Санамаларнинг таснифи ва таркибий хусусиятлари - Искусство - Рефераты

Санамаларнинг таснифи ва таркибий хусусиятлари

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

166 KB

С анамаларнинг таснифи ва таркибий хусусиятлари Санамалар таснифи тарихидан. Санамалар шу қадар ранг-барангки, бу улар таснифотидаги турли-туманликда ҳам ўз ифодасини топган. Чунончи, Г.С.Виноградов илк бор шундай таснифга қўл урар экан, дастлаб санамалар луғат таркибига эътиборни қаратди. Сўнгра мавзу моҳияти ва оҳангига асосланиб, уларни қуйидагича уч ички турга ажратиб ўрганди: 1. Ра қ ам санамалар (считалки-числовки). 2. Сў қ ма санамалар (заумные счи талк и ). 3. Ра қ ам ва с ўқ ма с ў з ў рнида қў лланган ва уларга тенг келадиган с ў з-санамалар (считалки - заменки) . М.Н.Мельников эса, ундан фарқли ўлароқ, санамаларни биринчи навбатда композицияси, товуш ритмикаси ва воқеабанд (сюжет)лигини ҳисобга олган ҳолда тасниф қилди ва уларнинг қуйидаги уч кўринишини қайд этди: 1. Сў қ ма санамалар (заумные считалки). 2. Во қ еабанд санамалар (сюжетные считалки). 3. Кумулятив санамалар (кумулятивные считалки) М.Н.Мельн ик ов с ўқ ма санамаларда товушнинг ритмик қў лланилиши принципи, во қ еабанд санамалар - во қ еа ривожининг меъёрий ва драматик ҳ олатлари, кумулятив санамаларда эса турли хил ноани қ фикрлар тизими ёки йи ғ маси ор қ али образлар ранг-баранглиги, уларнинг лексик, синтактик воситалар асос ид а манти қ ий ифодаланишини асос қ илиб олди . М.Н.Мельн ик ов фикрича, Г.С.Виноградов маъно-манти қ ийлик жи ҳ атидан англашилмаган санамаларни, табиийки, ало ҳ ида rypy ҳ га т ўғ ри ажратган. Шунга қ арамай, олим к ў пгина сў қ ма санамаларни ра қ ам санамалар гуру ҳ ига қў шиб юборади. Чунки у буларни «эквивалент» (ра қ ам санамаларнинг ў хшаши, му қ обили -С.А.) деб атайди. Т ўғ ри, айрим с ўқ ма санамалар товуш таркиби ва ёзилиши жи ҳ атидан ра қ ам санамаларга ў хшаса-да, аслида улар

ра қ ам иштирокига к ў ра ҳ ам ю қ оридаги гуру ҳ дан фар қ қ и - лиши табиий. Биро қ бир илдиз, бир во қ еа асосида юзага келган санамаларни ҳ ар хил гуру ҳ га ажратиш, лу ғ ат таркибига к ў ра гуру ҳ лаш тасниф принципига рахна солганлигини баён этади. Фикримизча, М.Н.Мельников ҳам Г.С.Виноградов таснифи-нинг учинчи гуруҳи (считалки-заменки)га нотўғри муносабатда бўлади. У аслида Г.С.Виноградов «Бу туркумдаги санамалар болалар репертуарига кеч кириб келган, сўзларнинг матнда рақам ўрнига алмашинуви ҳисобига юзага келган»лиги тўғрисидаги қарашини эътироф этади. Лекин Г.С.Виноградов ишида бунинг асосий моҳияти нимадан иборат эканлиги кўрсатиб ўтилмаган, дейди. Бундан ташқари, М.Н.Мельников санаманинг бир ички турини изловчи истилоҳ (считалки заменки)га аввал эътироз билдириб, унинг юзага келишида санамалардаги образ, тушунча, воқеалар тизимининг кенгайиши асосий сабаб бўлган деб кўрсатади. Натижада у, В.П.Аникин ва A.M.Мартинова эътирофларича, санамаларда рақам ўрнини сўз эгаллаш жараёни тарихий-генетик тараққиёт асосида юзага келганлигини эътибордан соқит қилади. Белорус болалар фольклорини ўрганган Г.А.Барташевич эса санамаларни икки гуруҳга ажратади: 1. Воқеабанд санамалар. 2. Воқеасиз санамалар. Бизнингча, бу тасниф ҳам воқеабандлик (сюжет) нуқтаи назаридан амалга оширилган бўлиб, унда санамаларнинг луғат таркиби, поэтик хусусияти, кумулятив санамалардаги образлилик, воқеаларнинг гоҳ мавжуд, гоҳ номавжудлиги каби хусусиятлари ҳисобга олинмаган. Бироқ тожик, татар ва бошқа қардош халқлар болалар фольклорига оид тадқиқотларда санамалар таснифотига деярли эътибор қилинмаган.

Ўзбек болалар фольклорида санамаларни илк бор ўрганган Ғ.Жаҳонгиров Г.С.Виноградов таснифини асосламай туриб, айнан қайд этиб қўя қолган. О.Сафаров, гарчи М.Н.Мельников таснифига суянса-да, аслида ўзи тўплаган умумий ҳажми 800 сатрни ташкил этувчи 106 санама табиатидан, аниқроғи, уларнинг сюжет ва композицион қурилиши ҳамда поэтик хусусиятлари ва луғат таркибига хос хусусиятларидан келиб чиқиб, санамаларнинг қуйидаги ички турларини эътироф этган: 1. Воқеабанд санамалар. Бунинг ўзи ички икки кўринишга эга: а) сано қ ритми асос б ў лган санамалар; б) с ано қ интонациясидаги с ў злар асосида яратилган санамалар. 2. Кумулятив санамалар. 3. С ўқ ма санамалар. В оқ еабанд санамаларни бундай ички икки турини фар қ лашда олим, энг аввало, жанрнинг поэтик хусусияти, композицион яхлитлигини таъминловчи ритмнинг устуворлигини асос қ илиб олади. Санамалардаги саноқ ритми болаларга саноқнигина ўргатиб қолмайди, балки санаш оҳангини вазнга ҳам солади гоҳида кетма-кет, гоҳида жамловчи вазифасида айтиладиган рақамлар жанрнинг асосий воситаси бўлиб хизмат қилувчи поэтик оҳангни юзага келтиради. Шу нуқтаи назардан қаралса, матндаги рақам ритмик жараённи изчил таъминлабгина қолмай, ўз навбатида, поэтик оҳангдорликнинг турли шаклларда жилоланишини ҳам намоён этади. Олим саноқ интонациясидаги сўзлар асосида яратилган санамалар туркумини композицион тузилиши жиҳатидан гуруҳларга ажратгандек кўринади. Чунончи, санаш оҳангига мос қўл ёки оёқ ҳаракатлари бажарилиб, шу асосда ритмга эришиш таъкидланади. Шу билан бир қаторда, бу жанр шаклланишида халқимиз этнографиясига оид айрим таъқиқ (табу)ларнинг муҳим роль ўйнаганлигини ҳам эътироф этади.

