin emasligini yaxshi bilamiz. Chunki, avvaldan belgilab qo`yilgan qolipning ichida turib, erkin ijod qilish imkoniyati nihoyatda chegaralangan bo`ladi. Mizansahnani uy sharoitida puxta ishlab kelib, repetitsiyada faqat shundan tashqariga chiqmay ishlaydigan rejissor gapiriladigan gapni uyda yod olib kelib, eshituvchilar oldiga chiqib olib, xuddi to`tiga o`xshab sayraydigan notiqqa o`xshaydi. Uyda ma`lum tayyorgarlik ko`rmay kelib, repetitsiya o`tkazadigan rejissor esa hech bir tayyorgarliksiz nutq irod qilayotgan notiqqa o`xshaydi. Uyda puxta hozirlik ko`rib, eshituvchilar oldiga chiqqan notiq gapiradigan gaplarini yax shi bilganidan qog`ozga qaramay ham eshituvchilarni o`z og`ziga qaratib qo`ya oladi.

U istalgan vaqtda o`zi uyda chizib olgan chiziqdan tashqariga chiqishi, zarur vaqtda yana o`sha chiziq doirasiga kirib olishi mumkin. Demak, uyda avvaldan tayyorgarlik ko`rib, so`ngra repetitsiya o`tkazadigan rejissor ham xuddi mana shu notiqqa o`xshaydi. Bugun repetitsiyangiz siz o`ylagan mizansahna doirasida silliq o`tishi mumkin. Ertaga esa aktyor tomonidan topilgan yaxshi bir harakat siz uyda ishlab kelgan mizansahnani kengaytirib, qisman o`zgartirgan holda uni boyitishi va umumiy maqsad va g`oyaga xizmat qilishi mumkin. MAKET QARSHISIDA Bir rejissor: — Kichik shakllar yordamida har bir sahnani maket ustida o`ynab chiqib, so`ngra repetitsiyaga kirishish o`ziga ishonmagan rejissorlarning ishi, -— deb aytgan ekan. Ehtimol, tafakkuri va tasavvuri kuchli rejissor maketga qarab turib, bo`lajak spektaklning katta-katta parchalarini xayolan o`ynab chiqishi mumkindir. Lekin haqiqiy sahna maydoni, moddiylashgan loyihani talab qiladi. Yodingizda bo`lsa "Chapayev" kinofilmida bo`lajak jang oldidan uning barcha tafsilotlari kartoshka yordamida stol ustida repetitsiya qilinadi. Yaxshi rassom ham o`zining kuchli tasavvuriga ishonib, loyihaning o`zi bilan kifoyalanib qolmaydi. Ko`p vaqt sarflasa ham sira erinmay, bo`lajak dekoratsiyaning kichik hajmdagi nusxasini (maketini) ishlab chiqadi. Rejissor ham xuddi shunday, bo`lajak spektaklning amaliy nusxasini ish boshlanmasdan avvaldan ma`lum bir qolipga solib chiqishi kerak.Albatta, maket yordamida qo`g`irchoqlar bilan butun spektaklni boshidan oxiriga qadar o`ynab chiqish qiyin. Chunki, qo`g`irchoqlarning o`zi o`tirib, o`zi turmaydi, o`zi yurmaydi, yotmaydi. Biroq sahnadagi o`rin almashinuvlar, vaziyatlardan kelib chiqadigan o`zgarishlarni taxminiy belgilab olish mumkin. Shunday qilinsa, bo`lajak spektaklning plastik o`zgarishlari, joy almashinuv nuqtalari topiladi. Bir so`z bilan aytganda, spektaklning andozasi olinib, kiyim bichiladi.

Imkoniyati bo`lsa, rassomdan sahnalashtirilajak spektaklning maketini ishlab berishni iltimos qilish va ishtirokchilar soniga teng qo`g`irchoqlar bilan har bir sahna va ko`rinishni o`ynab chiqish kerak. Bunda piyesani bir boshdan boshlab ishlab chiqish shart emas. Qaysiki sahnalar yorqinroq bo`lib, tasavvurni qo`zg`atsa o`sha sahnalarni o`ynash kerak. Yaxshi yozuvchilar har kuni kunning ma`lum vaqtida ishga o`tirib, ma`lum varaq yozishga odatlangan bo`ladi. Rejissorning ham uy ishi mana shunday sobitqadamlikni talab qiladi. Lekin rejissorning ishlash tartibi boshqacharoq bo`lishi ham mumkin. Aksariyat hollarda, repetitsiyalar boshlanishidan oldin bir-ikki hafta, hatto bir-ikki kun bo`sh vaqt topiladi. Shunday vaziyat paydo bo`ldi deguncha, ertalab ikki-uch soatga xonani ichidan berkitib, piyesa bilan yolg`iz qolgan holda, o`sha muhitga kirib ishlash zarur. Ko`pincha, bunday ishni repetitsiyalar bilan yonma-yon olib borishga to`g`ri ham keladi. Toki piyesani boshdan oyoq maketda ko`rib chiqilmaguncha har kuni, kamida ikki-uch soat vaqtni shu ishga ajratish kerak. Eng muhimi har qancha qiyinchilik va to`siqlar paydo bo`lmasin, yarim yo`lda to`xtab qolmasdan, boshlangan ishni oxiriga yetkazish zarur. Bugungi chekilgan mashaqqat ertangi kungi muvaffaqiyatning garovidir. "Rohat mashaqqat ostidadir", degan gap bekorga aytilmagan. Xo`sh, endigi navbatda ishni nimadan boshlamoq kerak? Ishni avvalgi sahnachalar to`g`risida yon daftarchada qayd etilgan yozuvlarni bir boshdan ko`zdan kechirib chiqishdan boshlash kerak. So`ngra, yana bir karra, mumkin bo`lsa ovoz chiqarib, piyesani o`qib chiqish lozim. Ana shundan keyin maket ro`parasiga o`tirish mumkin. Oldimizda ma`lum bir ko`rinishning boshlanish nuqtasi. Sahna boshlanishida ishtirokchilar shu vaziyatda. Ularning orasida kimdir boshqa joyga o`tayotgan bo`lishi mumkin. So`ngra, kimdir o`z joyini almashtiradi, kimdir eshik tagiga, kimdir derazadan nariroq boradi. Kimdir kursining ustiga chiqadi, shu payt derazadan qizning yuzi ko`rinadi. Kursidagi odam yiqilib tushdi, derazadagi qiz yo`qoldi. Eshikdan chiqib ketayotgan odam to`htab, o`girildi. Shu payt yugurib kirgan qiz uni turtib yubordi. U odam gandiraklab borib, kursiga o`tirib qoldi.

Demak, odamning kursiga o`tirib qolishi shu sahnaning eng yuqori cho`qqisi bo`lib, keyingi harakat bilan boshqa sahna boshlanadi va qiz yiqilgan odamni o`rnidan turg`izishi keyingi sahnaning boshlanish nuqtasi bo`ladi. Xuddi shu zayl har bir sahnani maketda yuzaki, ya`ni o`tish, burilish, kirish- chiqish nuqtalarini belgilagan holda, bir necha marta o`ynab chiqish mumkin. Shunday qilinganda mazkur sahnaning eng ta`sirchan yechimi topiladi va spektakl tayyor bo`lgunga qadar o`zgarmaydi. Shaklchalarning (qo`g`irchoqlar) harakatini tez va sekinlashtirib, mazkur sahnani bir necha bor qaytarilgach, bu harakatlarni qog`ozga tushirib qo`yish kerak. Qo`shimcha ravishda mazkur amaliyotni piyesa varag`ining xoshiyasiga sonlar bilan belgilab qo`yiladi. So`ngra, toza qog`ozga har bir sahnachaning ko`rinishi taxminiy ko`rsatkichlar va raqamlar bilan belgilab chiqiladi. Bu belgilar qanday bo`lishidan qat`iy nazar rejissorning o`zi tushunsa kifoya. VAQTNING QIYMATI Rejissor uchun eng mas`uliyatli palla hisoblanmish, repetitsiyalarni boshlashdan avval, ikki jabhani aniq belgilab olish zarur. Bular nimalardan iborat? Birinchisi- repetitsiya jarayoni bo`lib, unda spektaklning mizansahnalari ishlanib, spektakl holiga keltirish. Ikkinchisi- ishlab chiqarish bilan bog`liq bo`lgan jarayon. Bunda spektakl uchun zarur bo`lgan dekoratsiya, kiyimlar va butaforlik ishlari tayyorlanadi. Har bir rejissor uchun makon va zamon degan tushuncha qanchalik muhim ahamiyatga ega ekanligini tushuntirib o`tirishning hojati bo`lmasa kerak. Ayrim teatr jamoalarida spektaklni tayyorlash jarayonini uch-to`rt oylab ortga cho`zish mumkindir. Ammo viloyat teatrlarida, hozirgi bozor iqtisodiyoti sharoitini hisobga olinadigan bo`lsa, spektaklni qisqa muddatlarda tayyorlash zaruriyati, vaqtning tig`izligi doimo sezilib turadi. Ko`p yillik tajribadan shu narsa ma`lumki,

repetitsiya uchun ajratilgan har bir kundan unumli foydalanish maqsadida vaqti- vaqti bilan spektaklni tayyorlash jadvaliga qarab turish kerak ekan. Ishlab chiqarish bo`limlarining ish sur`ati bilan qiziqib turishlik yaxshi, albatta. Ammo rejissorning o`z ish sur`ati qanday boryapti? Bu savolga har kuni, o`z- o`ziga javob berib borish zarur. “Vaqt yetganicha, ko`nglimga siqqanicha repetitsiya qilishim mumkin”, deyishlik bilan ish bitmaydi. Ijodiy jamoaga ham bunday ish uslubi ma`qul kelmasligi mumkin. Biroq spektakl sahnalashtirish uchun ikki, ikki yarim oy muhlat talab qilinsa, teatr ma`muriyati, ijodiy jamoa ham bunday shartni qabul qiladi. Odatda, rejissorlar vaqtdan unumli foydalanishda xatolikka yo`l qo`yadilar. Shuning uchun repetitsiyalarni boshlashdan oldin, aniq ish rejasini tuzib chiqish zarur. Masalan: — stol atrofida o`tirib ishlash uchun bir haftadan uch haftagacha aktyorlarni kuniga bir-ikki marta repetitsiyaga chaqirib, ishni jadallashtirish va ko`rsatilgan muddatda hamma narsani sahnaga olib chiqishga tappa-taxt qilib ulgurish kerak; sahnada kuniga 3-4(uch to`rt) soatdan repetitsiya qilinsa bir kunda uch-to`rt sahifa matnni o`zlashtirish mumkin. Demak, bir soatda bir sahifa matn o`zlashtiriladi. Agar ishni bundan ham tezlashtirilsa, o`tilgan sahnalarni qaytarishga va berilgan vazifalarni aktyorlar o`zlashtirib ulgurmaydilar. Ish, shu tartibda olib borilsa, bir oyda bo`lajak spektaklning umumiy ko`rinishi tayyor bo`ladi. Endigi ish asar ko`rinishlarini tozalash, o`zgartirishlar kiritish, timsollar ustida ishlash, ishtirokchilarning o`zaro munosabatlarini sayqallashtirish, spektaklni boshdan oyoq to`xtatmay ko`rib chiqish va eng muhim repetitsiyalarni o`tkazish uchun yana bir-ikki hafta vaqt qoladi. Buning uchun stol atrofidagi ishlar boshlanishi bilan spektaklni chiqarish rejasini tuzib chiqish kerak.

