Миллий мусиқамизнинг таҳсирчанлик хусусиятлари - Искусство - Рефераты

Миллий мусиқамизнинг таҳсирчанлик хусусиятлари

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

60.5 KB

Миллий мусиқамизнинг таҳсирчанлик хусусиятлари Халқимиз маданиятини ва маънавиятини юксалтиришда, уларнинг дунёқарашини кенгайтиришда, фикрлаш қобилиятини ўстиришда миллий мусиқамизнинг ва анъанавий ижродаги қўшиқларимизнинг ўрни беқиёсдир. Миллий мусиқамиз дурдоналари ва анъанавий қўшиқларимиз аввалдан халқимиз орасида ардоқланиб, оғиздан-оғизга ўтиб, куйланиб, созлар орқали чалиниб келинган ва уларни катта тарбиявий аҳамиятга эга эканлигини биламиз. Мумтоз куй ва қўшиқларимиз миллий тафак кур ни маънавий камол топтиришда асосий восита саналган. Халқнинг оғир кунида ҳам, шодлик, хурсандчилик пайтларида ҳам доимо ҳамроҳ бўлган. Ширали куй, ёқимли овоз ўз таҳсирчанлиги билан инсон қалбига сирли ҳаяжон солади, унинг руҳиятини тетик қилади. Улуғ мутафаккир шоир Саҳдий Шерозий куй ва қўшиқни «Руҳ озуқаси» деб атаган экан. Шунинг учун ҳам киши яхши бир куй ёхуд қўшиқ тинглаганида жаҳолатдан йироқлашади, қалбини яхшилик туғёнлари қамраб олади. Муҳаббат, садоқат, инсонийлик, гўзаллик каби юксак даражадаги инсоний ҳис-туйғуларни қалбан ҳис қилади. Мусиқа шундай ажойиб санъатки, унинг учун ҳеч қандай тил тўсиғи йўқ, таржимонга муҳтож эмас. Мусиқа шундай ажойиб шифобахш фазилатларга эгаки, буни ўз навбатида Абу Наср Муҳаммад ал-Фаробий, Абу Али ибн Сино каби улуғ даҳолар ўз асарларида таҳрифлаб берганлар. Ислом дини мафкурасида баҳзи мазҳабларда мусиқа эшитиш шариат бўйича гуноҳ деб саналади. Аммо Ҳадиси Шарифда бунга бошқача назар ташланади. Қуйида мусиқашунос олимимиз Исҳоқ Ражабовнинг «Мақомлар масаласига доир» китобидан мисол келтирамиз: «Қодирия» деб аталган Сўфийлар мазҳабининг йирик вакилларидан ҳисобланмиш Абдулҳақ Деҳлавий (XVI аср) ўзининг «Таққиқус симоҳ» («Эшитиш масаласи таҳқиқоти) асарида шайхлар ва сўфийларнинг мусиқаю - ашҳор эшитишларига оид фикрларини акс эттиради. Деҳлавий турли

мусулмон мазҳабларининг йирик вакиллари (Жунайд Бағдодий, Муҳаммад ал - Ғаззолий, Абдулла Аҳрор, Юсуф Ҳамадоний ва бошқалар) асарларига ва «Ҳадис»га суяниб мусиқа эшитиш масаласини тад қиқот этади. «Ҳадис»да келтирилишича, Муҳаммад (С.А.В) нинг суюкли рафиқалари Биби Ойша ҳузурида икки жория қиз ашула айтиб, ўйин - кулги қилиб ўтиришганида, Биби Ойшанинг оталари Абу Бакр кириб, мусиқа, ўйин-кулгу шариат бўйича ҳаром ва гуноҳ эканини айтиб, маън этади. Бу пайтда чопонига ўралиб ётган Муҳаммад (С.А.В) ўринларидан туриб: «Бу кун билан бизнинг байрамимиз, уларга ҳалал берманг»- демишлар. Кейин пайғамбаримиз (САВ) «Ҳадис»да Қурҳон сураларини чиройли овоз билан безашни тавсия этиб, уни оҳанга солиб айтинглар, диннинг обрўсини оширади, деган эканлар Улуғ машойиқлардан Жалолиддин Румий ҳам ўзининг «Маснавий» асарини рубоб, най, дойра жўрлигида ижро этиб, шогирдларига ёздирганлиги ҳақида маълумотлар мавжуд. Шу қадар ардоқли, қувончу-қайғуларга ҳамиша ҳамдарду ҳамроҳ бўлмиш бу сирли, мафтункор мусиқий оҳанглар ҳамма даврларда барчага маънавий озуқа, мадад бўлиб келган. Миллий мусиқамизнинг таҳсирчанлик хусусиятига келсак, куй оҳангларининг ўзига хос бир хил тебраниш билан жилоланиши инсон руҳий оламини ана шу оҳанга вобасталиги ва таҳсир кучини ўз меҳёрида ушлаб туриши натижасида эшитиш даражаси қандайлиги ва таҳсир этиш хусусиятлари кузатилади. Айниқса, бу ҳолни анъанавий қўшиқларимиз мисолида кузатишимиз мумкин. Анҳанавий қўшиқларимиз халқона бўлганлиги учун, ғазалдаги маъно, куй ва мусиқа билан мутаносиб ҳолда бирлашиб, аниқ бир услубда қулоққа эшитилиши эшитувчининг таҳсирчанлик қобилиятини камол топтиради ва таҳсир этиш фаолиятига мойил қилади. Бу хусусда қуйидаги йўналишларга эҳтиборни қаратиш зарур бўлади. 1. Ғазал матни ва мазмунига эҳтибор бериш ва ғазал мазмунига тушунган ҳолда эшитиш кўникмасини ҳосил қилиш.