Санамаларнинг иккинчи тури - кумулятив санамалар б ў либ, М.Н.Мельников томонидан эътироф этилган. Бу турга хос поэтик хусусиятлар ўзбек болалар фольклоридаги намуналарда ҳам учраши мисоллар билан далилланган. «Кумулятив» сўзи тартибсиз, мантиқсиз сўз ва ибораларнинг санаш ритмида жамланишидир. Бола ана шу бир-бирига мантиқан боғланмаган, фикран сочилиб кетган пароканда поэтик нутқи орқали ранг-баранг образлилик, манзара ва кўринишларда ўзининг ўйинга, ўйин иштирокчисига, воқеликка муносабатини билдиради. Санамаларнинг учинчи турини Г.С.Виноградов ва М.Н.Мельниковлар сўқма санамалар деб юритишади. Бу турдаги асосий хусусият матндаги сўзларнинг маъносизлиги, воқеабандликнинг умуман йўқлиги, уларда рақам ва маъноли сўзларнинг бутунлай иштирок этмаслиги, фақат сўқма сўзлардан таркиб топганлигидир. О.Сафаров бу хилдаги санамаларда сўқма сўзнинг ўрни поэтик вазифаси, пайдо бўлиш сабаблари, такрорланиши ва ўзига хос шаклларини атрофлича тавсиф этган. Айтиш мумкинки, у шу муносабат билан нафақат ўзбек фольклоршунослиги, балки тилшуносликда ҳам сўқма сўз табиати ҳақида илк фикр-мулоҳазаларни билдирган. О.Сафаров тўплаган 106 (800 сатр), хоразмлик Собир Эҳсон Турк тўплаган 15 (130сатр), Й.Султонов ва бошқалар тўплаган 12 (105 сатр), F.Жаҳонгировнинг 8 (28 сатр), ТАИ архивидаги 54 (310 сатр), ўзимиз ёзиб олган 51 (400 сатрлик) - жами 246 санама (1775 сатр) матни табиати, композицион таркиби, мавзу ва воқеабандлиги, поэтик хусусиятлари мантиқидан келиб чиқилганда ҳам О.Сафаров таснифи тўла-тўкис ўзини оқлайди. Бинобарин, биз ҳам унинг тубандагича уч ички турга ажратилган ҳолда ўрганилишини маъқул топамиз: 1. Во қ еабанд санамалар. 2. Кумулятив санамалар.

3. С ўқ ма санамалар. 1. Во қ еабанд санамалар . Бу турдаги санамаларда во қ еабандлик етакчилик қ илади. Матнда во қ еалар кетма-кет изчилликда б ў либ, яхлит сюжет даражасида ў сиб чи ққ ан. Во қ еалар баёни ра қ амлар воситасида санаш о ҳан гида баён этилади. Бундай санамаларнинг асосий «манбаи» ра қ ам б ў лса, го ҳ ида ра қ амлар ў рнини сано қ о ҳ ангидаги с ў злар эгаллаган б ў лиши ҳ ам мумкин. Во қ еабанд санамаларда ра қ ам ва маъноли с ў знинг ў заро муносабати ва қ ай бирининг устуворлигига к ў ра уларнинг ички икки хилини ажратиб к ў рсатиш ма қ садга мувофи қ : а) ра қ ам-санамалар. Бу типдаги санамаларни О.Сафаров сано қ ритми асос бўлган санамалар деб атайди. Уларда санаш о ҳ анги ра қ амлар асосида юзага келтирилиши инобатга олинса, бу ички турни ихчамро қ қи либ ра қ ам- санамалар дейиш қ улайро қ дир. Санамаларда ра қ амлар шунчаки тилга олинмай, балки о ҳа нг, ҳ осил қ илишда, мисраларни вазн ў лчовига солишда, ра қ амлардаги фонетик қ атламга ҳ амо ҳ анг қ офия келтиришда (етти-кетди, уч-куч, т ў рт-м ў рт каби) сонларга ало ҳ ида а ҳ амият берилади: Азиз к ў чага чи қ ди, Аробаси бузилди. Унга нечта мих керак? Бир, икки, уч, т ў рт, Беш, олти,етти - Кетди ! Рақам - санамалар учун санаш оҳангини яратувчи табиий мезон. Шу мезон, ўлчов асосида жанрнинг бошқа шакллари юзага келган. Г.С.Виноградов рақам санамалар ҳақида гапира туриб, шундай хулосага

келади: «Ҳеч қаерда, ҳеч қайси жанрда рақамлар бундай ранг-баранглик касб этмаган». Шу хусусиятини ҳисобга олиб, у рақам санамаларни махсус санамалар деб атайди. О.Сафаров ҳам бу санамалар хусусида гапириб: «Жанрнинг санама дейилишида ҳам шу хусусият (рақамлар - С.А.) бош таомилга айланган»лигини эътироф этади. Демак, рақам - санамалардаги асосий восита. У, энг аввало, санашни ўрганиш асосида болаларда ҳисоблаш туйғусини шакллантириш ва такомиллаштиришга хизмат қилади: Эллик, олтмиш, Етмиш, саксон, Т ўқ сон, юз, Юздан чи ққ ан Оппо қ қ из! Хаяллама, Чиққин тез! Бундай санамаларда рақам нафақат предметнинг миқдорини кўрсатади, балки шу предметга муносабатни ифодалашга ҳам хизмат қилади: Бир бу ғ дой, Икки бу ғ дой, Уч бу ғ дой, Пуч буғдой Санамада икки хил мазмун акс эттирилган: биринчисида -бир буғдой донаси кўпайиб, икки ва ундан ҳам кўп буғдойга айланиши ифодаланса, иккинчисида - учинчи мисрадаги уч буғдой-аслида бангидевона маъносида

бўлиб, у ёки бу боланинг анқовлиги, телбалиги сингари қусурларига ишора маъносини ҳам акс эттиради. Болаларнинг мурғак қалбларида тўлқин ураётган юксак орзу-ҳаваслар, қувонч-шодликларнинг изҳори ифодаланган санамалар ҳам анчагина. Уларда замонавий руҳ балқиб туради. Бу санамалар ҳамон фаол яратилаётганидан шаҳодат беради: Бир, икки, ўн олти, Ўн олти деб ким айтди? Ўн олтини санагунча, Тишим бир тушиб чикди. Ёшим саккизга етди, Энди мактаб бораман, «Беш» баҳони оламан, Онамни қувонтириб, Шаколатни оламан. Рақам-санамаларда «Биру бир», «Бир икки», «Бир, икки, уч, тўрт», «Бир икки... ўн икки, Ўн икки деб ким айтди?» «Бир, икки... ўн олти, ўн олти деб ким айтди?» каби анъанавий бошлама мавжуд бўлиб, худди шу бошланма ҳар гал санама учун ритмик асос вазифасини ўтайди. М.Н.Мельников бундай анъанавий бошлама ҳақида шундай дейди: «Гўёки оппоқ лента қизалоқнинг сочига тақиб қўйилганидек, матннинг асосий материали - сонларнинг лексик такрорланиши жанрнинг стихияли мусиқийлигини юзага келтиради» . Рақам - санамалар ҳозирги даврда ҳам кўп яратилмокда. Бундай санамаларда болаларнинг руҳий-психологик ҳолатлари ифодасини топмокда:

Бир, икки... ўн олти..., Ўн олти деб ким айтди? Ў н олти деб мен айтдим, Ишонмаснг, санаб бо қ : Биров, Ик к ов, Учов, Қ очов! Хуллас, рақам-санамалардаги асосий хусусиятлар рақамнинг матнда ритм ва оҳангни яратишида, бунинг эса, ўз навбатида, болаларда санаш малакасини ҳамда уларнинг предметга ва табиатга нисбатан муносабатини шакллантиришида яққол кўринади. Рақам-санамалар замонавийлиги, ҳаётийлиги, ҳозиржавоблиги билан ажралиб туради ва ҳозирги пайтда ҳам фаол яратилмоқда. б) сўз-санамалар. Бу турдаги санамаларни О.Сафаров саноқ интонациясидаги сўзлар асосида яратилган санамалар деб юритади. Унда рақам чекиниб, санаш оҳангида сўз фаоллашгани ҳисобга олинса, уни ихчамроқ қилиб сўз-санамалар дейиш маъқулдир. Бунда санамаларда қўлланувчи сўзлар матнда воқеабандликни юзага келтирган. Шу тариқа, санамалар-маълум воқелик асосига қурилса-да, болалар ижод жараёнида бундаги воқеага аҳамият бермайдилар, балки шу сўзлар ҳосил қилган саноқ оҳангига эътибор қиладилар: То ғ да лола, Бир қ из бола Д ў ппи тикади,