Spektaklni topshirishdan oldin har ehtimolga qarshi bir necha repetitsiya kunini zahirada saqlab turishlik zarar qilmaydi. Buni teatr rahbariyatidan boshqa odam bilmasligi kerak. Shundan keyin chiroq, kostyum, grim bilan o`tkazilishi lozim bo`lgan repetitsiya uchun, 3—4 kun vaqt kerak. Ammo unga qadar faqat dekoratsiyalarni yoritish va chiroq o`rnatish uchun ham 5—6 soat kerak bo`ladi. Undan ham oldin sahnadagi uzluksiz (progon) repetitsiyalar uchun 5—8 kun, undan ham oldin umumiy repetitsiyalar uchun yana 10—15 kun ajratish maqsadga muvofiqdir. Rejissorlarning "sahnaga chiqquncha dekoratsiyalar tayyor bo`ladi", degan orzulari hech qachon amalga oshmagan. Dekoratsiyani so`nggi hal qiluvchi repetitsiyalar vaqtida tayyor qilib berishsa ham katta gap. Hali repetitsiya boshlanmasidan, nega endi dekoratsiyalar haqida gap boshlanib qoldi, deyishingiz mumkin. Chunki, aynan xuddi shu repetitsiyalar boshlanmasidan oldin, ijodiy jarayon bilan ishlab chiqarish jarayoni yonma-yon olib borilishi kerak. Teatrda "ishlab chiqarish sexlarini ish bilan ta`minlash", degan ibora bor. Buni ijodiy jarayonga, repetitsiyalarga aloqasi bormi? Bor! Chunki, mizansahna bilan dekoratsiya bir-biriga uzviy bog`liq. Sababi, repetitsiyaning ilk damlarida dekoratsiyaning qaysi qismlari kerak, qaysi qismlari esa keyinroq zarur bo`lishligini rejissor o`zining "Spektaklni chiqarish" to`g`risidagi ish rejasiga kiritib qo`yishi shart. Misol uchun, 1-nchi kuniga zinapoyali supacha kerak, 5-nchi kuniga xonadagi yumshoq kursi bilan yozuv stoli kerak, 10-nchi kuniga temir qurilmalar, simyog`och bilan temir panjara, 15nchi kuniga esa pardalar, sochiq, dasturxonlar yong`inga qarshi kimyoviy qorishmaga to`yintirilgan holda kerak bo`ladi. Bu jadvalni, ehtiyot shart, bir necha kun qo`shimchasi bilan teatr ma`muriyati va ishlab chiqarish bo`limi boshlig`i bilan kelishilgan holda tuzib chiqiladi. Shundan so`ng direktor, ishlab chiqarish bo`limi boshlig`i, rassom va rejissor bu jadvalning ostiga imzo qo`yishadi. Garchand, bu ish rasmiyatchilikka kirsa ham keyingi ish jarayonida katta ahamiyatga ega bo`ladi. Ayni shunday rasmiyatchilikdan keyin har kim o`z

zimmasidagi mas`uliyatni his etgan holda ishga kirishadi. Mazkur jadvaldan bir- ikki kun ortda qolinsa yoki belgilangan muddatda kerakli dekoratsiya tayyor bo`lmasa, rejissor bilan rassom darhol yozma ravishda e`tiroz bildirishadi. Stol atrofidagi repetitsiyalar boshlanishi bilanoq rassom, ma`muriyat va ishlab chiqarish o`rtasidagi ishchanlik munosabati yaqqol ko`zga tashlanib qoladi. Rejissor o`zi belgilagan jadvalga qat`iy rioya qilgan holda, ishlab chiqarish bilan bog`liq ishlarni muntazam nazorat qilib borishi lozim. Shuning uchun ham kundalik ish jadvalini oldindan tuzib, tasdiqlatib olishi zaruriy ehtiyojdir. YE. B. Vaxtangovning ta`kidlashicha, repetitsiyani piyesaning bir boshidan emas, aksincha, eng qiziqarli bo`lib tuyulgan sahnadan boshlagan ma`qul. Negaki, rejissor mazkur asarni sahnalashtirishga uzoq tayyorgarlik ko`rgani sababli, u dastlabki repetitsiyani sabrsizlik bilan kutadi va bor kuch-g`ayrati, tasavvur va tafakkurini dastlabki sahnalarga sarflaydi. Natijada, qolgan sahnalar birinchisiga nisbatan kuchsizroq bo`ladi. Shu boisdan eng qiziqarli, eng hayajonli sahna piyesaning qaysi qismida bo`lishidan qat`iy nazar, repetitsiyani ana o`sha ko`rinishdan boshlash maqsadga muvofiqdir. Bu bir tomondan. Ikkinchi tomondan rejissor bilan aktyor o`rtalaridagi munosabat ilk uchrashuvdayoq shakllanib, to spektakl chiqqunga qadar ijodiy hamkorlik davom etishi kerak. Eng hayajonli, eng qiziqarli sahnalarni repetitsiya qilishdan aktyor zavq oladi, asarga qiziqishi ortadi, oqibatda, rejissor bilan aktyor o`rtasida do`stona ijodiy hamkorlik yo`lga qo`yiladi. Ana undan keyin eng qiyin va murakkab mizansahnalar, ruhiy oziqa talab qiladigan sahnalarni repetitsiya qilish kerak. Va nihoyat, piyesaning boshlanishi va yakuniy final qismini repetitsiya qilgan ma`qul. Buning yana bir muhim tomoni shundaki, uzoq davom etadigan repetitsiyalar davrida uzluksiz harakat yo`qolib qolmaydi. Aksincha, ayrim sahnachalar bir-biriga ulanganida, uzluksiz harakat asta-sekin ko`zga tashlanib qoladi. Aktyor va rejissor uchun ham uzluksiz harakatning yaqqol ko`zga tashlanib qolganligi kutilmagan yangilikday qabul qilinadi.

Ish jadvalini tuzish vaqtida aktyorning shaxsiy vaqtini ham hisobga olish zarur. Ayniqsa, repetitsiyaning dastlabki vaqtlarida aktyor repetitsiyaga chaqirilsayu ertalab ishga kelib, oradan ikki soat o`tsa hamki sahnaga taklif etilmasa yoki vaqt tugab, repetitsiya qilmay qaytib ketsa, u shunga ko`nikadi va ishdan soviydi. Ish jadvali rejissorning bir kunda bajarishi lozim bo`lgan ish hajmidan kelib chiqib tuziladi. Shunday ekan, ayrim sahnadagi aktyorlarni repetitsiyaning birinchi yarmiga chaqirilsa, boshqa sahnadagi aktyorlarni tanaffusdan keyin, ya`ni kunning ikkinchi yarmiga chaqirish kerak. Shunday qilinganida ish unumi bir necha barobar oshadi. Natijada, ish vaqtining birinchi yarmida eng murakkab bo`lgan sahna, ikkinchi yarmida esa nisbatan osonroq sahna repetitsiya qilinadi. Ish jadvali odatda, bir necha kun oldin chiqarilishi kerak. Agar uzrli sabablarga ko`ra ish jadvali o`zgarsa, bu haqda kamida repetitsiyadan 14 soat oldin yozib qo`yilishi kerak. Zavod yoki fabrikada ishchilarning ish vaqti oldindan belgilangan bo`lib, bu me`yor o`zgarmaydi. Aktyor uchun ham yetti soatlik ish kuni belgilangan. Ammo repetitsiyaning boshlanish, tugash vaqtini rejissor belgilaydi. Bu tartib shu piyesada qatnashadigan har bir aktyor uchun qonun darajasida bo`lishi kerak. Demak, rejissor ma`lum muddatgacha o`zining va boshqalarning "ish vaqti" xo`jayiniga aylanadi. Shunga yarasha bu ishning ma`naviy mas`uliyati ham bor. Rejissor aktyorni kunning qaysi vaqtida ishga chaqirishidan qat`iy nazar, o`zi aktyordan o`n besh daqiqa oldin ish joyida bo`lishi shart! ERTANGI REPETITSIYA UCHUN HAMMA NARSA TAXTMI? Sahnaga chiqishdan oldin hal etilishi shart bo`lgan ayrim tayyorgarlik ishlari borki, ularsiz repetitsiya o`tmaydi. Rekvizit va shartli ayrim dekoratsiya unsurlarisiz (vigorodka) repetitsiya boshlab bo`lmaydi. Shuning uchun sahnaga chiqishdan ikki-uch kun oldin, rejissor assisentiga ularning loyihasini berishi va qaysi buyum qayerda turishi kerak, qaysi qism qanday hajmda bo`lishi kerakligini batafsil tushuntirib berishi zarur. Taxminiy dekoratsiyada (vigorodka) hamma narsani aks ettirish mumkinmi?

Misol uchun, eshik, deraza, stol, kursi, devor, darvoza, to`nka, tepalik, quduq, qayiq, paraxodning usti, avtomobilning ichi, zamonaviy uy, hujra, g`or va hokazo. Repetitsiya o`tkaziladigan xonaga juda oddiy narsalardan ixtiro qilingan taxminiy dekoratsiyani o`rnatish mumkin. Taxta supa, kursi, narvon, zinapoya yordamida repetitsiya uchun taxminiy maydonni qurish qiyin ish emas. Aslida bu ish bilan spektakl rassomi shug`ullanishi kerak. Teatr ishlab chiqarish bo`limi boshlig`i sahna ustasi bilan teatr omborxonasini qidirib, foydalanish mumkin bo`lgan buyum va jihozlarni topishi va repetitsiya xonasiga o`rnatishi lozim. Ammo ba`zan rassomning yo`qligi sababli bu ishlar bilan rejissor yordamchisi yoki rejissorning o`zi shug`ullanishiga to`g`ri keladi. Bunday to`siqni sahnaga o`rnatish mumkin. Lekin ikkinchi qavat, chuqurlik, tepalik, yuqoriga ko`tariladigan zinalarni qanday yaratish mumkin? Albatta, shartli ravishda. Ikkinchi qavatdan gapirib pastga tushadigan yoki aksincha, ikkinchi qavatga ko`tariladigan sahnalarda aktyorga repetitsiyadan oldin batafsil tushuntirish lozim bo`ladi. Masalan, mana shu jumlani yuqoriga ko`tarilguncha gapirib chiqasiz, xonaga kirganingizdan keyin bu jumlani gapirasiz... yoki bu so`zni quduqning tepasida gapirib, shu so`zni tugatmay quduqqa tusha boshlaysiz. Lekin aktyor hozircha shartli ravishda taxta supalarni ikkinchi qavat, zinani narvon deya faraz qilib, repetitsiya o`tkazadi. Xuddi shunday quduq, tepalik, daraxtning ustidagi sahnalarni ham repetitsiya qilish mumkin. Agar rejissor yordamchisiga aniq chizmalarni berib, yaxshilab tushuntirilsa, sahnadagi to`siqlar qurilishi qo`lni ushlamaydi. Albatta, bu ishlar repetitsiya boshlanishiga o`n daqiqa qolganda tugatilishi shart. Ko`pchilik rejissorlar repetitsiya davrida rekvizitga unchalik e`tibor berishmaydi. Bunday vaziyatda rejissor va aktyor quruq qo`l bilan sahnaga chiqishiga to`g`ri keladi. Ana undan keyin rekvizitga "uni olib kel, buni olib kel", deb ko`rsatma berish boshlanadi. Maket qarshisida, mizansahnani ishlayotgan vaqtda, rejissor o`z-o`ziga, aktyor bu yerda nima ish bilan shug`ullanadi, degan savol berishi kerak. Faqat "u

tomondan bu tomonga o`tish" bilan ish bitmaydi-ku. Demak, jismoniy harakat zarur, uni bironta buyum bilan bajarish kerak. YA`ni rekvizit bilan. Demak, sahnadagi har bir harakat kutilmagan o`zgarishlar bilan to`ldirilgan bo`lishi shart. Repetitsiyaga kelgan aktyor o`ziga kerakli buyumlarni joy-joyida ko`rishi va undan ehtiyojga qarab foydalanishi mumkin bo`lsin. Aktyorning xususiyati shunday. Sahnada bironta buyum ko`rdimi, albatta, uni ushlab ko`rishga harakat qiladi. Repetitsiya boshlash uchun yana nima yetishmaydi? Ishchi kiyim. Ko`pincha busiz repetitsiya qilib bo`lmaydi. Shuning uchun rejissor ish jadvalini tuzar ekan, albatta, aktyorlar ishchi kiyimida bo`lishligini ko`rsatib o`tishi shart. Ishchi kiyimi deganda sport kostyumi yoki sahnada ishlash uchun qulay bo`lgan boshqa kiyimlar nazarda tutiladi. Endi ayrim hollarda rolning o`ziga xos xususiyatlari alohida kostyum bilan bog`liq bo`lishi ham mumkin. Bunday vaziyatda ishchi kiyimining o`zi yetarli bo`lmaydi. Shuning uchun alohida kostyum bilan bog`liq sahnalar uchun zarur ustbosh repetitsiyada hozir qilinishi talab etiladi. Bunda kostyumlar taxminiy bo`lishi ham mumkin. Chunki, spektakl uchun tikiladigan maxsus kostyumlar asar chiqishiga yaqin tayyor bo`lsa ham xursand bo`lish kerak. Yana muhim bir narsa. Rassom bilan kostyumlar xususida gaplashilganda, ularning rangini ham hisobga olish kerak. Juda ham nafis, ko`zga yaqqol tashlanadigan kostyumlar bir-ikki spektakldan keyin kir bo`lib, dog`- dug`lari ko`rinib qoladi. Albatta, rejissor bilan rassom masalaning shu tomonlarini hisobga olib kostyum tanlashi, yaltir-yultur, nafis ranglardan qochgani ma`qul. Spektaklninig musiqasi hamisha uning ichida bo`lishiga harakat qilish kerak. Spektakl tayyor bo`lishiga yaqin musiqa qidirishga tushilsa, xuddi ziravorsiz lag`monga o`xshab qoladi. Agar spektakl jonli musiqada ijro etilsa, repetitsiyaning dastlabki kunidanoq bir-ikki cholg`uvchini, juda bo`lmaganda pianino bilan cholg`uvchini repetitsiya jadvaliga qo`shish kerak. Shunday qilinganida musiqa spektaklning to`qimasiga singib, plastik yechimlar bilan birga, badiiy bir butunlikni tashkil qiladi. Agar spektaklda magnit tasmasidan foydalanilsa, har bir sahna uchun taxminan, uch- to`rt turdagi musiqalar oldinma-ketin tasmaga tushiriladi va repetitsiya davomida

ma`qul kelgani qoldirilib, boshqasi olib tashlanadi. Natijada, repetitsiya nusxasi asosida spektaklning yagona musiqasi paydo bo`ladi. SPEKTAKLNI TUG`ILISHI Nihoyat ko`pdan kutilgan repetitsiya daqiqalari ham yetib keldi. Ijodiy jamoa jamuljam. Aktyorlar rejissor atrofini o`rab o`tirishipti. Hamma uning og`ziga tikiladi. Barcha hayajonda. Bu yaxshi, albatta. Xaddan tashqari o`ziga ishonish ham yaxshi oqibatlarga olib kelmaydi. Lekin hamma sukutda. Bu sukunatni birinchi bo`lib, albatta, rejissor buzadi. Negaki, repetitsiya jarayonining to`liq xo`jayini rejissor bo`lib, aktyorlar uning mehmonlari hisoblanadi. Xo`sh, bunday vaziyatda rejissor nima qilishi kerak? Albatta, ezmachilikka berilib ketish mumkin emas. Bor yo`g`i ikki-uch og`iz gap kifoya qiladi. Shundan so`ng darhol sahnaga ko`tarilib, ishtirokchilarni ham taklif qilish kerak. Shunday qilinganida rejissor mehmonlarni xuddi o`z uyi bilan tanishtirayotgandek: eshik va derazalarni, kirib chiqish yo`llarini aktyorlarga tushuntirib beradi. Shuningdek, zarur rekvizitlarni qo`liga tutqazadi va ularni qayerda, qachon, ishlatish kerakligini tushuntiradi. Shunday qilinganida hamma bir zumda o`z ishi bilan band bo`lib qoladi. Sahnadagi dekoratsiya to`g`risida tushuntirish ishlariga ham ikki-uch daqiqa kifoya qiladi. Shundan so`ng rejissor aktyorlarni tomosha zaliga o`tqizib, o`zining bo`lajak spektakl haqidagi tasavvurini, ko`zlangan maqsad, ularga erishish yo`llari, mizansahnaning umumiy ko`rinishi haqida gapirib, ayrim joylarini ko`rsatib beradi. Agar aktyorlar orasida tajribasizlari bo`lsa, unda shoshilmasdan har bir parchaning vazifasi, aktyorning ayni joyda bajarishi kerak bo`lgan harakatlarini batafsil tushuntirib berishi lozim. Bordi-yu aktyorlar tajribali bo`lsa, umumiy manzarani chizib berishning o`zi kifoya qiladi. Chunki, ko`p gaplar stol atrofida o`tirib ishlash jarayonida aniqlangan bo`lishi kerak. Rejissor aktyor uchun o`ylash, erkin harakat qilish imkoniyatini yaratib bermasa, tezda ko`pchilikning me`dasiga tegib qolishi mumkin.

— Hozir nima qilyapsiz? Bu yerdagi harakatingiz qanday edi? Nega unday, nega bunday? Mana bu kursini ko`rib qo`y, bu esa hassa, mana bu xokandoz, — deb aktyorni erkin ijod qilishiga halaqit bermaslik kerak. Ko`rsatib bergan ma`qulmi yoki gapirib berganmi? Gapirib, tushuntirib berish osonroq bo`lsada, ko`p gapirishlikni talab qiladi. Uning ustiga aniq bo`lmaydi. Hamma gapni ham gapirib, tushuntirib berish qiyin, albatta. Ko`rsatib berish yaxshi, ammo xafvli. Uning natijasi tezroq ko`rinsada, aktyorlarni rejissorga taqlid qilishga o`rgatib qo`yishi mumkin. Umuman olib qaraganda, rejissorning tez-tez ko`rsatib berishi yaxshimi, yomonmi? Sahnada aktyorchasiga ko`rsatib berish, bu aktyor uchun taqlid qilish bilan barobar. Ko`rsatib berishning bunday usuli ma`qul emas, albatta. Agar rejissor yaxshi ko`rsatib bera olmasa, o`z obro`sini to`kib qo`yadi. Aktyorlarni ishontirishi qiyin bo`ladi. Agar yaxshi ko`rsatib bergudek bo`lsa, aktyorni shashtidan tushirib qo`yadi. "Albatta, men bunday darajada o`ynay olmayman", deydi ichida. Shuning uchun hozirgina siz ko`rsatib bergan sahnani hech bir ishtiyoqsiz qaytarishga tushadi. Shuning uchun aktyorchasiga ko`rsatib berish mumkin. Faqat tarbiyaviy maqsadni ko`zlab ko`rsatish kerak. Bunday ko`rsatish dangasa aktyorni mudroq holatdan uyg`otib, ozgina tashabbusini qo`zg`atish uchun foydali bo`ladi. Misol uchun, sahnada raqs bilan bog`liq parcha repetitsiya qilinyapti. Siz aktyordan ayrim narsalarga rioya etishlikni talab qilasiz: —Shu joyda raqs tushishdan to`xtamagan holda, gaplasha turib, tomoshabinga o`girilish kerak, hamrohingizni tomoshabinga o`girilishi uchun imkon yaratib bering. —Men bunday qila olmayapman. —Yana bir harakat qilib ko`ring. Aktyor yana repetitsiya qiladi, biroq topshiriqni bajara olmaydi. Siz yana tushuntirasiz. -O`zingiz ko`p yurmasdan, bir joyda oyog`ingizni o`zini o`ynatib turing. Hamrohingiz so`zi kelishi bilan tomoshabinga orqa qilib turib olsangiz, uning yuzi tomoshabinga ko`rinadi.

Aslida u qadar murakkab bo`lmagan harakatni bajarish qiyin ish emas. Ammo aktyorning qaysarligi tutib, bu harakatni bajarish uchun o`zini qiynagisi kelmasa- si? — Men raqqos emas aktyorman, ko`ryapsizku chiqmayapti, — deya bahona qidiradi u. — Bu yerda raqqos bo`lish shart emas, qarab turing. Rejissor, hozirgina o`zi tushuntirgan harakatni, sahnaga chiqib ko`rsatib beradi. Savol tug`ilishi mumkin: Rejissor o`zi talab qilgan harakatni, o`zi ko`rsatib berishi kerakmi? Albatta! Lekin hamisha ham emas.O`ta zarur bo`lgan vaziyatlardagina, ko`rsatib berishi mumkin. Ba`zai aktyorlar, rejissorni sinash uchun jo`rttaga: — Shu joyini o`zingiz ko`rsatib bering, — deb turib olishadi. Bunday vaziyatda sira ikkilanmay sahnaga chiqib ko`rsatib berish shart. Rejissorning, qo`rqmasdan sahnaga otilib chiqib, o`zi talaba qilgan harakatlarni ko`rsatib beraolishi, uning katta yutug`idir. Lekin zinhor aktyorlar tomonidan o`zini kalaka qilinishiga yo`l qo`ymasligi zarur. Birikki safar aktyorlarning bunday mug`ombirliklariga javoban, sahnaga chiqishi mumkin. Lekin bir-ikki safardan keyin "asalning ham ozi yaxshi" qabilida ish tutishi maqsadga muvofiqdir. Mening vazifam sizlarga topshiriq berish, sizning vazifangiz uni bajarish, deya talab qilishlik bilan ishni davom ettirish kerak. Aktyorchasiga ko`rsatish — bu qanday timsolni, sahnani, munosabatni qanday o`ynash kerakligini ko`rsatib berishdan iborat. Rejissorchasiga ko`rsatish esa mazkur parchada qanday vazifani bajarish kerakligini ko`rsatib berishdan iborat. Shuning uchun rejissorchasiga ko`rsatib berishdan sira cho`chimaslik kerak. Chunki, bu vaziyatda rejissor aktyorning oldigi qo`yilgan vazifasini qisqa va lo`nda qilib namoyish etishi zarur. Rejissor, garchand katta yoshdagi mashhur aktyorlar unga qarab turgan bo`lsa ham, sira istihola qilib o`tirmay o`z vazifasini

bajarishi zarur. Negaki, sahnada har kimning bajarishi majburiy bo`lgan aniq vazifasi bor bo`lib, rejissorning vazifasi esa aktyorlarni to`g`ri yo`lga solib turishlikdan iborat. Xo`sh, u holda tushuntirish, gapirib berish nima bo`ladi? Ham tushuntirib, ham ko`rsatib berish rejissorlik qobiliyatini namoyish qilishlik bilan barobar. U sahnaga chiqib, piyesadagi rol matnini boshdan-oyoq gapirib berishi shart emas. Rejissor sahnaga chiqqanida aktyor tomosha zaliga tushib o`tirib olmay, birikki qadam nariga borib turishi va rejissordan keyin darhol repetitsiyani davom ettirib ketishi lozim. Afsuski, ayrim rejissorlar ko`pincha aktyorchasiga ko`rsatib berishga berilib ketishadi. Albatta, bu aktyorning hamiyatiga salbiy ta`sir ko`rsatmay qolmaydi. Shuning uchun ba`zan aktyorlar, rejissor endi ko`rsatmoqchi bo`lib turganida: — Bo`ldi tushundim, hozir o`zim harakat qilib ko`raman, — deydi. Har bir narsa o`z meyyorida bo`lgani ma`qul. KIM KIMNI? Aktyor rejissor topshirig`ini qanchalik aniqlik bilan bajarishi kerak? Agar texnik jihatdan qaralsa, aniq bajarishi kerak. Chunki, rejissor o`zi ko`rsatib bergan harakatni taxminiy bajarilishini va nihoyat aktyorning dangasaligiga toqat qilib turishi kerak emas. Lekin aktyor ko`rsatilgan harakatni yoki topshiriqni boshqacharoq shaklda ko`rsatsa, bu boshqa gap. Biroq aktyorning ham e`tiroz bildirishga, o`zi tasavvur qilgan sifatlarni asarga kiritishga haqqi bo`lganidek, rejissorning ham spektaklni to`laqonli egasi sifatida uni qabul qilish va qilmaslik huquqi tartibga solingan bo`lishi shart. Tartibga solish uch ko`rinishda bo`lishi mumkin: Masalan, aktyor va rejissorning ijodiy ish jarayonidagi munosabatlarini uch ko`rinishdan kelib chiqib qabul qilish mumkin bo`lgan harakatlarni, spektaklning yo`nalishi va janridan kelib chiqib, qabul qilib bo`lmaydigan takliflarni belgilab olish mumkin. Birinchi shakl — rejissor taklif etadi, aktyor bajaradi. Ikkinchi shakl — rejissor taklif etadi, aktyor o`z fikrini bildiradi, rejissor qabul qiladi.

Uchinchi shakl -rejissor taklif qiladi, aktyor o`z fikrini bildiradi. Rejissor bu fikrni qabul qilmaydi. Aktyor, rejissorning aytganini qiladi. Shunday rejissorlar borki, ular faqat birinchi shakl bilan ishlashni yoqtirishadi. Bunday yo`l bilan ular aktyorning asarga bo`lgan qiziqishini, uni yaratishda o`zining ham hissasi borligidan faxrlanib yurishdek imkoniyatidan mahrum qilib, butun ijodiy jamoa mehnati, asarni dunyoga kelishidan manfaatdorligini yo`qqa chiqarib qo`yadi. Boshqa bir rejissor aktyorning har qanday taklifiga qarshi borishni o`ziga ep ko`rmay, uning takliflari orasida yo`q bo`lib ketadi. Bunday shaklda ishlashda repetitsiya jarayoni ham, spektakli ham "bozor" bo`lib ketadi. Bizning nazarimizda, yuqorida ko`rsatib o`tilgan shakllarning birontasi ham repetitsiyada haqiqiy ishchanlik sharoitini vujudga keltirish uchun xalaqit bermaydi. Faqat har uchchalasidan o`z o`rnida, mulohaza yuritib foydalanish zarur. Endi uchinchi shaklini olib ko`raylik. Rejissor aktyorning taklifini qabul qilmaganidan keyin savol berishi mumkin. — Nega mening taklifim to`g`ri kelmaydi? yoki — Sizning aytganingiz nimasi bilan to`g`ri va yaxshi? Rejissor esa unga javoban jahl bilan, - chunki buni men aytdim, senga qaraganda men nima qilishni yaxshi bilaman, deydi. Shundan keyin aktyor o`zidagi ichki e`tirozni bostirish o`rniga rejissor aytganlarini hech bir xohishsiz bajarishga tushadi. Endi boshqa shaklini olib ko`raylik: Rejissorning keskin so`zlaridan keyin aktyor ham o`zining haqligini isbotlashga tushadi: -Axir siz ham yanglishishingiz mumkinku! yoki — Biz aktyorlar qo`g`irchoq emasmiz, shuning uchun haq ekanligingizni isbotlab bering. Shundan keyin rejissor aktyorga do`q-po`pisa qiladi yoki uzundan-uzoq tushuntirishga kirishib ketadi. Natijada, repetitsiyadan ko`zlangan maqsadning yarmiga ham erishib bo`lmaydi.