- Д ў пписи қа ни? - Сотиб қў йди. - Пули қ ани? - Аро қ олди. - Аро ғ и қ ани? - Отаси ичди. - Шишаси қа ни? - Синдириб қў йди. - Сингани қ ани? - К ў миб қў йди. - К ўм май ў л. Гумдон б ў л! Ёки: - Назира, Назира, - Отни қ аерга бо ғ ладинг? - Отхонага бо ғ ладим. - Неча па қ ир сув ичди? - Саккиз па қ ир сув ичди. - Қ олганини ким ичди? - Бойнинг хотини ичди. - Бойнинг хотини ў лсин, Ҳ амма қ ут у лсин. * Ю қ орида келтирилган иккала санамада ҳ ам конкрет во қ елик мавжуд. Биринчи санамада болаларга ёт во қ еа—ичкилик тан қ ид қ илинган. Ичкиликка ружу қ ўйган отанинг қ изи тикаётган дўппиларни сотиб, пулига аро қ олиб ичаётганидан нафратланиш ифодаланган. А ҳ вол шу даражага

етганки, ахло қ сиз отага нисбатан бола қ албида жўш у рган нафрат зарби якуний садога айланган. Шу ниятда «К ў ммай ўл, гумдон б ў л!» қ ар ғ иш и дан фойдаланилган. Шуниси эътиборлики, бу қ ар ғ иш озорсиз о ҳ ангда сано қ дан чи қ ишни англатувчи маъно касб этган. К ў ринаётирки, бундай вазиятда буйру қ маъносидаги бу қ ар ғ иш бир ва қ тнинг ў зида икки вазифани адо этаётир. Бу унинг полифоник хусусиятидир. Тагмаъно —аро қ х ў р отага нафратли қ араш б ў лса, асл маъноси —сано қ дан чи қ увчини англатишидир. Иккинчи санамада эса отнинг саккиз пақир сув ичиши -отбоқарлик меҳнатининг ниҳоятда оғирлиги бир қадар муболағали қилиб ифода этилган. Бундан мақсад - бой хотини зулмининг машаққатини очиш. Шунинг учун бой хотин жабр-зулми отни суғориш машаққатига мувозий келтирилаётир. Қани энди у ўла қолса эди, ҳамма ундан қутуларди. Бунда ҳам бой хотинига ўлим тиловчи қарғишдан фойдаланилган. Шу асосда ижтимоий тенгсизликдан қутулишдан иборат ижтимоий орзу болалар дунёқараши ҳосиласи сифатида ўз инъикосини топган. Бундай санамалар болаларда ижтимоий онгнинг куртак отишига таъсир кўрсатган. Сўз санамаларда ўйин иштирокчиларини эркалаш мотиви устувор. Бундай эркалаш замирида ўйинбошининг ўйинчиларга нисбатан ўзаро ҳурмати ва самимияти яққол сезилиб туради. Бу самимият гоҳо предметлар орқали изҳор қилинса, гоҳо эркалаш енгил ҳазил-мутойиба воситасида ифода этилади. Бундай санамалар болалар ўртасида ҳамжиҳатлик ва ўзаро дўстлик кайфиятларини уйғотибгина қолмайди, балки чуқурлаштиради. Ўйинга муҳаббат туйғусини тарбияловчи бундай санамалар болалар репертуарида кўпдир. Бир қатор сўз санамаларда воқеалар драматизми сезиларли даражада бадиий адабиётдаги асарлар сингари изчил хусусиятга эга. Уларда сурат, сўз, образ, параллелизм ёки қарама-қарши қўйиш (тазод) сингари воситалар фаол учрайди. Якуни эса, албатта, эмоционал бўёққа эга: муносабат, тасвир,

диалоглар ўйин иштирокчисига нисбатан хабар билдириш, маслаҳат ёки буйруқ, бериш маъносидаги оҳанг билан якунланади. Сўз-санамаларда маълум тарихий давр ўз аксини топади, у маълум даврнинг, замоннинг маҳсули сифатида юзага келади. Бундай санамаларда ўтмиш воқеаларидан тортиб, то ижтимоий ҳаётда содир бўлган янгиликларгача, айтайлик, тракторнинг илк бор ўлкамизга кириб келиши, қишлоқ хўжалигига оид янги техника воситаларининг пайдо бўлиши, ҳатто самолётнинг осмондаги илк ҳаракати, ракеталарнинг учиши сингари ўзгаришларгача жанр учун муҳим мавзу бўлган ва буларнинг барчаси болалар назаридан, дунёқарашидан четда қолмаган. Шу нуқтаи назардан қаралса, сўз-санамадаги поэтик нутқнинг луғат таркиби ҳам ранг-баранг бўлиб, унда ижтимоий ҳаётнинг қишлоқ хўжалиги, техника ва бошқа соҳаларига тааллуқли сўзлар кўплигига ажабланмаслик мумкин. Қуйидаги санамада 20-йиллардаги воқеа тасвирланганини кузатиш мумкин: Салим бойвачча, Қў лида тўппонча. Тарс-турс отади, Отига миниб қ очади. Ор қ асидан ет, Бўлмаса кет! Қуйидаги сўз-санамада эса ўттизинчи йилларда мамлакатимиз бўйлаб тракторнинг қишлоқ хўжалигига кириб келиши лаҳзалари тассуротларининг акс садоси мавжуд: Тири, тири, трактор,

Ишни бузма, қ араб тур, Бир чеккага чи қ иб тур! Болалар нафақат ижтимоий ҳаёт воқеаларининг кузатувчиси, балки унинг бевосита иштирокчиси сифатида унга муносабат билдиришга ҳам ҳаракат қиладилар. Улар самолёт ёки ракеталар мавзуидаги сўз- санамаларда ўзлари учун севимли бўлган кишиларни энг баланд осмон қўйнида кўришни орзу қилишади. Бундай хаёлий тушунчалар уларнинг ҳали ўзлари ҳис қилмаган ҳаётий ташвишлардан ҳам устун бўлишига, юксак фантастик тасаввурларини ўйинга қаратилгандек туюлади: Ҳайло самалёт, Учиб кетопти. Ичида Зулайхо Йиғлаб кетопти. Йиғлама, Зулайхо, Отанг келопти... - Отангни оти ким? - Абдуллах ў жа. - Бултурги ж ў жа! * Болалар тасаввурида самолётда қ илинажак парвоз — юксак э ҳ тиромга эришиш нишонаси. Унда учаётган Зулайхо эса - бахтсиз. Негаки, отаси Абдуллах ў жа ў з қ изини суймаган бегона йигитга узатаётганини болалар яхши англайди. Лекин Зулайхо самолётда кетаяпти. Унинг отаси Абдуллах ў жа ҳ ар қ анча бой б ў лмасин, барибир «Бултурги ж ў жа». «Бултурги ж ў жа» - болалар нут қ ида «ун г а эски қ арашдаги одам», деган киноя, кесати қ маъносини иф одалаган.

С ў з-санамаларда тасвирий воситалар жуда фаол. Бу уларда шеърга хос тасвирий эмоционалликни кучайтирган ва таркибий яхлитликни таъминлаган. Чунончи, матнларда сифатлашлар жуда к ў п учрайди: Девор кети, Барра ўти, Жиблажибон, Ё қ утхон, Сен тур, Сен чи қ ! «Барра ўти» иборасидаги эпитетда «барра» қўзичоқ маъносида эмас, балки кўчма маънода эндигина сабз ура бошлаган ўзига хос сифатни англатиб турибди. Худди шунингдек, санамалардаги пейзаж тасвирида ҳам болаларча тасаввур таъсири сезиларли даражада. Олма кетди думалаб, Кўча б ў йи юмалаб, Ким олмани тутади, У ў йиндан чи қ ади . * Анҳорда олманинг қалқиб-қалқиб оқиб келишининг ўзи -гўзал бир манзара. Унинг ортидан гуруҳ-гуруҳ. болаларнинг завқланиб чувиллаб чопиши - ундан-да гўзал! Оқаётган олмани кузатиш эса - янада нашъали. Бинобарин, бундай гўзалликни ўз нафсининг қурбони қиладиган болага ўйинда ўрин йўқ. Сўз-санамада ана шу фикр ифодаланган. Унинг тугалланмасидаги буйруқ - учинчи шахс келаси замон феълида ўз аксини топган. Сўз-санамаларда ўхшатишлар бир предметнинг бошқасига қиёси