Biz yuqorida rejissorlar faoliyatining ayrim jixatlarini ko`rib chiqdik. Keling, endi aktyorlarni ham ko`rib chiqaylik. Shunday aktyorlar borki, ular rejissor bilan umuman bahslashib o`tirmaydilar. Ular ham ikkiga bo`linadilar. Bulardan birinchilari "olma pish, og`zimga tush"deb, rejissor nima desa shuni so`zsiz bajaradigan, tashabbussiz bo`lib, o`zlarini tamoman rejissor ixtiyoriga topshirib qo`yadilar. Bunday aktyorlarda tashabbusni uyg`otish uchun ularni ko`proq mustaqil fikrlashga da`vat qilish, ertaga mana buni o`ylab bir narsa topib keling; deya qiziqtirish kerak. Ikkinchi bir aktyor ham rejissor bilan bahslashib o`tirmay, uning topshiriqlarini bajarishga darhol kirishadi. U rejissordan qanday topshiriq olmasin, darhol uni o`ziniki qilib olishga, qiziqarli ijro etishga, rejissorning ko`rsatmalarini har tomonlama boyitishga harakat qiladilar. Bunday aktyorlar eng oliyjanob san`atkor hisoblanadilar. Bunday aktyorlar bilan ishlagan rejissorlarning ishi unumli, qiziqarli, hech bir asabiylashishga o`rin qoldirmaydigan ijodiy sharoit vujudga keladi. Ba`zi aktyorlar esa bo`lar-bo`lmasga bahslashishni yoqtiradigan, qanday bo`lmasin o`zinikini “ma`qullashga” moyil bo`lishadi. Ishning umumiy natijasi zarariga ishlasa ham mayli, lekin faqat uning aytgani bo`lishi kerak. Undaylar bilan ishlash qiyin. Shuning uchun bunday aktyorlar bilan ko`proq alohida ishlashlik, bo`lar-bo`lmasga bahslashaverish hech qanday natija chiqarmasligini tushuntira borish kerak. Agar bunday aktyorlar bir necha bor rejissor topshirig`ini bajarib bo`lganidan keyin ham o`zinikini ma`qullab tursa, uning taklifini ham ko`rish kerak. Shunda ham aktyor tushuntira boshlashi bilan uni darhol to`xtatib, marhamat, ko`rsatib bering deyish foydali bo`ladi. Uning takliflaridan rolning sifati oshsa, sahnadagi hamrohiga yordam bersa, bunday taklifidan yuz o`girmaslik kerak. Aktyor esa o`zining taklifi qabul qilinmasa sira xafa bo`lmay, rejissorning ko`rsatmasini bajarishga kirishib ketadi. Buning uchun rejissor ham, o`zining topshirig`iga nisbatan aktyorning taklifi qiziqarli bo`lsa, uni darhol qabul qilish

kerak. Natijada, ikki o`rtada ijodiy hamkorlikni yanada mustahkam izga solib olishi uchun sharoit yaratiladi. V.Mayakovskiy aktyorlarni "katta bolalar", degan ekan. Haqiqatan ham bu gapda jon bormi? Repetitsiya jarayonida aktyor bilan rejissor o`rtasidagi munosabatlar turlicha bo`lishi mumkin. Bir sharoitda ular ikki mamlakatning elchilariga o`xshab ketishsa, boshqa bir holatda samimiy do`stga o`xshaydilar. Yana boshqa bir holatda otalar va bolalarga o`xshab ketadilar. Ota va ona o`z farzandlari oldida obro`larini tushirmaslik uchun nima qilishlari kerak? Birinchi navbatda, yoshi katta odam bir pog`ona yuqorida turishi kerak. Qanday qilib? O`z so`ziga egalik qilish, o`z e`tiqodiga sadoqati orqali erishiladi. Agar qonunchilikda biri qonun chiqaruvchi, ikkinchisi faqat unga bo`ysunuvchi bo`lsa, qonun chiqaruvchi uchun ham, o`zi rioya etishi kerak bo`ladigan qonun zarur. Agar rejissor repetitsiyaga kechikkanlar ishga qo`yilmaydi desa, birinchi navbatda, bu tartibga o`zi rioya etishi lozim. Repetitsiya muddatini belgilagan rejissor, belgilangan vaqtda o`z ish joyida o`tirgan bo`lishi shart. Shuningdek, bir gapni aytdimi, so`zining ustidan chiqishi shart. Agar bugun to`xtatmasdan spektaklni boshidan oxirigacha ko`ramiz desa, aytganini bajarishi lozim. Negaki, aktyorning ichki hissiyot va sezgilari tayyor holda shunga moslashgan bo`ladi. Aktyor sahnaga chiqib, bir og`iz gapni gapirishi bilan pastdan turib "to`xtang", deb baqirilsa va yana ishni maydalab ko`rishdan boshlansa, aktyorning darrov ensasi qotadi. Ko`ngli ishdan soviydi. Yoki rejissor"palon parchadan, palon parchagacha ishlaymiz, so`ngra tanaffus qilamiz" desa, so`zida turmog`i kerak. Qonun hamma uchun barobar bo`lishligi ikki o`rtadagi kelishmovchilik, har turli munozara va bahslarga o`rin qoldirmaydi. REJISSOR – XATOT! Aktyorlik ko`rsatuvi da rejissor nimani o`rgatishi kerak? Eng avvalo, ijrochi qayerda nima ish qilishini.

YA`ni mizansahna va jismoniy harakatni. Ba`zan buni rejissorning chizmasi ham deyiladi. Go`yo rassom toza qog`ozga bo`lajak asarning qoralamasini chizgandek. Odatda, rejissorlik chizmasining uch ko`rinishi ahamiyatlidir. • yo`nalish bo`yicha; • muhim nuqtalar; • jismoniy harakat bo`yicha yo`nalish Yo`nalish bo`yicha aktyorlarni joylashtirishda ko`proq ta`sirchan harakatlar bajarilishi kerak bo`lgan sahnalar nazarda tutiladi. Bu yerda harakatning sifati muhimdir. Ikkinchi turdagi ko`rsatishda mizansahna bo`ylab muhim bo`lgan nuqtalar belgilanadi. Masalan: “Buratino” asaridagi yakuniy sahnada Karabas bilan Buratino tarafdorlari o`rtasidagi to`qnashuv asosiy ahamiyatga ega. "Oltin kalit" uchun ular o`rtasida jang bo`lishi kerak. Shuning uchun, to`qnashuv, olishuv, xuddi basketbol o`yinidagi koptok uchun kurashga o`xshaydi. Karabas oltin kalit bilan Buratinoning jig`iga tegishga harakat qiladi. Buratino odamlari esa joyidan qo`zg`almaydi. Karabas kalitni Bazilioga irg`itadi. U kalitni ushlaganicha sahnaning o`rtasiga kelib, Buratino bilan Pyeroni mazax qila boshlaydi. Pyerolar esa sahnaning boshqa burchagiga o`tib oladi. Pyero mushukni chalg`itadi. Vaqtdan foydalangan Buratino kalitni Mushukning qo`lidan olib qochadi. Qayerdandir paydo bo`lib qolgan Tulki kalitni Buratinodan olib, Karabasga irg`itadi. Lekin kalitni Malvina ilib olib, burchakka turib oladi. Buratino do`stlari bilan bostirib kelayotgan Karabasning yo`lini to`sadilar. Guruhlar yana joylarini o`zgartirishadi... Mazkur mizansahnada harakatlar sifati emas, aniq shakli, borib to`xtaladigan yoki harakat boshlanadigan nuqtalar muhimdir. Maqsad- zarur vaqtda eng qisqa yo`l bilan o`zi uchun belgilangan joyga yetib olish va o`sha yerda turishlikdir.

Aktyorlar o`z joylarini yaxshi bilib olishgach, mizansahna va uni ishlash, ya`ni badiiy bo`yoq berish navbati keladi. Bunday ish usulida, sahnada ko`pchilik bo`lsa-yu ularning faoliyati uzluksiz harakat bilan bog`liq bo`lsa, kichik sahnachalarga bo`lib ishlanadi. Uchinchi yo`l — bu jismoniy harakat yo`nalishi bo`lib, ko`proq maishiy mavzudagi asarlarda qo`l keladi. Har bir ishtirokchining o`z yo`nalishi va ularning bir-biri bilan bog`lab turadigan harakatlar chizig`i belgilanadi. Yana muhim bir masala, agar repetitsiya kichik xonada o`tkazilayotgan bo`lsa, sira ham erinmay hamma mizansahnalarni shu joyda ishlab olish kerak. — Bunday sahnalarni ertaga dekoratsiya tayyor bo`lganida ishlayman, deyilsa katta xatolik bo`ladi. Chunki, dekoratsiyalar tayyor bo`lganida maydachuyda sahnachalarni ishlashga vaqt yetmaydi. Hamma ikir-chikirlarni erinmay, repetitsiya vaqtida ishlab taxt qilib qo`yilsa, sahnaga chiqilganida umumiy manzaralar, umumiy sahnalarni bir-biriga bog`lash oson ko`chadi. Ish unumli bo`ladi. MUVOFIQLASHTIRISH (sintez) San`atda tahlil bilan shug`ullanish, mushohada yuritish, ko`p qiziqarli yumush. Ayniqsa, endi san`at olamiga kirib kelayotgan rejissor, agar u ilmiy izlanishlar olib borayotgan bo`lsa, yana ham jozibali bo`lishi aniq. U pyesaning ichiga chuqurroq kirib borib, voqealar, timsollar, dramaturgning mahorati, uslubini qanchalik ko`p mushohada qilishga harakat qilsa, shunchalik uning bilim boyligi kengayib boraveradi. Ammo kunlar o`taveradi, pyesani ishlab topshirish vaqti tobora yaqinlashib keladi. Garchand, pyesani bo`lakbo`laklarga bo`lib, dasturxonga terib qo`yilgandek tuyulsa ham uni yig`ishtirib, bir-biriga bog`lab yaxlit spektakl holiga keltirish uchun vaqt qolmaydi. Buning ustiga stol atrofida o`tirib ishlash jarayoni uchun haddan tashqari ko`p vaqt sarflab qo`ygan. Endi nima bo`lsa bo`ldi deb, naridan beri spektaklni yig`ishga, parchalarni birlashtirishga kirishib ketiladi. Afsuski, shoshlinchda eng muhim qismlar, holatlar yoddan ko`tarilib ketadi.

Bir necha spektakllar sahnalashtirilganidan keyin bu rejissor ancha aqlini peshlab olgan bo`lib, spektakl chiqishiga bir-ikki hafta qolganida pyesani tahlil qilishni yig`ishtirib qo`yib, asarni to`htatmasdan repetitsiya qilishga kirishadi. To`xtatmay repetitsiya qilish jarayonida shu narsa ayon bo`ladiki, asar ustida olib borgan ilmiy izlanishlar, pyesaning tahlili natijasidagi xulosalar spektaklda o`z aksini topmagan bo`ladi. Rejissor esa "aktyorning mahorati yetmagan", degan xulosaga kelib, o`zining izlanishlaridan ko`ngli joyiga tushadi. Ammo asosiy sabab, bu yerda rejissorning texnikasi yetishmaganligidadir. Muqoyasa (nazariyada yozilganlari bilan amalda aks etganlarni bir-biriga solishtirib, qiyoslash) qilish faqat sahna qurilishlari, to`xtovsiz repetitsiyadan iborat emasligini rejissor bora-bora tushunib yetadi. Professional teatrda muqoyasa uchun 70 foiz vaqt sarf bo`ladi. Muqoyasa ham ijodiy jarayon bo`lib, avvaldan pyesani tahlil etishga nisbatan ham qiziqarliroqdir. Chunki, muqoyasa professional teatrlada bo`ladi. Xuddi foto qog`ozga qizil chiroq yordamida tushirilgan rasm kabi, asta-sekin, bo`lg`uvsi san`at asarining ayrim qirralari sekinlik bilan ko`rina boshlaydi. Shuning uchun bu sinoatni tushunib yetgan rejissor asarni tahlil qilishdan keyin muqoyasa qilmay, aksincha, tahlil bilan barobar muqoyasa ham qilib boradi. Hozirgi zamon teatr san`atida tahlil, repetitsiya va muqoyasani alohida-alohida emas, birgalikda qo`shib olib boriladi. Har bir jarayonni qo`shib olib borilganida, rejissorning barcha ijodiy hujayralari barobariga ishga tushadi. Piyesaning ma`lum qismini sahnaga joylashtirib bo`lgach, bir sidra bajarilgan ishni mustahkamlash maqsadida, tahlil qilingan nazariy bilim bilan bajarilgan amaliy ishni bir-biriga solishtirib, chiqish zarur. Bir sahnani repetitsiya qilinayotgan vaqtda oldinda keladigan voqea va sahnalarni mutlaqo nazardan chetga chiqarmaslik kerak. Repetitsiya ibtidosida nazariy tomondan ishlangan rejissorning chizgilari bilan amalda erishilgan natijalarni hamisha muqoyasa qilib borishlik muhim xislatdir. Har bir repetitsiyada, ma`lum yuki bor sahnalarni taqsimlash va o`sha sahnani bir-ikki qaytarib, aktyorlar ongida mustahkam o`rnashib olishini nazorat qilish kerak. Shu bilan birga bu sahna umumiy ko`rinishga mos tushyaptimi yo`qmi,

rejissorning umumiy tahliliga solishtirib, taqqoslab borish lozim. Demak, har bir repetitsiyada rejissor asardagi jumlalar soniga qarab emas, o`zi tomonidan tuzib chiqilgan piyesa partiturasidan kelib chiqishi muhimdir. Repetitsiyani to`xtashida, repetitsiya qilinayotgan sahnadan ko`zlangan fikr yakun topishi yoki matn katta bo`lsa, o`zi xohlagan joyida to`xtatishi mumkin. Bu yerda eng muhimi, aktyor uchun bundan ortiq nafis harakatlarni bajarish og`irlik qilishi mumkin bo`lgan holatni sezish bilan ishni to`xtatish foydalidir. Odatda, aktyorlar bir repetitsiya davomida to`rt-besh, kichik parchalardagi harakatlarni qabul qilishlari va o`zlashtira olishlari mumkin. Shundan so`ng bajarilgan ishni mustahkamlab olish kerak. YA`ni repetitsiya qilingan sahnani uch-to`rt marta qaytarish mumkin. Ko`pincha repetitsiyani yarmiga borilganda, aktyorlar "tanaffus qilib olaylik", deb qolishadi. Shunda rejissor, go`yo ularning taklifini qabul qilgandek bo`lib, "hozir o`tganlarimizni qaytarib olaylik, keyin tanaffus qilamiz", desa aktyorlar darrov ko`nishadi. Lekin rejissor qaytarish o`rniga yana bir boshdan tushuntirib ketsa, bir joyini qayta-qayta takrorlayversa, so`zsiz aktyorlar noroziligini keltirib chiqaradi. Repetitsiyaning ikkinchi, tanaffusdan keyingi qismida ishni shunday olib borish kerakki, hozir bajarilgan ish bilan ertalabdan beri o`tilganlarni ham bir-ikki qaytarib olishga vaqt qolishi kerak. Odatda, o`tilganlarni qaytarilgan vaqtda, har qanaqa vaziyat bo`lishidan qat`iy nazar, aktyorlarni to`xtatmaslikka harakat qilish kerak. Hatto pyesadagi matnlar tushib qolgan taqdirda ham. Repetitsiyaning yana bir muhim tomoni shundan iboratki, asardagi kichik bir parchani ishlashga juda ko`p vaqt sarflab, qolgan sahnalarni “keyinroq taqsimlab chiqaman” deyish o`ta xatolikdir. O`sha "keyinchalik" hech qachon bo`lmaydi. Yoki asarni boshdan-oyoq sochib olib, keyin bir boshdan qaytaraman deyilsa, sochilgan sahnalar tezda aktyorlarning xotirasidan ko`tarilib ketgan bo`ladi. Shuning uchun sahnalashtirishga ajratilgan vaqtning har daqiqasidan unumli foydalanib, sahnalarni taqsimlash ham, o`tilganlarni qaytarish ham kerak. Buning ustiga hamma sahnalarni taqsimlab ulgurish ham zarur.

Repetitsiyalar boshlanishida hamma narsa rejissorga aniq-ravshan bo`lib, ishning o`rtasida noaniqliklar paydo bo`lsa, ishning nihoyasida yana hamma narsa aniq-ravshan ko`rina boshlasa, demak, ish to`g`ri rejalashtirilgan va aniq yo`nalish bo`yicha boryapti. Agar repetitsiya qilingan sayin ko`p narsalar tushunarsiz ko`rinsa, hali oldinda qilinmagan ishlar oshib-toshib yotgandek tuyulsa ham rejissor sira o`zini yo`qotib qo`ymaslik kerak. Chunki, bunday holatni yuzaga kelishi tabiiy bir holdir. Bunday kezlarda "qani nimalar qilganimizni bir ko`rib qo`yaylik", deb asarni spektakl holatiga keltirish uchun urinish o`ta xatolik hisoblanadi. Negaki, asarni birinchi marta boshidan qaytarish, hech qachon kutilgan natijani bermaydi. Bu ish xuddi naridan-beri, pala-partish yelimlangan qog`oz parchalari yig`indisiga o`xshab ketadi. Bunday kezlarda rejissor mutlaqo o`zini yo`qotib qo`ymasdan aktyorlarga yaxshi gapirishi, ularning kayfiyatini ko`tarishi, o`rni bilan hazil-huzul qilishi, shu yo`l bilan ulardagi ishonchni so`ndirish o`rniga yana ham ko`tarishga intilmog`i tavsiya etiladi. Teatr sharoitida shunday vaziyatlar ham bo`ladiki, oldinroq ishga tushgan asar o`z vaqtida chiqmay qolib, sahna bo`shamasligi mumkin. Bunday kezlarda sahnaga chiqishga shoshilmaslik kerak. Aksincha, boshqalar nazarida hali repetitsiya xonasida qilinadigan ishlar oshib-toshib yotgandek bo`lib tuyulishi kerak. Albatta, bunday vazifani rejissordan boshqa kim ham o`z zimmasiga olardi. Shuning uchun rejissor hotirjamlik bilan repetitsiyalarni yana bir boshdan shoshilmay ko`rib chiqishga kirishmog`i kerak. Bunda barcha ishtirokchilarni, ishga chaqirmay, ayrim sahnalardagi aktyorlarni o`zini chaqirib, o`shalar bilan o`tilgan sahnalarni yana ham mustahkamlashga, ular o`rtasidagi munosabatlarni chuqurroq tahlil qilishga, boshqa sahnalar bilan muqoyasa qilishga kirishish ko`p foydalidir. Lekin zinhor bunday repetitsiyalar davrida avvalgi ishlarni inkor etib, boshqa mizansahnalar yaratishga kirishmaslik kerak. Chunki, aktyor bir zumda o`zgarib qoladigan qo`g`irchoq emas. Faqat o`tilganlarni yana ham mustahkamlash, berilgan shartsharoitdagi maqsadlarni yana ham izchil amalga oshirish yo`llarini qidirish, rang-barang yo`llar topish ustida birgalikda ijod qilish kerak. Vujudga

kelgan vaziyatdan foydalanib, piyesani boshdan oyoq yana bir karra ko`rib chiqilganidan keyin unga tegmaslik kerak. Endigi ish faqat sahnada davom etishi mumkin. NAVBATDAGI DOVON Asosan kichik bir xonada repetitsiya qilib, birdan katta sahnaga chiqilganida, har qanday rejissorda ham hayajonlanish bo`ladi. Sababi, bu yerdagi imkoniyat va sharoit mutlaqo boshqachadir. Birinchidan, makonning kengligi, maydonning cheksizligi, balandlik, yon tomondagi pardalar (kulislar) ortidagi bo`shlik, ustiga- ustak, bo`sh bo`lsa ham tomosha zalining borligi hayajonga sababdir. Hali uchishga qodir bo`lmagan "temir qanot" asar bu cheksiz maydonda o`zini qanday ko`rsata olarkin. Shuning uchun G. A. Tovstonogov asosiy repetitsiyalarni hamisha kichik xonada o`tkazgan. Agar rejalashtirilgan ishlar nihoyasiga yetmay qolsa, bo`sh bo`lsa ham asosiy sahnaga chiqishga shoshilmang. Lekin asar parchalari mustahkam ishlangan bo`lib, vazifalar aniq bajarilishiga erishilgan bo`lsa, albatta, asosiy sahnaga chiqish kerak. Asosiy sahnaga chiqish bu mutlaqo yangicha, boshqa ijodiy jarayon ekanligini rejissor yodda tutishi kerak. Bu navbatdagi yangi dovondir. Rejissor sahnaga chiqiboq kichik xonada o`tkazgan repetitsiyalarini qayta ko`rishga tushib ketsa, ish og`ir ko`chadi. Chunki, bu bir dovondan oshib o`tmay turib, oldinda kutib turgan boshqa dovonga ko`tarilishi kerak bo`lgan odamga o`xshaydi. Lekin seni oldinda nimalar kutayotganini aniq bilsang, shunga qarab kuch sarf qilasan. Tajribasiz rejissorlar ijodiy ish bir tomonda qolib, boshi bilan ishlab chiqarish ishlariga kirishib ketadi. Bir tomondan repetitsiyalar uchun ajratilgan vaqt qisqarib borsa, hali sahnaga qo`yilmagan dekoratsiya qismlari, rekvizitlar uni mutlaqo ijodiy izdan chiqarib yuboradi. Tajribali rejissor ishlab chiqarish ishlari bilan yon-mayon eng asosiy ishi repetitsiya ekanligini yaxshi biladi. Kichik xonada sochib tashlangan spektakl bo`laklarini jamlash, ularni spektakl holiga, badiiy asar darajasiga ko`tarish uchun asosiy e`tiborini spektaklga

qaratadi. Rejissorlik kasbi yuragini hovuchlab ishlaydiganlar uchun emas. Bunday vaqtlarda teatrdagilarning kamdan-kami bo`lajak spektaklni muvaffaqiyatli chiqishiga ishonadi. Bu ham kamlik qilganday atrofda turli-tuman g`iybat, mish- mish, istehzoli kulgilar ko`paygandan ko`payib boradi. Ammo o`z kuchi, bilimiga ishongan rejissor ularning birontasiga e`tibor bermay, boshlagan ishini sabot bilan davom ettiraveradi. Matonat, qat`iyat, sabr-toqat bilan ishni davom ettirish kerak, tamom vassalom! Rejissor shunday ish tutsagina hamma to`siqlarni yengib o`tadi. Bunday vaqtlarda repetitsiyalarni to`g`ri yo`lga qo`yabilishlik katta ahamiyatga ega. Tasavvur qilib ko`raylik. Aktyor erta bilan barvaqt turib yuvinib, taranib, soqollarini olib, toza usti bosh kiyib, xovliqib ertalabki repetitsiyaga yetib keladi. Kelganda ham o`n-o`n besh daqiqa oldin kelib, repetitsiya kiyimlarini kiyib, sahnaga chiqishga taxt bo`lib turipti. Lekin repetitsiya negadir boshlanmaydi. Grimxonasiga kirib, sigareta chekadi. Qarta o`ynaydi. Ovozi bo`g`ilgan rejissor esa repetitsiya uchun hali u narsa, hali bu narsa yo`qligidan jig`i biyroni chiqadi. Nihoyat, allaqancha vaqt o`tib, sahnaga chaqiriladi. So`zini takrorlaydi. Rejissor esa turli-tuman texnik kamchiliklarni bartaraf etish bilan ovora. Bu ham kamlik qilganday, bot-bot zalga odam kirib chiqadi. Sahnaga nimalarnidir o`rnatgan, tuzatgan bo`ladi. Yo`lakda kimdir birovga baqiradi. Mana shunday vaziyatda qanday qilib unumli repetitsiya qilish mumkin? Endi boshqa bir sharoitni ko`raylik. O`sha aktyor sahnada bo`ladigan birinchi repetitsiyaga kelyapti. Avvalgi safar erta kelib qo`yib ta`zirini yegani uchun roppa-rosa o`n birda eshikdan kirib keladi. Lekin eshikdan kirishi bilan oldiga "Sekin gapiring, repetitsiya bo`lyapti", degan katta yozuvni qo`yib olgan navbatchi ayol teatr ichida jimlikni saqlab o`tiripti. Nahotki repetitsiya boshlanishiga qo`ng`iroq bo`ldi? — Bu ikkinchi qo`ng`iroq, uchinchisiga ulgurasiz, tezroq bo`ling!

U sekin sahnaga mo`ralaydi. Ko`radiki, sahnadagi dekoratsiya qismlari joy joyida. Rejissor esa qo`lini orqasiga qilib olganicha xotirjamlik bilan u yoqdan bu yoqqa yurib turipti. - "Mana buni ish desa bo`ladi", deydiyu kiyingani shoshiladi. U o`z xonasiga yugurib borar ekan, “ertaga barvaqt kelishga to`g`ri keladi " deb, o`z- o`ziga tanbeh beradi. - Biz eshik tagida o`tirgan navbatchi ayolni bekorga tilga olmadik. - Repetitsiya boshlangan kundan spektakl chiqqunga qadar hech qanday qo`ng`iroq, e`lon, chiroq eshik tagida o`tirgan mana shu navbatchi ayol o`rnini bosa olmaydi. - Xo`sh, repetitsiya vaqtida rejissor tomosha zalining qaysi qatorida o`tirishi kerak? Odatda, rejissorlar birinchi qatorda o`tirishni yoqtirishadi. Bu, albatta noto`g`iri! - Chunki, spektakl ko`pchilik tomoshabin uchun sahnalashtiriladi. Demak, sahnada aks ettirilayotgan voqealar tomosha zalining istalgan joyidan ko`rinishi va yaxshi eshitilishi kerak. Birinchi qatorda o`zimizni ulkan tog`ninig ostida turgandek his qilamiz. Sahnadagi hamma narsa yirik bo`lib ko`rinadi. Kamchiliklar ham darhol ko`zga tashlanib, kishini chalg`itadi. Shuning uchun spektaklni boshdan oyoq to`xtatmay repetitsiya qilinganida rejissor, kamida o`ninchi qatorda o`tirishi kerak. Ommaviy sahnalar ishlanganida esa eng qulay joy zalning oxiri yoki ikkinchi qavatdan turib kuzatgan foydaliroq. Sababi, aktyor ham o`zini ancha erkin tutadi, ikkinchidan, spektaklning umumiy ko`rinishi, yaxlitligini tekshirish, muqoyasa qilish mumkin. - Shu o`rinda mikrofon xususida ham to`xtalib o`tish joizdir. Yuqorida biz teatrda har bir narsani odamning imkoniyatlari darajasida o`lchash kerak, degan edik. Jonli ovoz bilan gapirayotgan aktyor va mikrofon orqali gapirayotgan rejissor o`rtasida nomutanosiblik paydo bo`lishi tabiiydir. Lekin ishtirokchilar ko`p, rejissor esa bitta. Demak rejissor, mikrofonsiz sahnadagi ko`pchilik qarshisida yolg`izlanib qolar ekan. Nima qilish kerak? Albatta, mikrofon yordamida ovozni ikki-uch barobar balandlatish kerak ekan. Faqat ikki-uch barobar, xolos.