орқали ифодаланса, баъзи ҳолларда шахс ҳатти-ҳаракатидаги хусусиятлар ҳам болалар табиатига қиёсланиб, эмоционалликка эришилган: - Қ аё ққ а борасан? - То ққ а бораман, - Нима қ иласан? -П иста ча қ аман, - Пистанинг ма ғ зи - К ўқо ннинг қ анти! Санамаларда образли иборалар унга кўп учрамайди, лекин айрим иборалар катталарнинг нутқидан уларнинг тилига беихтиёр к ў чганлигини кузатиш мумкин: Тўйчи бобомнинг Соқоллари оқ, Димоқлари чоқ, Қиссалари қоқ «Қиссалари қоқ » - чўнтакларида ҳеч вақоси йўқ, пули тугаган маъносида қўлланган. Бундай тасвирий воситалар сўз-санамаларда беҳад кўп учрайди. Жонажон юртимиз мустақилликка эришиб, ўзбек халқига хос миллий урф-одатларнинг қайта тикланиши болалар онгига қатор ўзгаришларни олиб кирмоқда. Бундай ижобий фазилатлар нафақат катталарнинг, балки болаларнинг ҳам ҳатти-ҳаракатларида ўз ифодасини топмоқда. Чунончи, меҳмон кутиш одоби ана шундай фазилатлардан. Меҳмон келса, ҳовлини тоза-озода тутиш, дастурхоннинг тўкин-сочин бўлишига эътибор ҳам болаларни беҳад қувонтиради. Қуйидаги сўз-санамада меҳмон кутишнинг илк одоблари ўз аксини топган бўлиб, унда шу туйғунинг ифодаси учрайди: Чойимда шамма

Меҳмон келопти. Меҳмон бўлиб кел, Кутиб турай ман, Дарвозам олдида, Юриб турай ман. Салом бериб тур, Қ ани тезро қ , юр! * М.Н.Мельниковнинг фикрича: «Катталар фольклорида ифодаланганидек, болалар фольклорида ҳам жанрнинг анъанавий қ о нунлари ҳар бир ижрочи томонидан мустаҳкамланиб борилади. Улар асардаги иштиёқни, болаларга хос ҳис-туйғу, эстетикани «ўзгаришсиз», янгича ёндашиш, янгича ҳаракат, қайта ишлаш, янгича турланиш ва янгича муносабат орқали ижро этадилар». Бундай ҳолатни шу хилдаги янгича муносабат таъсирида яратилган санаш оҳангидаги санама ижросига хос ўзгаришда кузатиш мумкин. Гап шундаки, санаш оҳангидаги бу сўз-санама бутун ўйинни бошқаради ва ўйиннинг давомийлигини таъминлайди. Шу далилнинг ўзиёқ айрим сўз-санамаларнинг моҳиятан ўйинга тенглигини тасдиқлайди. «Ўтирсин, турсин» санаш оҳангидаги сўз-санамани ижро этиш асносида болалар аввал бир-бирларига қўл бериб, айлана ҳосил қиладилар. Кейин «Зув-зув», «Шалоп-шалоп» дейишиб, маълум бир саноқлар оҳанги остида чапак чаладилар. Сўнгра ўйинбоши ва иштирокчилар биргаликда: - Бу кимларнинг қ излари? - Шо кирвойнинг қ излари. - Шокир қ аё ққ а кетди? - Шокир бозорга кетти.

- Ти лло ковушга кетти. - Ти лло ковуш киймайман, - Ша лоплатиб юрмайман, - деб шов қ ин солганча айта бошлайдилар. Ни ҳ оят, санама охирида ў йинбоши: Ў тирган қ изча,турган ўғ илча! Ёки аксинча: Ў тирган ўғ илча, турган қ изча! * сатрларини шиддат билан айтади. Шунда болалар ўйинбоши урғу берган сўздаги таклифга кўра, дарҳол ўтиришлари ёки туришлари лозим. Шарт эса «ўғилча» сўзи айтилганда турмоқлари, «қизча» сўзи айтилганда тезгина ўтириб олишга улгурмоқларидан иборат. Ким шу шартни бажаришга улгура олмаса, у ютқизган саналади ва бирор топшириқни бажармоғи лозим саналади. Топшириқ эса ўйинбоши ёки ўйнаётган болаларнинг таклифи асосида белгиланади. Хуллас, санаш оҳангидаги санамаларнинг ҳаммасида болаларни бирор ҳаракатга бошловчи даъват яққол сезилиб туради. Сўз-санамаларда сўз сирлиликни таъминловчи восита ва айни пайтда, О.Сафаров таъкидлагандек: «Сўз - ўз ва умумий маъно касб этади. Биринчиси, саноқ - ўлчов, иккинчиси логик». Саноқ оҳангидаги сўз-санамаларда ўзбек халқига хос миллий урф- одатлар, меҳнатга, касб-ҳунарга оид тушунчаларнинг болалар онгидаги акс садосини кузатиш мумкин. Бу ҳол гоҳ катталарнинг саъй-ҳаракатлари таъсирида кечса, гоҳ болаларнинг ўзида уйғонган қизиқиш ва эҳтиёжлар туфайли содир бўлган. Чунончи, меҳмон кутиш удуми ифодаланган қуйидаги санама ҳам эътиборга лойиқ:

Ола мушугим, Юзини ювопти. Чойимда шамма - Ме ҳ мон келопти. Қ адамлари Дук-дук, Жоним сизга Тасаддуқ! * Сўз-санамадаги «Ола мушугим юзини ювопти», «Чойимда шамма» ибораларида халқимизнинг меҳмон ташрифидан башорат қилишларига оид иримга ишора бор. Сўз-санамалар қўл ёки оёқ ҳаракатларига омухта ҳолда бажарилади. Онабоши ижро жараёнида иштирокчилар кўксига бармоғини навбатма- навбат теккиза туриб, санаш оҳанги билан мазмуннинг мантиқан уйғунлашувини амалга оширади: Пароход қ атнайди, қ атнайди, Ҳ афтани санайди, санайди: Душанба, сешанба, Чоршанба, пайшанба, Жума, шанба, якшанба, Қочсанг-чи, анқаймай!

Сўз-санамаларнинг юмор ва сатирага суғорилган бундай намуналари анчагина. Уларда болалар гоҳида ўз тенгдошлари-нинг айрим жузъий камчиликларидан кулсалар, гоҳида ўзларида-ги камчиликни тенгдошлари тилидан фош этиб қўядилар, ўзларидаги танбаллик, дангасалик каби нуқсонларни танқид қиладилар: Якшанба, дедим, ётдим, Душанба, дедим ётдим, Сешанба, дедим, ётдим, Чоршанба, дедим, ётдим, Пайшанба, дедим, ётдим, Ва жума, дедим, ётдим, Ҳ амма ясаниб чи қ ди, Мен хумга кириб ётдим. Бу хилдаги сўз-санамаларда кунлар номи саноқ вазифасинигина бажариб қолмайди, балки беҳуда ва бесамар ўтаётган вақтга ачиниш туйғусини уйғотиш вазифасини ҳам ўтайди. Шу тариқа кун номи эпик замон тушунчасини ифодалаб, лирик қаҳрамон танбаллигини фош этувчи маъно касб этади. Бундай бўёқ юмор ёки сатирик сўз-санамаларда огоҳлантирувчи, танбеҳ берувчи моҳият касб этади. Болалар баъзан аччиқ кулги орқали ҳаётдаги жиддий нуқсонларни кескин танқид қилсалар-да, аслида бу танқид самимиятга йўғрилган бўлади: Арра, арра, Шоди яра, Ичи қ ора,