Mikrofondan gapirayotgan rejissor odob chegarasidan chiqib ketmasligi kerak. Hamma gapni mikrofon orqali gapirish shartmi? Bunday munosabat aktyorlarni charchatib qo`ymaydimi? Balki ayrim gaplarni to`g`ridanto`g`ri sahnaga chiqib, aktyorning o`ziga tushuntirib qo`ygan ta`sirliroq bo`lmasmikan? Yana bir gap. Repetitsiya jarayonida albatta, rejissor o`z fikr mulohazalarini bildirib boradi. Ammo texnik xodimlar: - yorituvchi, radist va aktyor uchun bir turdagi fikr mulohaza bildirish yaramaydi. Texnik mutaxassislarning har biriga alohida alohida fikr bildirish lozim. Imkoni bo`lsa, elektr yorituvchi va radist bilan bog`lanadigan alohida qo`shimcha mikrofon qo`yilsa nur ustiga a`lo nur bo`ladi. - Sahnadagi repetitsiyaning birinchi kuni asarni boshdan-oyoq ko`rikdan o`tkazish bilan shug`ullanmagan ma`qul. Chunki repetitsiya xonasida topilgan mizansahnalar, butunlay boshqa jug`rofiy sharoitga tushib qolgan bo`ladi. Aktyor birinchi navbatda sahnadagi sharoitni o`zlashtirib olishi kerak. Dastlabki repetitsiyada aktyorning butun diqqat e`tibori, o`tish joylari, parcha o`ynaladigan nuqtalarni o`rganish bilan band bo`ladi. Eng yaxshisi, sahnadagi dastlabki repetitsiya vaqtida aktyorlar hamma so`zlarni gapirib o`tirmasdan hamrohiga(partnyor) so`z berib o`tiladigan, gapiriladigan, yuradigan, o`tiradigan joylarni bir sidra ko`rib olishi kerak. - Chaproqqa borib to`xtaysiz. Siz esa oldinroqqa chiqing. Hozir to`g`ri turibsiz, siz esa xonim sal orqaroqqa o`ting, bu yerini o`zgartirishga to`g`ri keladi. Ikkinchi pardada chiqib chap tarafga, birinchi qismga kelib to`xtaysiz va hokazo... - Men bu joyda qayerdan chiqaman? - O`sha joyda yo`lak bo`ladi. Hozircha to`g`riga yurib, o`ngga burilasiz va taxta supaning ustiga chiqasiz. Bir sahna, undagi buyumlar, taxta supa va deraza, eshiklarni o`zlashtirish uchun bitta repetitsiya kifoya qiladi. Shundan keyin texnik jihatdan o`zlashtirilgan sahnani repetitsiya qilish mumkin. Birinchi repetitsiyaning muhim jihatlaridan yana biri shuki, bu repetitsiyada aktyorlarni u yoqdan, bu yoqqa yurishiga, quruq joy almashtirish kabi qaytariqlardan ushlab turish zarur bo`ladi.

Spektaklning maketi ishlanayotgan davrda sahnaning eni, balandligi, sahna oldidagi maydon aniq hisob qilingan bo`lsa, dekoratsiyani sahnaga o`rnatishda kutilmagan holatlar ro`y bermaydi. Shunga qaramay, dastlab paydo bo`lgan fikriy yechimni badiiy holga keltirish jarayonida, bizning xohishimizdan qat`iy nazar, kutilmagan holatlar, sharoitlar bo`lishi tabiiy bir holdir. Ayrim vaqtlarda sahnaga qo`yilgan dekoratsiya boshqacha manzarani eks etdirishi ham mumkin. Rejissor bunday vaziyatlarda uchta yo`ldan birini tanlashiga to`g`ri keladi: —“Nima bo`lsa bo`ldi” deb, o`xshamagan dekoratsiyaga qo`l siltash va ishni davom ettirish. Shunday qilinsa, spektaklning estetik ko`rinishiga putur yetadi. YOKI --Dekoratsiyani o`zgartirish kerak. Chunki, rassom, ishlab chiqarish sexlari yoki sahna quruvchilari tomonidan qo`pol xatoliklarga yo`l qo`yilgan bo`ladi. Shuning uchun yo`l qo`yilgan xatolikni darhol bartaraf etish talab qilinadi. YOKI- texnik sabablarga ko`ra, dekoratsiyadagi o`zgarishlar maketdagidan farq qilsa, "oh-voh" qilib o`tirmasdan, yo`l-yo`lakay, mavjud dekoratsiyaga moslashish kerak.Chunki, rejissorning tasavvuri boshqalarnikiga qaraganda kuchli bo`lishi kerak. Rejissor uchun makonni his qilish muhim ahamiyatga ega. Bunday xususiyat haykaltarosh va manzaralar tasvirlovchi rassomlarda rivojlangan bo`ladi. Rassom o`zi chizayotgan rasmidan uzoqlashmay turib, tomoshabin rasmni qanday qabul qilishini, manzaralar joylashgan makonni his qila oladi. Masalan, "Alisher Navoiy" haykalini tomoshabin to`rt tomonini aylanib ko`rishi mumkin. Teatrda esa tomoshabin spektaklni uch tomonidan, (o`rtadan, chapdan va o`ngdan) ko`radi. Shuningdek, sahnadagi mizansahna tepalikdan, ya`ni boloxonadan ham aniq to`liq ko`rinishi kerak. O`zingizni sinab ko`rish uchun "Amir Temur" haykalini shoshilmay aylanib chiqing. Garchand, haykalning umumiy ko`rinishi mukammal bo`lsada, turli tarafdan ko`rinishi turlicha taassurot qoldiradi. Hammaga birdek yaxshi ko`rinib, birdek ta`sir etadigan mizansahna qurishning mutlaqo iloji yo`q. Demak, bunday sharoitda aktyorni, tomosha zalidagi barcha kursilarni his qilib turishlikka o`rgatish kerak.

Kino san`atida "montaj"ning ahamiyatini hamma tushunadi. Teatrda ham "montaj” qilishni o`rganish kerak. Ayrim hollarda asosiy voqealar boshlangunga qadar ko`p gap so`zlar o`tishi kerak bo`ladi. Shunday vaqtda ortiqcha bo`lib tuyulgan parchani olib tashlab, voqeani musiqa bilan boshlab yuborishning o`zi spektaklning ta`sir kuchini bir necha barobar oshirib yuborishi mumkin. Bunday ishlarni spektaklni topshirish kunlari yaqin qolganda amalga oshirish kerak. Ayniqsa, sahnaga dekoratsiyalar to`liq o`rnatilib, chiroqlar tushirilib, musiqa yangragan vaqtda asarni cho`zilgan joylari, kemtik tomonlari ko`zga yaqqol tashlanadi. "Montaj" ishlarini ayni shu davrda bajarish lozim. Bir rassom podshohga: — Men o`z san`atimni takomillashtirish uchun sahroga chiqib ketaman, — debti. Oradan qirq yil o`tib, o`lim to`shagida yotgan podshohning oldiga o`sha rassom qaytib kelipti. — Xo`sh shuncha yil ichida nimalarga erishding ? — so`rabdi podshoh. —Men xo`rozni beshta chiziq yordamida tasvirlashni o`rgandim , — debti rassom va mo`yqalamni bo`yoqqa botirib, toza taxtacha ustiga beshta chiziq tortipti. Taxtacha ustidan shohga qarab turgan xo`rozning joni borga o`xshar emish. — Yaxshi, vaqtni behuda o`tkazmapsan, sen san`atda eng muhim narsaga erishipsan , — degan ekan shoh. Rejissorning ishida ham mana shunday jarayon ko`rinishi kerak Har qanday san`at asarining o`ziga xos sirtqi ko`rinishi ham bo`lishi lozim. Teatrda mizansahna va plastik fakturaning ko`zga tashlanib turishi, bajarilgan ishning ijobiyligidan dalolatdir. Sahnadagi mizansahna tomoshabinga ko`rinibgina qolmay, sezilishi, his etilishi ham kerak. Spektaklni boshdan oyoq ko`rikdan o`tkazish vaqtida aktyorlarni bo`lar bo`lmasga to`xtataverish eng katta xatoliklardan biri hisoblanadi. Chunki, bunday ishlash jarayonida aktyor o`z rolining uzluksiz harakatini, rolning yaxlitligini, spektaklning bir butunligini seza olmaydi. Xo`sh rejissor bunday kezlarda nima qilishi kerak?

Yo`l-yo`lakay bo`layotgan kamchiliklarga ko`z yumib qo`ya qolish kerakmi? Agar shunday qilinsa, spektaklning badiiyligiga putur yetadi. Hamma narsa taxminiy bo`lib, haqiqiy san`at asaridan juda kam narsa saqlanib qoladi. O`sha kamchiliklarni, yo`l-yo`lakay yozib borib, ertasiga aktyorlarni yig`ib suhbatlashish kerakmi? Ko`pchilik rejissorlar shunday qiladi. Bu ham bir yo`l. Ammo ko`p ham to`g`ri yo`l emas. Sababi, rejissor kamchilikni yozib olgunicha, undan o`n barobar ko`p kamchiliklarni ko`rmay qolishi mumkin. Ikkinchidan, ertalabki bo`ladigan suhbat kam deganda bir soat vaqt oladi. Bizning nazarimizda buning eng unumli va eng qulay yo`li, yozma tuzatishlardir. Rejissor o`zi yozmay, sahnani kuzatib borishi kerak. Rejissorning yonida assistent o`tirishi lozim. Uning oldida har bir aktyorning, ishlab chiqarish bo`limlarining, yoritish va radio bo`lim boshliqlarining ismi sharifi yozilgan toza qog`oz bo`lishi lozim. Repetitsiya davomida rejissor sekingina kamchiliklarni aytib qo`yishi, assistent esa uning gaplarini kimga va qaysi bo`limga tegishli bo`lsa, batafsil yozib borishi kerak. Agar kamchiliklar maxsus bosmaxona qog`oziga yozib borilsa nur ustiga a`lo nur bo`ladi. Namuna Muhtaram janob ________ Spektaklni ko`rish jarayonida ______ Rejissor _____ Sizdan quyidagi kam chiliklarni e`tiborga olishingizni iltimos qiladi va hokazo. Hurmat bilan rejissor assistenti: Aktyor repetitsiya tugashi bilan mana shunday qog`ozni qo`liga olmay uyga ketmasligi kerak. Og`zaki tushuntiriladigan kamchiliklarni ommaviy sahna ishtirokchilari uchun ertangi bo`ladigan repetitsiya oldidan eng ko`pi bilan besh daqiqa ichida tushuntirilishi kerak. Texnik xodimlar uchun yozilgan kamchilik qog`ozlarini repetitsiyadan keyin assistent ega-egalariga tarqatadi. Shundagina o`zaro munosabatlar bir maromda davom etadi. Aktyorlarning vaqti tejaladi. Rejissorning asabi ehtiyot qilinadi.

Har qanday ijodiy ishga ham yakuniy nuqta qo`yish vaqti keladi. Rejissor ham o`zining spektakliga yakuniy nuqta qo`yishi, chizgilarni amalga oshirishi kerak. Buning uchun hamma ijodiy jamoani ushlab, ertadan kechgacha shu ish bilan shug`ullanish shart emas. O`sha sahnada ishtirok etuvchilarning o`zi bilan yakuniy mizansahnani ishlab, ertasiga oxirgi repetitsiyada spektaklga qo`shib yuborish maqsadga muvofiqdir. Sahnadagi umumiy dekoratsiyadan tashqari ularning alohida bo`laklari ham bo`lib, mizansahnalarning ta`sirchanligi o`sha qismlar bilan uzviy bog`langan. Masalan, eshik, zina, deraza, pardalar, kursi va yumshoq kursilar. va hokazo. Bu qismlarning har biri sahnaga qo`yilganida, ular uchun maxsus repetitsiya vaqti ajratishning hojati yo`q. Repetitsiyadan oldin, tanaffus vaqtida o`sha qism bilan ishlaydigan aktyorning o`ziga biri-ikki daqiqa tushuntirib qo`yilsa kifoya. Agar spektaklda jang, kurash, olishuv, akrobatika kabi ko`rinishlar bo`lsa, ishtirokchilarni repetitsiyadan besh o`n daqiqa oldin chaqirib, o`sha sahnalarni ko`rib olish va spektaklga qo`shib yuborish tavsiya etiladi. MIZANSAHNA VA UNI YORITISH Repetitsiyalar nihoyasiga yetishi arafasilda yana bir unsur qo`shiladi. Bu sahna chiroqlari. Sahnaga chiroq tushirishni rejissor tamoman boshqa odam ixtiyoriga topshirib qo`yishi kerak emas. Ayrim rejissorlar sahnani yoritish ishlarini aktyorlar bilan birga repetitsiya vaqtida olib boradi. Aktyorlarni har daqiqa to`xtatib, chiroqlarni tushirish, ularni boshqa joyga ko`chirish bilan bog`liq ishlar aktyorlar asabiga ta`sir etadi. Bu ham yetmaganidek, unumli ish bo`lmaydi va eng zarur bo`lgan asosiy progonlardan uch-to`rttasi qurbon bo`ladi. Shuning uchun chiroq tushirishni, repetitsiyadan keyin o`tkazish maqsadga muvofiqdir. Lekin chiroq, avvalo mizansahnalarni yoritishi kerak. Demak, bo`sh sahnaga chiroq tushirib bo`lmas ekan. Buning uchun rassom va chiroq ustasi bir necha repetitsiyalarni zalda rejissorning yonida o`tirib ko`rishi kerak.