Ишонмасанг, Очиб қ ара. Ҳ айло келопти, Нари қ оч! * Ёки: Ким сасиди, от сасиди, Отнинг думи ерга тегди. Пистак - чистак, Сен тентак ! Сўз-санамада болалар нутқида катталар нутқига хос ёмон ниятли маъносидаги «ичи қора», вақтинг номаълумлиги маъносидаги «отнинг думи ерга тегди» сингари образли иборалар истифода этилган. Бу нутқнинг ички гўзаллигинигина эмас, балки поэтик фикрнинг ёрқин ифодасини ҳам таъминловчи воситага айланган. Бундай сўз-санамаларда болалар нафакат ўз камчиликларини, балки катталарда учровчи нуқсонларни ҳам кўра оладилар. Бу эса уларнинг ҳаётга нисбатан теран кўз билан қарай бошлаётганларидан далолат беради: Ж ў ра, Ж ў ра, Ж ў равой, Машинас и «гурзавой». Токка чиқса - ўтин йўқ, Уйга келса - хотин йўқ.. Хотин қочиб кетибди, Хамир ачиб кетибди,

Сен қанисан, Жўравой, Қани тезроқ чиқсанг-чи! * Сўз-санамаларда «Абўлакам, дубўлакам», «Атола-батола», «Аппонакам- дупонакам», «Олатой-булатой», «Зув-зув, шалоп-шалоп» сатрлари билан бошланувчи туркумлар силсиласи мавжудлигини О.Сафаров асосли равишда қайд этган эди. «Аб ў лакам-дуб ў лакам» туркумли санамалар матни во қ еабандлик негизига қ урилади. Биз ёзиб олган қ уйидаги с ў з санамани ў й ин иштирокчилари ерга ў тиришиб, оё қ ларини олдинга ч ў зиб, бир жойига т ў плагач, ў йинбоши т ў планган шу оё қ ларнинг учларига бармо ғ ини теккизиб туриб шов қ ин солиб айта бошлайди: Абулакам, Дуб ў лакам. Читма-читон, Қ одир акам, Қ айга кетти? Тузга кетти. Қ ачон келар? Ёз келар. - Пиллон пис, - Ор қа га тис! Мо ҳ иятан бу с ў з-санама ҳ ам бутун бошли ў йинга тенг б ў либ, асосан, қ а ҳ ратон қ иш фаслида сандал атрофида ў тириб олиб, оё қ ларни сандали чамбарагига узатган ҳ олда айтилади. Санашда оё ғ ини чек тушгандаё қ тортолмай, бош қ алардан бу со ҳ ада ор қ ада қ олган боланинг оё ғ ини онабоши

сандали кулдонига босишга ҳ аракат қ илади. У ют қ изган ҳ исо б ланиб , меровлиги туфайли шундай жазоланади. Болалар жазони шеър айтиш, «миёвлаб» ёки «вовуллаб» бериш, ра қ сга тушиш ёхуд қ ўши қ куйлаб беришлари шарт. Санамаларни ў йиндаги вазифасига к ў ра икки турга ажратиш мумкин: 1. Му қ аддима санамалар . Булар фа қ ат ў йинда навбатда қ олувчини ани қ лайди. Бундай санамалар болалар репертуарида к ў про қ дир, 2. Ў йин санамалар . Булар болалар репертуаридан кам ёзиб олинган, улар бутун ў йинни бош қ ариб туради. Му қ аддима санамалар, табиийки, бирор ў йин учун асос б ў лади. Му қ аддима санамалар жанрнинг асосини ташкил этади. У ў йинда навбатчини белгиловчи, болага бирор вазифани бажарувчилик топшири ғ ини, «чеки»ни берувчи бошлама. Чунончи, « Ў н икки ч ў пчак» ў йинида ў чо қ ни қў рикловчи, «Яшинмачо қ » ў йинида топувчи ва ҳ оказо. Ў йин санамалар-т ў ли қ , яхлит бир ў з и га эга ў йинни бош қ арувчи бади ҳ адир. Бундай ў й ин да навбатда қ олган бола ани қ лангач, у жамоа томонидан қ уйилган топшири қ ни шу за ҳ отиё қ бажариши зарур. Бирор ашула айтиши, ра қ сга тушиши, стол тагидан ў тиши, «мў»раб, «вовуллаб» бериши шарт. Бундай санамаларга болаларнинг «Аб ў лакам-дуб ў лакам», «Дарвоза», «Туя», «Ким топади?», « Ўғ илчами ёки қ изча» каби ўнга я қ ин ў йинлари мисол б ў ла олади. «Аб ў лакам-дуб ў лакам» туркуми ў з навбатида « Ҳ аккалакам- дуккалакам», «Аппонакам-д ў поннакам», «Атола-батола» зачинли с ў з- санамаларнинг юзага келишига асос бўлган. Шу зайлда бу туркумларга мансуб с ў з-санамалар олдин яратилган с ў з-санамалар матнлари билан ў заро сингишиб, ва қ т ўтиши жараёнида ў зича туркумга айланган: Ҳ аккалакам, Дуккалакам,

Чори Чамбар, Бири Анбар, Ола қ ушим қ айда? Ола-була то ғ да. Сан тур, сан чи қ ! Ёхуд: Аппонакам, Д ў ппонакам, Чори чаман, Мези камон - Қ ачон келар? - Ёз келар. - Игна, игна, - Таги ту г ма, - Самар қ анднинг - О ққ ина қ уши, - Чи қ син, гулим, - Туз! «Атола-батола» зачинли санаш о ҳ ангидаги с ў з-санамаларда во қ еабандлик ў згарган, бинобарин, уни ифодаловчи лексик қ атламда сано қ о ҳ анги «к» товуши аллитерацияси асосида юзага келтирилган. «Саримсо қ - таним со ғ », «Бў ғ ирсо қ - дўмбо қ » ва галдан чи қ увчини ани қ ловчи буйру қ ни ифодалаган «Жуфтак қ о қ » иборасида « қ » нинг қ атти қ талаффузи таъкидловчи санаш о ҳ ангини ёр қ инлаштирган ва мисраларнинг ў заро қ офияланиши ҳ ам шу асосда амалга ошган. Натижада, улар болалар ижодкорлигининг г ў зал намунасига айланган:

Атола-батола, Нони қ иштола - қ о қ , Саримсоқ- таним соқ, Бўғирсоқ- дўмбоқ, Ҳ ой, сен бола, Жуфтак қ о қ* Худди шунингдек, «Жуба-жуба, анжуба» бошламали сўз-санамаларнинг воқелик тизимида ҳам, тасвирий воситаларда ҳам санаш оҳанги яққол сезилиб туради: Жуба-жуба, Анжуба, Бўри келопти Аравасида. Қў лида шиша, Ў йнаб келопти: - Вой, белим, Да қ а-да қ а, Синди белим, Да қ а-да қ а - Уйга киринг, Чой ичинг, - Чой б ў лмаса,

- Нон енг. - Нон б ў лмаса, - Йи қ илиб ў линг! * Шофирконлик 12 яшар Му ҳ аббат Маъмуровадан ёзиб олинган бу с ў з-санама «Бўри билан қ уёнча» мультфильми таъсирида яратилганлигини пай қ аш қ ийин эмас. Ундаги асосий во қ еа — қ уёнча ҳ ийласидан о ғ ир зарбага учрагач, бел о ғ ригини енгиш учун аламидан ичиб олиб, « Қў лида шиша» билан келаётган бўрининг ме ҳ мондорчиликка таклифида ёмон ният к ў зланаётганлиги тасвир этилган. Болалар репертуарида с ў з-санамалар кенг ў рин тутгандир. Уларнинг барчасиа во қ елик (сюжет) мавжуд ва ўзига хос ритмик композицион шаклга эга. Уларда образлилик му ҳ им ў рин тутади, ижросида эса мазмунга омухта ҳ аракат уй ғ ун. Уларни тез ёдлашда шу фаз и лати ас қ отади. Шу билан бирга улар болаларда ифодали ўқ иш қ обилияти ва ритмни ҳ ис қ илиш и қ тидорини шакллантиради ва тарбиялайди. 2. Кумулятив санамалар . «Кумуляция» лотинча «Kumulation» сўзидан келиб чиқдан бўлиб, аслида «йириклашиш, тўпланиш» маъноларини англатса-да, кўчма маънода ижтимоий суғурта ишида таҳлика ёки хавфнинг тўпланиши, тиббиётда бемор танасида оғриққа қарши кучли таъсирни ташкил этишга қаратилган хилма-хил дорилар жамламасини ўтказиш ва ниҳоят ҳарбий соҳада снаряд портлаши натижасида унинг сочилиб кетиб, таъсир доирасининг кенгайиши маъноларини англатади. Портлаш эса снаряд ичидаги газнинг кучли босимга учраши асосида юзага келади . Болаларда ҳам ўйин завқи баландлиги ички эҳтиросларнинг жунбушга келтирган лаҳзаларда ўз фикрларини узуқ-юлуқ, тартибсиз ва мантиқсиз ифодалаш ҳолатлари тез-тез учраб туради. Бу, айниқса, санамаларда ёрқинроқ кўринади. Биноба-рин, тартибсиз, мантиқсиз сўз ва ибораларнинг санаш оҳангида қўлланилиши асосида вужудга келган санамаларни кумулятив санамалар тарзида аташ ва

алоҳида гуруҳлашга асос бор. Сиртдан қараганда, бундай санамаларда фикрлар узуқ-юлуқ, образлар мавҳум, мисралар мазмуни мантиқсиздай кўринади. Бироқ, кичик ёшдаги болалар нутқида фикрнинг сочилиб кетиши ва бир-бирига боғланмаган ҳолда баён этилиши анъанавийдир. Негаки, болаларда ўсмирлик даврларигача нутқ равонлигининг изчиллиги тўлиқ шаклланмайди. Фикр изҳорида тартибсизлик, пойма-пойлик яққол намоён бўлади. Бу, айниқса, ички ҳиссий туйғуларнинг кучайганида янада яққолроқ кўринади. М.Н.Мель-ников таъбири билан айтганда: «Мантиқсиз йўналишдаги бундай санамалар ҳар хил образларнинг кўринишларидир, ундаги ҳар бир парчада қатъий синтактик тизим мавжудки, худди шунингдек, лексик тушунчалар ҳам ўз ифодасини топган». Кумулятив санамаларда болаларнинг хилма-хил ҳис-туйғулари мантиқан ўзаро боғланмаган ҳолда ифодалана бориб, поэтик оҳангдорли касб этади. Гарчи матнда мантиқсизлик яққол кўриниб турса-да, унда шундай образлар мавжудки, у ўйинда иштирок этувчини ўзига қаратади, нимагадир даъват этувчи кучга айланади. Санамаларда болалар ҳаётдан олган қандайдир оний таассуротларини ўз вужудларига сиғмаган ҳаяжонлари тарзида ифода этаётгандек кўринади. Чунончи, қуйидаги санамада болаларнинг бир-бирига боғланмаган сочма ҳижоларини англаш қийин эмас: Авак -авак Турсун чавак, Чори гижо Чаман гижо Ит бали ғ и, Сувда гезар, Момош ўғ ли,

Тилингни қ ис, Й ў ла туш... «Авак-авак» мисраси бутун санама учун ритмик асосни юзага келтирган поэтик бошлама. Кейинги уч мисрада ў йин иштирокчиси б ў лган Турсун, Ч ори ва Чаманларга мурожаат ифодаланган. Ў йинбоши биринчи болага ҳ азил билан тегишаётган б ў лса, кейинги икки боланинг қ андайлигига ёки уларнинг ў йинга майл билдирмаётганлигига эътироз ифодаланган. «Ит бали ғ и сувда гезар» манти қ ан ю қ оридаги фикрга бо ғ ланмаган, балки тасодифан баён қ ил ин ган янги во қ еага муносабатдек туюлади. Биро қ зимдан ди ққ ат қ илинса, Турсун, Чори ва Чаманларни ого ҳ лантирувчи маънога эга. «Ит бали қ дай сувда сузаверасанми», «Нега қ аё ққ адир талпинавера - сизлар, ў зимиз т ў планибмизми, келинглар, энди ў йиндан четда қ олманглар», деган фикр англашилади. « Ҳ ой, Момош ўғ ли, сен таъна қ илмай қў я қ ол - «тилингни қ ис», б ў лган во қ еани к ў рма - ганга ол-да, «к ў зингни қ ис » - деган маъноларни ифодалайди. Кейинги мисраларда ифодаланган мазмун ҳ ам ана шундай. К ў ринаётирки, санамада болаларга хос мураккаб ру ҳ ий вазият ў з ифодас ини топган. Зимдан қ аралса, бу мураккаб py ҳ ий вазият Чори ва Чаманлардаги норозиликни бартараф этишга қ аратилгандай таассурот уй ғ отади. Ўйинбоши ҳа м ў йин иштирокчиларини шу хилда муросага келт ир иб, ў й ин н и а ҳ илликда ташкил этишга у ринаётгандай бир қи ёфада намоён б ў лган. Шу хусусиятига к ў ра, у вазиятни т ўғ ри ба ҳ олай олган ва тадб и корлик билан ў йинни ташкил этишга эришган. М.Н.Мельников кумулятив санамада с ў знинг мо ҳ ияти ҳ акида гапирар экан: «С ў зда боланинг ҳ иссиёти ём ғ ирдек ё ғ илади, образлар ар қ он ташлаб келади, бир-бирини т ў лдиради... Лекин биз унинг бо ғ ланмаган нут қ ида с ў з зарурияти, болалар психологиясини ҳ еч қ андай қ ийинчиликларсиз англаб олам и з. У ҳ амма с ў зда эмас, балки очи қ б ў ё қ да ў зини ифода этади», -

деганида жуда ҳ акли эди.Биз ёзиб олган кунидаги кумулятив санамада камба ғ ал оиладаги бечора боланинг нон сотиб олаётганидаги зорлиги, аянчли ў йловлари тасвирланган: Аввам-аввам, Аспи давам. Ҳ амён кетар, Нон қ олар. Ў пка кетар, Жон қ олар. Ж у пала киштанг, Нони киштала. Эгилмасанг, Бориб келма. Чи қ син, Шу бола! * Санама бошламасидан кейинги мисраларда бор ҳамёнини бериб, нон олган боланинг ҳоли - «Мол кетса кетсин, жон қолар» деган катталар нутқидаги мақолни «ўпка кетар, жон қолар» тар-зида ифода этади. «Жупала қиштанг нони киштала» мисрасида ночорлик янада бўрттирилган. Санама хотимасида эса «Азоб чек-масанг, роҳат йўқ» мазмуни болаларча тасаввурда баён эти-ларкан, икки маъноли даъват билан санама интиҳо топган. Яши-рин маъно - нон топмоқ учун ўзинг бўш келма, дейилмокда Бу санамадаги воқеадан келиб чиқувчи якуний маъно. Иккинчи ош-кора маъно, яъни ўйин галинг келгунча чиқиб туравер, дейилмокда.