Repetitsiya jarayonida qayerlar yoritilishi, qaysi nuqtaga qanday nur kerakligi, qayerda nurlar xira, qayerda yorqin bo`lishligini rejissor tushuntirib boradi. Chiroq ustasi esa yozib oladi yoki esda saqlab qoladi. Shuningdek, chiroq ustasi har bir sahnaning o`tish joyini, voqealarga qarab, nurlar o`zgarishini yozib oladi. Shundan so`nggina, chiroq bilan bog`liq repetitsiya belgilanadi. Sahnada to`liq dekoratsiya bo`lishi shart. Chiroq ustasi bilan uning yordamchilari, repetitsiya vaqtidagi yozuvlar asosida, o`zlari spektaklni yoritadilar. So`ngra, rejissorni taklif etadi. Agar mana shunday chiroq o`rnatish bo`yicha repetitsiyaga rejissor assistentidan tashqari bir ikkita yosh aktyorlar ham taklif etilsa yaxshi bo`ladi. Chiroq o`rnatish jarayonida aktyor rang barang nurlar soyasida qolib ketmasligi uchun ham bu aktyorlarning yordami kerak bo`ladi. Dekoratsiyalarni bir marta yoritish bilan kifoyalanmaslik kerak. Aktyorlar bilan ham bir necha bor dekoratsiyalarni yoritib, repetitsiya o`tkazib ko`rish zarur. Shundan so`nggina ertangi bo`ladigan asosiy repetitsiyaga chiroq, musiqa qo`shiladi. Chiroqlar bilan repetitsiya o`tkazish davrida aktyorlarni yuziga chiroq tushirish, chiroq tushmay qolgan joylarni yoritish uchun ham bir ikki marta asosiy repetitsiyani to`xtatish mumkin. Shuningdek, aktyor ham nurni his etishga o`rganishi kerak. SPEKTAKLNI PISHIB YETILISHI Teatr san`ati uchlikdan: dramatik mahsulot — aktyor — tomoshabindan iborat. Rejissorchi, deb so`rab qolish mumkin. Rejissor spektaklning muallifi sifatida dramaturg bilan bir safda turadi. Kino san`atiga qanday qarash kerak? Kino san`atida ham, dramatik mahsulot bor, tomoshabin bor. Ammo aktyor yo`q. Uning sur`ati bor, xolos. Demak, kino san`atida aktyor bevosita tomoshabin bilan yuzma yuz turib, jonli muloqot o`rnata olmaydi. Demak, bu san`at teatr emas. Ayrim rejissorlar gazetadagi habarni ham spektakl qilib qo`yib tashlayman, deya maqtanishni yaxshi ko`rishadi.

Ammo bu san`at emas. G`oyaviy, badiiy jihatdan bo`sh, xarakterlari yo`q, voqealari yasama piyesadan, boshdanoq, voz kechgan ma`qul. Yaxshi rejissora, yaxshi dramatik asar bo`lsa-yu ijodiy jamoa o`ta bo`sh bo`lsa nima qilish kerak? Shuningdek, yaxshi dekoratsiya ham yomon spektaklni himoya qila olmaydi. Dekoratsiyaning o`zi alohida san`at asari bo`lishi mumkin. Quruq mizansahnaning o`zi spektakl sifatini belgilab bera olmaydi. U faqat aktyorning mohirona ijrosi orqaligina ko`zga ko`rinishi mumkin. Lekin rejissor yomon asarga nisbatan bo`lgan salbiy munosabatini aktyorlarga ko`rsatmasligi kerak. Ko`pni ko`rgan tajribali arxeolog asta -sekin yuzadagi tuproq qatlamlarini olib tashlab, asosiy xazinaga yetib borgani kabi, jamoa o`rtasida ijodiy muhitni yarata olish orqali aktyorlar ishonchini qozonish mumkin. Ko`p vaqt cho`ziladigan ishsizlik, teatrdagi mayda chuyda gaplar, talabchanlikning yo`qligi aktyorni teatrdan butunlay sovitib yuborishi mumkin. Bunday teatrlar "o`lik"teatr, deb ataladi. Aktyorlar boshqa xizmatchilar kabi ishga kun o`tsin uchun kelishadi. Oylik maoshlar, xuddi nafaqaga o`xshab vaqtida berib turilsa bo`lgani. Demak, bunday jamoada spektal sahnalashtirish uchun kelgan rejissor, birinchi navbatda mas`uliyatni his etib, talabchanlikni yo`lga qo`yishi, bu ishni, avvalo, o`zidan boshlashi shart. Aktyor hamkasblari oldida uning kamchiligini betiga gapirishni yoqtirmaydi. Darrov ko`ngliga botadi. Shuning uchun aktyorlarning kamchilig-u nuqsonlari haqidagi gap so`zlarni hech kim eshitmaydigan joyda, faqat ijrochining o`ziga gapirishga odatlanishi kerak, Shu yo`l bilan tushkunlikka tushib qolgan jamoani, ehtiyotkorlik bilan oyoqqa turg`azib olish mumkin. Axir har bir aktyorning qalbida o`zi orzu qilgan spektakllari, rollari bo`ladi. Rejissor, har bir aktyor bilan alohida ishlashi, suhbat o`tkazishi orqali uning ishonchini qozonishi, undagi so`nib borayotgan umid uchqunlarini qayta yondira bilishi kerak. Biz dramaturgiya haqida gaplashdik. Aktyorlar haqida so`z yuritdik. Endigi navbat tomoshabinga. Mashhur rejissorlardan biri teatrni "uch qirrali" piramidaga o`xshatgan edi.

Agar biz "mizansahnalar yaxshi edik-u, ammo tomoshabinning mazasi yo`q ekan" desak insofdan bo`lmaydi. Chunki, tomoshabin bir spektaklni har turli nuqtayi nazardan ko`radi. Bordi-yu, tayyor tomoshabin yoki tayyor bo`lmagan tomoshabin desak, haqiqatga yaqinlashgan bo`lamiz. Masalaga boshqa tomondan yondoshadigan bo`lsak, piyesa bilan mizansahna, mizansahna bilan aktyor, repetitsiyalar davom etar ekan, har kuni uchrashadi. Repetitsiyalarga so`nggi nuqta qo`yilib, spektakl tayyor holiga keltirilgach, mizansahna tomoshabin bilan yuzma-yuz bo`ladi. YA`ni, ishning yakuniy qismida uchrashadi. Bunday vaqtlarda spektaklni o`zgartirishning mutlaqo iloji bo`lmaydi. Teatr san`ati o`qituvchilarining ko`p yillik tajribasidan shu narsa ayonki, institutda yaxshi va a`lo baholarga o`qigan talabalarning hammasi ham yaxshi rejissor, yaxshi aktyor bo`lib qolmaydi. Gapga usta bo`lib, ko`pchilikni o`z og`ziga qaratib yuradigan talaba, bu qobiliyatini institut darsxonasi va yo`laklarida namoyish etishi mumkin. Teatr va tomoshabin boshqa gap. Masalan, rejissor bir piyesani repetitsiya qilishga kirishadi. Bu asar qachon o`z maromiga yetishi mumkin? Eng so`nggi yakunlovchi repetitsiyadami yoki ertaroqmi? Hamma gap mana shu savolga javob topishlikda. Hech bir imorat uchta asosiy unsursiz (poydevor, devor, tom) bitgan hisoblanmaydi. Demak, spektakl ham dramaturg, aktyor va tomoshabinsiz spektakl hisoblanmas ekan. Ayrim hollarda, jamoatchilik va tanqidchilar spektaklni olqishlab qabul qilib ketadilar. Ammo, asar bir-ikki o`ynalishi bilan o`z-o`zidan so`nib, yo`q bo`lib ketadi. Yoki aksincha bo`lishi mumkin. Mutaxassislar uni qulog`idan cho`zib qabul qilishadi yoki umuman qabul qilishmaydi. Spektakl esa oylar, yillar davomida tomoshabin tomonidan qiziqib ko`riladi. Shuning uchun ulug` rejissorlardan biri spektaklni avval maromiga yetkazib so`ngra tomoshabinga o`ynash kerak, degan edi. Xo`sh, " o`ynash kerak" deganda nimalar nazarda tutiladi? Bu — tomoshabin uchun ijro etishlik demakdir. Buning uchun nima qilmoq kerak, degan savol tug`iladi.

Spektakl loyihasi ishlanayotgan vaqtdayoq uchinchi qism bo`lgan tomoshabinni, nazardan qochirmaslik kerak. Boshqacha so`z bilan tushuntiradigan bo`lsak, repetitsiyalar vaqtidayoq tomoshabinni his qilib ishlamoq kerak. U yoki bu mizansahnani loyihalashtirar ekansiz, ichki sezgi bilan tomoshabinning shu sahnaga, shu mizansahnaga bo`lgan munosabatini ko`rib turing. Hatto uninig ovozini eshitishga harakat qiling. "Mana, tomoshabin shu joyda kulib yubordi, bu yerda qarsak chalib yubordi. Yoki birbiri bilan gaplashyapti, demak, bu mizansahna zerikarli chiqyapti". Agar rejissorda shunday "ichki quloq" bo`lmasa demak, u haqiyqiy rejissor emas. Yana bir gap. Agar spektakl asosiy va yakuniy repetitsiyada a`lo darajada ijro etilsa ham, u hali xom. Negaki, uni hali tomoshabin ko`rgani yo`q. Yaxshi spektakl, o`n-o`nbesh marta o`ynalganidan keyin pishib yetiladi. Shuning uchun spektakl chiqqanidan keyin bir necha oy tez-tez o`ynab turish spektaklni sayqallashtiradi. Har bir spektakldan so`ng rejissor ayrim juz`iy o`zgartirishlar kiritib borishi, har bir spektakldan keyin aktyorlar bilan o`z taassurotlari haqida qisqa suhbat o`tkazib borishi shart. SPEKTAKL NAFOSATI Teatr san`atiga bo`lgan fidoiylik faqat yaxshi spektakl sahnalashtirish bilangina tugamaydi. Uni har kuni, har soat sevish, ardoqlash, kundalik spektakllarni asrab - avaylash, o`zgartirishlar kiritish, yangi ijrochilar bilan repetitsiya qilib spektaklga qo`shish, eskirib qolgan spektakllarni tiklash, gastrollar vaqtida spektaklni yangi sahnalarga moslashtirib, qayta ko`rib chiqish bularning hammasi rejissorning kundalik ishiga aylanishi kerak. Kema kapitani, kema a`zolarini to`xtovsiz nazorat qilib, ular bilan birga yashab, birga kema pokizaligini saqlab turmasa, uni xas- cho`plar o`rab, ko`zlangan manzilga hech qachon yetib bora olmaydi. Boshqa sohalarga qaraganda teatrdagi har kungi oddiy hayot bayram bo`lishi lozim. Spektaklning pokizaligi va nafosati deganimizda, birinchi navbatda, uni to`xtovsiz

nazorat qilib turishni tushunish kerak. Rejissorsiz o`ynaladigan spektakl boshsiz chavandozga o`xshaydi. Derijyorsiz simfonik orkestrni tasavvur qilib bo`lmaganidek, rejissorsiz spektaklni ham tasavvur qilib bo`lmaydi. Bugungi spektakl to`g`risidagi haqqoniy gapni, rejissordan boshqa odam gapirmaydi. O`ynalgan spektaklni esa tomosha zalidan o`tirib ko`rilganida barcha yutuq va kamchiliklari ayon bo`lishi mumkin. O`zi sahnalashtirgan spektaklni ko`rishlik, kamdan-kam hollarda quvonch keltiradi. Sababai, spektaklda yo`l qo`yilayotgan kamchiliklar, aktyorlarni oshirib yuborishlari, so`zlarning esdan chiqarib qoldirilgan joylarni rejissordan boshqa hech kim sezmasligi mumkin. Shuning uchun har bir rejissor, ayniqsa, yosh rejissor o`z spektaklini 80 foizini ko`rib borishi kerak va zarur. Biz yuqorida asosiy repetitsiya vaqtida assistent tomonidan aktyorlar, bo`lim boshliqlariga mo`ljallangan rejissor ko`rsatmalarini yozib borishlik haqida aytgan edik. Endi spektakl vaqtida ham xuddi ana shunday yozuv olib borish kerak bo`ladi. Ammo spektakl to`g`risidagi yozuvda ko`proq rejissorning xohish-istagi, aktyorning yutug`i, yaxshi ijro etilgan sahna to`g`risida ham yozish kerak bo`lib, ijrochilarning ayrim o`yinlarini maqtab qo`yish ham foydadan xoli bo`lmaydi. Xo`sh, bunday yozuvlar yozilgan varaqalar qachon tarqatilishi kerak? Assistent, rejissorning bo`sh vaqti bo`lganidami? Mutlaqo! Faqat navbatdagi spektakl bo`ladigan kun tarqatilishi kerak. Sahna quruvchilariga dekoratsiyalar o`rnatishdan oldin, xizmat ko`rsatuvchi bo`limlarga spektakl boshlanishidan bir soat oldin, ijrochilarga esa bir soat, qirq daqiqa oldin topshirilishi kerak. Ikkita bir xil sahna bo`lmaganidek, ikkita bir xil tomosha zali ham bo`lishi mumkin emas. Shuning uchun gastrolda o`tkaziladigan har bir spektaklni to`liq repetitsiya qilish shart. Shunday qilinsa, spektaklni to`laqonli o`tishiga kafolat bo`ladi. Ikkinchi tomondan rejissorning tasavvurini charhlaydi. Topqirlik va hozirjavoblik qobiliyatini o`stiradi. Improvizatsiya va kulgili vaziyatlar bilan bog`liq sahnalarni, mumkin qadar asosiy sahnada qanday o`ynalgan bo`lsa, shunday holda saqlab qolishga intilish