Кумулятив санамаларда болалар мантиққа эмас, балки сўзларнинг жарангдорлиги, товуш товланишлари ва такрорий-лигига алоҳида диққат қилганлар. Бу эса уларда сўзнинг қайси тилга мансублигидан қатьи назар, ўша сўздаги товушлар товланиши айрича қизиқиш уйғотган. Натижада, шевага хос сўз ҳам, турли тилда сўзлашувчи болалар муҳитида эса тожикча, русча, туркманча сўзлар ҳам ишлатилаверилган. Фикримизнинг далили сифатида юқорида келтирилган санамага «гижо» (кужо) -қаерда (тожикча), «гезар» - кезар (туркманча) ва шевага хос «йўла» - йўлга жўналиш келишигининг қисқартирилган шакли каби сўзларни кўрсатишимиз мумкин. Кумулятив санамаларда бошламалар му ҳ им ў рин эгаллайди. О.Сафаровнинг ани қ лашича, кумулятив санамаларда «атола-батола», «адина-бадина», «аттум-баттум», «х ў ппон-д ў ппон» сингари манти қ сиз жуфт с ў злардан таркиб топган қ уйма мисралар ҳ амиша матн учун ритмик асос вазифасини ў таб келган ва шу хусусияти билан санаш о ҳ ангини таъминлаб туради. Бундай такрор ёхуд фонетик ў згаришларга учраган қ олипловчи сатрлар болаларнинг санамада кейинги мисраларини қ офиялашда ў зларининг ў йин боис табиатга, во қ еликка муносабати ҳ амда сочма фикр из ҳ орига кенг й ў л очиб беради . М.Н.Мельниковнинг айтишича эса: «С ў зларнинг такрор тарзда қў лланилишининг характерли томони шундаки, у улкан композицион шаклни зимдан бош қ аради ва жанрнинг оммавийлигини таъминлайди» . Бундан таш қ ари, болалар бундай бошламалар ор қ али ў з сочма фикрларини қ ис қ а ифодалаб, матн о ҳ ангдорлигига эришадилар: Аттум-баттум Говмиш сотдим. Ас-паст, Говмиш сот, Сен чи қ авер!

Кўринаётирки, кумулятив санамаларда с ў қма сўзлар деярли кам учрайди. Ўйинбошининг бундай сўзларни қўллаши ижрони маълум даражада чеклаш, ассоциатив алоқани ўрнатиш ва мустаҳкамлаш ҳамда ритмик оҳангга эришишдан иборатдир. Бинобарин, ўйинда асосан навбатчини табиий равишда белгилаш мақсади кўзланган бўлса-да, бунинг замирида ҳаётдаги воқелик орқали ўйин иштирокчисини ҳушёрликка даъват этиш, уни эркалаш, қолаверса, ҳатто ўйин иштирокчиларига муносабат ўз ифодасини топган. Татар фольклоршуноси Н.Исенбат бу ҳақда: «Ўйинда - бу айтув билан ўзларини жамоаларга айирув ролларни белгилаш тилсимига эга бўлган, қулоқни тургизатурган шундай сеҳрли, қудратли ритуал сўзлар керак», - деб ёзган эди. Хоразм болалар ўйинлари силсиласида «Авак-авак», «Алтанг- салтанг», «Ҳутти-ҳутти», «Ирғол-сирғол", «Ўмпоқ-сўмпоқ» бошламали кумулятив санамалар учрайдики, уларнинг аксарияти воқеабандлик негизида қурилган: Алтанг-салтанг, Калтанг-култанг. Бори-бўри, Ч ў пи-чори, К ў р қ о қ уканг, Чи қ иб кетсин , Ботир аканг! Бу кумулятив санамада ўйибоши ўйин иштирокчиларини ҳушёрликка, ўйинда чаққонлик кўрсатишга даъват этаётир. Ўйин воқеасида «Бори

бўрига» қиёс этилса, унинг жазоси - «Чўпи-чори» эканлиги, укасидек қўрқоқ эмас, балки ботир акасидек шаҳдли бўлишга чақириқ ифодаланган. Аслида кумулятив санамаларда болаларга хос завқ-шавқ, кучли ҳис- туйғу, чексиз эҳтиросни ҳаприқиб, тартибсиз ҳолда баён этиш ҳоллари устун туради. Улар бу пайтда воқеалар тизи-мининг тартибига эмас, балки уларнинг таассуротини олдинга қўйдилар. Шунинг учун ҳам кумулятив санамаларда пойма-пой сўзлар, фикр-туйғуларнинг мантиқан боғланмаганлиги яққол кўриниб туради. Шунга қарамай, матнда мисраларнинг санаш оҳангига қатъий буйсунган поэтик оҳангдорлиги негизида навбатчини белгиловчи даъваткор кучига диққат қилинади: Х ў ппон акам, Д ў ппон акам, Шохи тагал, Байтал акам, - Қ айга кетди? - То ққ а кетди, - Қ ачон келар? - Ё зда келар. Сен чи қ авер Ушбу кумулятив санамада ҳам сардор ўйин иштирокчисига хос эпитетли образлар тизимини яратган. Бунда хўппон-семиз, дўппон-дўппайиб турмоқ, маъносидаги сўзларнинг болалар томонидан қайта ишланмасидан фойдаланилган. Учинчи мисрада ў йин иштирокчисининг жонли образини яратиш учун эпитетлардан истифода этилган. «Шохи тагал» - қў ч қ ор мугузи, унинг ў ткирлиги, уддабуронлиги сифатланган. Т ў ртинчи сатрда го ҳ байтал (ур ғ очи от, бия) сингари хомсемизлигига ишора этилади. «Акам» - бу ерда димо ғ дорликни ҳ азил-мутойибага мойил ҳ олда ифодалаётир. Кейнги

мисралар эса савол-жавоб негизига к ў рилган б ў либ, даъваткор о ҳ ангдаги хотимадир. Кумулятив санамаларда мисралар ҳ амиша ҳ ам т ў ли қ , қ офияли б ў лавермайди, балки оч қ офия ва с ў з такроридан ҳ ам таркиб топиши мумкин. Бошламаларнинг т ўқ қ офиядошлиги, хотиманинг даъваткор о ҳ анги, ижросининг шов қ ин асосида кечиши матндаги бундай « қ усур»ларни ёпиб юборишга имкон яратади: Аттонча-баттонча, Дасти қ алам гармонча. Меросхўрим, Донахўрим, Чиқ, бачча! Ёки: Игна, игна, Учи тилла. Суви чи қ са, Акмал, M ў мин, Жа қ , жу қ , Чи қ. Ю қ оридаги кумулятив санамаларнинг бирортасида ҳ ам тугал во қ елик, яхлит манзара ифодаланмаган. Аммо маълум бир предмет (гармонча, този, тилла, пилла каби) ва унга хос белги-муносабатларнинг санаш о ҳ ангида тизмалангани унда композицион яхлитликни таъминлаган.

Кумулятив санамалар к ў п ҳ олларда икки б ўғ инли тарзда туро қ ланади. Бунинг боиси шуки, биринчидан, ҳ ис-туй ғ уни кучли ифодалайди. Иккинчидан, ю қ орида таъкидлаганимиздек, бошламаларининг қ уйма шаклда қў лланиши ва хотимада даъваткор о ҳ ангнинг заруратидир. Бу икки ҳ олат матннинг композицион яхлитлигини таъминлашда му ҳ им ў рин тутади. 3. Сўқма санамалар. Бу турдаги санамаларда воқеабандлик йўқ, рақам ва маъноли сўзлар ҳам деярли иштирок этмайди. Ҳеч қанақа маънога эга бўлмаган, лекин маълум товушлар тизимидан иборат ҳолда бирлашган, оҳанг асосидагина яхлит бутунликка айланган сўқма (ўзича ўйлаб чиқарилган, сўқилган, тўқилган, ясалган, ясама) сўзларнинг ритмик оҳанги поэтик устуворликка эга бўлади. Сў қ ма санамалар болалар ижодкорлигининг ёр қ ин намунасидир. Рус фольклоршунослигида сў қ ма санамаларнинг табиати хусусида катта тортишувлар юзага келган. Биро қ , профессор Г.С.Виноградов сў қ ма санамаларга юксак ба ҳ о беради. Унинг фикрича, болалар ў зи яшаб турган оламни ў з тасаввури доирасида қ абул қ илади. Тасаввур кучи етмаган предмет, во қ елик номини эса улар ў злари идрок этган алла қ андай товуш бирикмаларидан тузилган янги с ў злар билан аташга киришадилар. Катталар учун маъносиз, мазмунсиз туюлган бундай с ў злар болалар калбига якин ва азиз ҳ исобланади. Бундай сў қ ма с ў злар, айтайлик, болалар нут қ ида ниманидир англатган ҳ олда бир бутунликка эга товушлар йи ғ индиси сифатида жилоланиб, се ҳ рли о ҳ анг яратади. Санаш о ҳ анги ёр қ ин сезилиб турган бундай сў қ ма санамалар болалар фольклори хазинасини бойитиб келмо қ да. О.Сафаров ў збек сў қ ма санамаларининг поэтик табиатини очиш ва жанрий хусусиятларини умумлаштириш борасида эътиборли муло ҳ азаларни ў ртага ташлаган. У сў қ ма санамаларнинг болалар фольклорида «жанрнинг такомиллашган тури сифатида бугунги кунда ҳ ам бе ҳ ад фаоллик билан ижод этилаётгани» ни ани қ мисоллар билан далиллайди.

Сў қ ма санамалар табиатига хос хусусият санаш о ҳ ангининг устуворлигидир. Улардаги анъанавий бо ғ ламалар «абадайни-шабадайни», «аттум-баттум», «адин-бадин», «энки-бенки», «эник-беник», «агда-магда», «ангу-мангу» каби жуфт с ў злардан ҳ осил б ў лган. Бундай бошламалар сў қ ма санамаларда кейинги мисралар о ҳ ангдошлигини таъминлаш учун қ олиплаш вазифасини бажаради. Матн охирида санама хотимаси III шахсга буйру қ маъносидаги даъватдан иборат б ў лади. Даъват тугалланмада буйру қ о ҳ анги ор қ али ифодаланиб, с ў з ур ғ уси мисрадаги охирги с ў з ёки бў ғ инга тушади: Адин-бадин, Гугур-ладин, Шапка пили, Ана-найс, Укра, Дук! Бу с ў қма санаманинг поэтик моҳияти, асосан, ритмик оҳангдорлигида намоён бўлган. Бинобарин, ундаги сўқма сўзларнинг луғавий, этимологик маъноси ҳақида фикр билдириш осон эмас. Г.С.Виноградов: «Улар, энг аввало, қандайдир сўзлар, номларни бир-бирига қофиялаш асосида юзага келган», - деб ёзади. В.П.Аникин эса: «Табиий, маълум касб соҳиблари бир- бирларига айтадиган «сирли», яширин ҳисоблар бўлган. Қайсики, бу сонлар ўша гуруҳларга тегишли бўлиб, бошқа одамларга номаълум, «маъносиз» сонлардир», деб сўқма сўзлар табиати ҳақида фикр билдиради. Олимларнинг фикрича, бундай сўқма сўзлар қачонлардир маъно англатган, шу сабабли улар кўпинча қайсидир сонни ифодалаши ҳам матн мазмунидан англашилгандек кўришади. Татар фольклоршуноси Р.Ягъфаров ҳам: «Санамалар бошида келадиган «Эке Алодан-боладан», «Эштен-туштен»

сўзлари қадимий яширин саноқларнинг синоними бўлса, эҳтимол», - деган тахминларни илгари сўради. Худди шунингдек, ҳар хил касбдаги «сирли» нутқларда ҳам сўз маъноларининг асосий принципи одатдаги сўзларни қайта ишлашдан иборат бўлган. «Шу тариқа, вақт ўтиши билан санамалар ўйинга айланди ва унинг шаклланиши тарихини фольклорнинг қадимги давридан излашга тўғри келади. Сўзлар эски маъносини йўқотиб, аста-секинлик билан мазмунсизлик шаклини олди. Бироқ, у алоҳида ритмга эга бўлиб, сонларнинг ўрнини эгаллади». В.П.Аникиннинг бу фикри сўқма сўзнинг пайдо бўлишига оид маълумотларни бир қадар бойитди. Юқорида келтирилган сўқма санама ўзбек болалари томонидан яратилган ҳазил тариқасидаги бадиҳадир. Унда «Адин» - русча «один» сўзининг жонли талаффуздаги шакли бўлиб, биринчи товуш «о»- «а» га ўтган, «бадин» ўша сузнинг бошига б товушини қўшиб ҳосил қилинган ясама жуфт сўзнинг такрорий иккинчи қисмидир. У матн бошламасида ритмик оҳангдорлик пойдевори вазифасини ўтаб турибди. «Гугур» - сўзи эса «гугурт» сўзидан “т” товуши туширилиб қолдирилган ҳолда ясалган. “Ладин” – сўқмқ сўз бўлиб, иккиласи ўзаро жуфтлик асосида ритмик бутунлик яратган. “Шапка пили” русча ибора бўлиб, “чанли шапка” маъносидадир. “Ана” – ўзбекча, “найс” – инглизча яхши маъносида, “укра” - русча “украть” сўзининг ўзаги бўлиб, “ўғирламоқ” ёки “украшение” сўзининг дастлабки қисми сифатида “безак” маъноларида қўлланган бўлиши мумкин. Сўқма санамаларнинг ярати лиш йўллари турлича дир. Бунда, айниқса, А.Боровков қайд этган “Тарабар” тили таъсири сезиларлидир. Олим Ш.Галиевнинг билдиришича: “Бу ўйин йигирманчи аср бошида сўз ўйини сифатида оммалашган бўлса-да, бу анъананинг замини ибтиодий жамоа тузумидаги “яширин жамоа” лар ҳақидаги қадимий халқ қарашлари” га

бориб тақалади 1 . Сўқма санамаларда эса худди шу ўйин таъсирини кўриш мумкин: Эзек-тезек, Тазане. Узушлазайлизик Сазане! * Юқоридаги сўқма санаманинг биринчи сатрини ташкил этган «Эзек- тезек» жуфт сўзи аслида «Эк-тек» деган маъноли сўзлар бўлиб, ҳар бир ҳижо оралиғида «з» - товуши қўшиб айтилгани боис мазкур шаклни олган. «Тазане» эса «қани» сўзининг бош ҳарфи фонетик ўзгаришига учраган шакли, «узушлазайлизик сазане» - ушлайлик сени, деганидир. Айрим сў қ ма санамаларда, қ исман б ў лса-да, мазмун сезилиб туради. Уларда «парча», фразалар, ало ҳ ида с ў злардан англашилиб турадиган «сюжетли» ҳ оллар ҳ ам учрайди. Чунончи: Тум, тум, тумане, Абл, фабл, румане Сакки, сакки, саксомин, Тортсанг-чи, қулоғидин. Сўқма санамаларда шундай сўзлар мавжудки, умуман, ўз маъносини йўқотган. Бундай сўзларнинг маъносини тахминлаб ҳам аниқлаб бўлмайди. Шунга қарамай, бундай сўқма сўзлар, барибир, санамада ўзининг мустақил товуш оҳангига, шакли ва вазифасига эгадир. 1

Ф ойдаланилган адабиётлар рўйхати 1. Каримов И.А. Ўзбекистоннинг истиқлол ва тараққиёт йўли. -Тошкент. «Ўзбекистон», 1992, - 79 б. 2. Каримов И.А. Ўзбекистон иқтисодий ислоҳотларни чуқурлаштириш йўлида. Тошкент. «Ўзбекистон», 1995. - 267 б. 3. Каримов И.А. Ўзбекистон XXI аср бўсағасида: хавфсизликка таҳдид, барқарорлик шартлари ва тараққиёт кафолатлари. Тошкент: «Ўзбекистон», 1997, - 326 б. 4. Каримов И.А. Баркамол авлод - Ўзбекистон тараққиётининг пойдевори. Тошкент: «Ўзбекистон», 1997, - 63 б. 5. Каримов И.А. Ўзбекистон буюк келажак сари. Тошкент. «Ўзбекистон», 1998, - 683 б. 6. Каримов И.А. Тарихий хотирасиз келажак й ўқ . Тошкент: «Шар қ », 1998, -31 б. 7. Каримов И.А. Ў з келажагимизни ў з қў лимиз билан қ урмо қ дамиз, «Туркистон» газетаси, 1999. 3 феврал сони.

Похожие

Санамаларнинг тарихий асослари

Санамаларнинг жанрий табиати

Олтинчи синфда мусиқа ўқитишни мазмуни ва хусусиятлари

Миллий мусиқамизнинг таҳсирчанлик хусусиятлари

Тафаккур. Тафаккур турлари. Тафаккурнинг индивидуал хусусиятлари