zarur. Bu spektaklni jonli va hayajonli o`tishini ta`minlaydi. Agar spektaklni boshdan-oyoq repetitsiya qilishning imkoniyati topilmasa, asosiy ishtirokchilarni spektakl boshlanishidan bir soat oldin ishga chaqirib, dekoratsiya va mizansahnalarda ro`y bergan o`zgarishlar bilan tanishtirish, voqealarni bir-biriga bog`lovchi asosiy nuqtalarni, so`zsiz bo`lsa ham, ko`rib chiqish zarur. Gastrol safaridan qaytib kelingach, spektaklni, albatta, teatr sahnasida bir necha bor repetitsiya qilib, har bir sahna va voqealarni, har bir xatti harakatni joy-joyiga qo`yish shart. Hozirgi kunda odat tusiga kirib qolgan, bir rolni ikki kishiga topshirish aslida yaxshi emas. Tovstonogovdan "bir spektaklni ikki tarkibda o`ynalishiga qanday qaraysiz", deb so`rashganida, "bu — san`atga aloqasi yo`q ish" deb aytgan ekan. Imkoniyati bo`lsa, spektaklni bir tarkib bilan ishlagan maqsadga muvofiqdir. Lekin har ehtimolga qarshi ikkita tarkib bilan ishlanadigan bo`lsa, sahnadagi aktyorlarning jismoniy, intellektual mahoratiga qarab rol taqsimlash zarur. Ammo, teatrda iqtidorli, mahorati ustun, o`z ustida ishlaydigan, izlanuvchan, bilimdon aktyorlar, asosiy tarkibda ishlashi lozim. Ayrim hollarda spektakldagi aktyorning ishdan ketishi yoki baxtsiz hodisa, tasodiflar tufayli uning rolini boshqa aktyorga topshirishga to`g`ri kelib qolsa nima qilish kerak? Bu, ishlab chiqarish sharoitidan kelib chiqadigan zaruriyatdir. Bunday sharoitda spektaklga yangi kiritilayotgan aktyordan, muqaddam o`ynagan ijrochining harakatlarini aynan qaytarishlikni talab qilish o`rinsiz. Shuning uchun, spektakldagi u ijro etayotgan timsolning xislat va xususiyatlari, maqsad va harakat yo`nalishlari, uzluksiz harakatlarini, spektakldagi mizansahnaga bog`lab tushuntirish kerak. Ana shu berilgan sharoitda, spektaklga yangi kiritilayotgan aktyor uchun erkin harakat qilish, izlanishlari, o`ziga hos tomonlarini topishda yordam berish orqaligina spektaklning badiiy saviyasiga putur yetkazmaslik mumkin. Rejissor yangi aktyor bilan ishlash jarayonida unga mazkur spektakldan munosib o`rin egallashiga yordam berishi kerak bo`ladi. Yangi aktyor bilan repetitsiya qilish jarayonida uning mavqeini ko`tarish uchun boshqa ijrochilarga ham talabchanlikni bo`shashtirmaslik, lozim topgan o`rinlarda ularning

ham kamchiliklarini ko`rsatib turish, to`g`rilash, zarur bo`lsa, tanbeh ham berish zarar qilmaydi. Bitta farzand ikki marta dunyoga kelmaydi. Shuning uchun spektaklni yangilashda ikkita yo`l bor. Birinchisi, eski spektaklni mutlaqo unutib, qaytadan sahnalashtirish. Ikkinchisi, avvalgi sahnalashtirilgan spektaklni to`laligicha qayta tiklash. Boshqa yo`l yo`q. SAHNA MADANIYATI "Bu teatrning madaniyati yuksak, lekin bu spektaklda, madaniyat degan narsa yo`q". Shunday deyilganda asosan nimalar nazarda tutiladi? Teatrning madaniyati nimalarda ko`rinadi? Bu tushunchalarni yaxshiroq anglash uchun bir tajriba o`tkazib ko`raylik. Biz teatrga boryapmiz. Teatr binosi yashil liboslarga burkangan gulzorning oxirida savlat to`kib turipti. Binoga yaqinlashar ekanmiz, uni ko`pdan beri ta`mirlanmaganligini sezamiz. Afishalar yopishtiriladigan taxtadagi aktyorlarning grim bilan tushgan rasmlarini yomg`ir suvlari dog`-dug` qilib tashlagan. Bino devorining har yer, har yeriga turli tuman, katta-kichik harflarda naridan beri yozilgan shiorlar qoqib qo`yilgan. Hali eshikdan ichkariga kirmasimizdan biz uchun teatr boshlandi. Asosiy darvoza nima uchundir mixlab tashlangan. Tomoshabinlar urinib-turtinib, yonboshdagi tor eshikdan ichkariga kirishmoqda. Teatrning ichkarisiga kiramiz. Foyyedagi devorning bir burchagiga aktyorlarning rasmlari osib qo`yilgan. Odamlar bir-birini turtib-surtib rasmlarga yaqinroq borishga harakat qilishadi. Rasmdagi aktyorlar o`zlariga bino qo`yib, takabburlik bilan suratga tushishgan. Ayrim rasmlarning ostiga qing`ir qiyshiq harflar bilan unvonlar yozib qo`yilgan. Foyyeda esa bugungi spektakldagi bosh qahramon rolini o`ynaydigan tanish aktyor teatr kostyumi va grimda qizlar davrasida chaq-chaqlashib, kimnidir kutmoqda. Tomosha zaliga kirib, joyimizga o`tiramiz. Agar bo`lsa qo`limizdagi spektakl dasturini ochamiz. Agar bir rolga, ikki

kishi yozilgan bo`lsa, ikkala familiyaning o`rtasiga belgi qo`yilgan. Demak, bugun qaysi aktyor o`ynashligi noma`lum. Sahna pardasi ochiq. Dekoratsiyani ko`zdan kechiramiz. Devorning (dekoratsiya) bir tomoni qiyshayib, tepadagi burchagi yirtilib, yog`ochi ko`rinib turipti. Yerga to`shalgan sholchaning bir necha joyiga yamoq solingan. Negadir spektaklning boshlanishi kechikyapti. Sahna ortidan bolg`aning do`qillashi, kimningdir jahl bilan gapirishi shundoqqina eshitilib turipti. Nihoyat musiqa yangraydi. Chiroq asta sekinlik bilan emas, sharaqlab o`chiriladi. Shu payt o`tirganlarni turtib surtib, kechikkan tomoshabinlar qorong`ida o`z joylarini qidira boshlaydilar. Chipta yirtuvchi xotin allaqayoqdan kursilar olib kirib, yo`laklarga odamlarni o`tqazmoqda. Biz o`tirgan joydan sahnaga chiqishga tayyorlanib turgan ikki aktyorni bir biri bilan gaplashib, hiringlab kulishib turgani bemalol ko`rinyapti. Mana, nihoyat qing`ir qiyshiq temir izdan zo`rg`a borayotgan asori atiqa tramvayga, o`xshab spektal boshlanadi. Spektaklning birinchi qismi ham tugadi. Bugungi spektakldagi aktyorlik, rejissorlik, ishlab chiqarish bo`limlarining madaniyati qanday bo`lishi mumkin? Rejissor to`g`risida gapirmasa ham bo`ladi. U allaqachon spektaklni topshirib, boshqa shaharga ketgan yoki uyida mazza qilib televizor ko`rib, choy ichib o`tiripti. Mazkur asarning na janrini na uslubini aniqlab bo`ladi. Bir ko`rinish musiqali komediyaga o`xshashib ketsa, boshqa ko`rinish detektivga o`hshaydi. Uchinchi ko`rinish esa mungli dramani eslatadi. Mizansahnalar ham o`lda-jo`lda ishlangan. Aktyorning talaffuzi uning madaniyatini belgilaydi, deydigan bo`lsak, rejissorning talaffuzi mizansahnadir. Garchand, spektakl kostyumlari davrga mos bo`lsada, aktyorlar kiyinishni, yurish turish, o`zni tutishni bilishmaydi. Ayniqsa, ularning sahnaga kirib chiqishi kishini g`ashini keltiradi. Ikkinchi darajali rol ijrochilari umuman bepisandlik bilan sahnaga kirib-chiqib yuriptilar. Ishtirokchilarning yuzidan sahna tashqarisidagi suhbat, voqealarning ta`siri shundoqqina sezilib turipti. Sahnaga kirib chiqish qoidasiga hech kim e`tibor ham berayotgani yo`q. Bosh rolni ijro etuvchilar esa tomoshabinga o`ynashayotgani shundoqqina sezilib turipti. Ularning har bir kirib chiqishiga qarsaklar chalinadi.

Lekin bu qarsaklar rolning ijrosi uchun emas, aktyorlarning mohirona qiliqlari, o`zligini namoyish etayotganligi uchun chalinayotgan qarsaklar. Xizmatkor rolini o`ynayotgan aktyor tomoshabinni kuldirish uchun o`lib-tirilib harakat qiladi. Uni rol bilan, sahnada bajarishi kerak bo`lgan vazifasi bilan mutlaqo ishi yo`q. Sahnadagi ishtirokchilardan biri kichik bir jismoniy harakatni ijro etishi bilan, chang ko`tarilib ketdi. Kimningdir yo`tali tutib qoldi. Mana, nihoyat spektakl ham tugadi. Yengil nafas oldik. Spektakl o`ynash nihoyatda mushkul ish ekanligini mutaxassislargina bilishadi. Baland qubba ostida, murakkab tryuk ijro etib pastga tushgan sirk artistining kulgisi qanchalar qimmat turishini sirk artistlarining o`zi yaxshi biladi. Har bir aktyor ham spektakl so`ngida ana shunday baland qubbadan yerga tushadi. Garchand, teatr aktyori hayotini xavf ostiga qo`yib rol ijro etmasada, rol o`ynash qanchalik qiyin va mas`uliyatli ekanligini yaxshi tushunishadi. Mana, aktyorlar ta`zimga chiqishdi. Garchand, bu spektaklning yakuniy qismi bo`lmasada, uni ham sahnalashtirish kerak ekan. Xuddi rassomning guldasta yasagani kabi rejissor ham salomga chiquvchilarni tartibga sola bilishi kerak. Spektaklning janridan kelib chiqib, salomni sahnalashtirish lozim. Ayrim aktyorlar kallasini egib qo`ya qoladi, ayrimlari gavdasini egadi. Ayrimlari oldin belini bukib, keyin kallasi va yelkasini bukadi. Bu ham alohida texnikani talab qiladigan san`atdir. Qarsak bo`lganidan keyin egilib salom berish zarur. Salom berganda ham hozirgina o`zi o`ynagan roldan chiqmagan holda salom berish kerak. U yaratgan timsol tomoshabin ko`z o`ngida xazondek sochilib ketmasligi kerak. Tomoshabinga har jihatdan ehtirom ko`rsatish aktyor odobining gultoji hisoblanadi. Ayrim teatrlarda tomoshabin aktyorning mehnatini qadrlab qarsak chaladi. Unga gul beradi. Aktyor esa tomoshabinning gulini yana o`ziga qaytaradi. Bu odobsizlik belgisi. Rejissor sahnaga taklif etilsagina chiqishi kerak. Lekin tomoshabin ko`z o`ngida aktyorlarga o`z hurmatini bildirib, ularni birma-bir tabriklashi, quchoqlab o`pishi mutlaqo ortiqchadir. Eng yaxshisi, spektakl tugaganidan keyin sahnaga chiqib kelgan rejissor yarim doira yasab o`rtaga kelishi va spektakl tugaganligini e`lon

qilishi kerak. So`ngra, hamma birgalikda oldinga chiqib, qo`l ushlashgan holda, tomoshabinga qulluq qilishi kerak. So`nggi so`z o`rnida K.S. Stanislavskiyning so`zini yana bir karra eslatib o`tmoqchimiz: «REJISSORLIKKA O`RGATIB BO`LMAYDI REJISSORLIK KASBINI O`RGANISH MUMKIN».

Adabiyotlar: 1. 2014 yil I Nuriddinov, M. Maxametov, “Kinoda rejissura va kinodramaturgiya” – darslik. 2015 yil 2. S. Rasulov “Ssenografiya tarixi va nazariyasi” darslik 2017 yil 3. F. Fayziyeva “Dublyaj san`ati asoslari” o`quv qo`llanma 2017 yil 4. SH. Xusanov “Montaj” o`quv qo`llanma (grant asosida) 2018 yil 5. Rasulov S. Kino va televideniyeda badiiy bezak. 1-kitob. Rassomlik mahorati. Kinoteletasvir kompozitsiyasi va rejissusi. o`quv qo`llanma 2018 yil 6. Rasulov S. Kino va televideniyeda badiiy bezak. 2-kitob. Tasviriy yechim. o`quv qo`llanma 2018 yil 7. Rasulov S. Kino va televideniyeda badiiy bezak. 3-kitob. Kino va televideniyeda badiiy bezak. Ekranlashtirish amaliyoti., o`quv qo`llanma. 2018 yil Maxammetov M. Umr lahzalari. Monografiya

Похожие

Rejissorlik qobiliyatini tarbiyalash

Rejissorlik burchining uch qirrasi

Professional rejissura san’atining vujudga kelishi

Rejissor rejasi va personajlar maqsadi

Nemis teatri sahna san’ati