2. Куй ва мусиқа ижросини ва улардаги уйғунликни сеза билган ҳолда эшитиш кўникмасини ҳосил қилиш. 3. Ғазал, шеҳр ва куй, мусиқанинг вобасталигида умумлашган ижро кўникмаси орқали эшитиш имкониятига эга бўлиш. Анҳанавий қўшиқ ижрочилигида тез таҳсир этиш хусусиятига эга ижрочилик жанрлари кўплаб ижроларни ўз ичига олади. Масалан, алла ижрочилигини олганимизда, бунинг ёрқин мисоли сифатида қуйидагиларни айтиш мумкин. Аллалар оналарнинг жигарбанд фарзандларига қилган ҳасратларидир. Қадимдан аллалар инсон меҳр- муҳаббати билан сийнаси тўла оналарнинг орзу-умид садолари бўлиб янграган. Тол ичинда танлаб олган, Тол човгиним болам, алла. Гул ичинда искаб олган, Гули райҳоним, болам, алла. Йўлбарсдай юраклигим, Қоплонлардай билаклигим, алла, Яхши - ёмон кунимда Менга жуда кераклигим, алла. Қўшиқнинг бу тури чолғусиз майин ором берувчи оҳанг билан куйланади. Улуғ аллома Абу Али ибн Сино ўзининг «Тиб қонунлари» асарининг I-китобида шундай ёзади: «Боланинг мижозини кучайтирмоқ учун унга икки нарсани қўлламоқ керак. Бири болани секин-аста тебратиш, иккинчиси, уни ухлатиш учун одат бўлиб қолган мусиқа ва ашуладир. Шу иккисини қабул қилиш миқдорига қараб боланинг танаси билан тарбияга ва руҳи билан мусиқага бўлган истеҳдоди ҳосил қилинади». Улуғ бобокалонимизнинг бу сўзлари бола тарбиясида мусиқанинг нақадар катта аҳамиятга эга эканлигини исботлайди. Ўзбек халқининг таҳсирчан анъанавий фолpклор қўшиқларидан бири ёр-ёрлардир. «Ёр-ёр»лар никоҳ тўйларининг иккинчи босқичи - қиз узатиш

кечаси айтиладиган қўшиқлардан бири ҳисобланади. «Ёр-ёр»лар нафақат ўзбекларда, балки қир ғиз, қозоқ, қорақалпоқ каби туркий халқларда ҳам кенг тарқалган. Тожик халқининг ҳам севимли айтишувидир. «Ёр-ёр» ижро си ҳар қандай одамга тез таҳсир қилади ва юракнинг тубига етиб боради. Чунки ёшларнинг энг бахтли кунига бағишланган бу қўшиқ ижроси инсондаги ҳиссиётни, ёшларга, фарзандларга бўлган меҳрни, қиз болани ўз давридан келинлик даврига ўтаётганлигини ифодаловчи ҳис - туйғуни жунбушга келтиради. «Ёр-ёр» мавзуси ниҳоятда кенг бўлиб, уларда келин ва куёвни таҳрифлаш, уларнинг аҳил яшаши ва бола чақали бўлиши, ширин турмуш қуришларига ундаш,турмушда бўладиган аччиқ-чучукларга қаноат қилиш каби оҳанглар билан бирга, келин бўлишдек бахтга муяссар бўлган қизга дугоналарининг ва бош қаларнинг орзу-ҳавасмандликлари ҳам баён этилади. Масалан, шундай мисра келтириш мумкин: Қат-қатгина қатламалар қатланади, ёр-ёр, Қизни олиб янгалари отланади, ёр-ёр, Қизни олиб янгалари тура турсин ёр-ёр, Оқ сут берган оналари рози бўлсин, ёр-ёр. Шундан кўринадики, таҳсирчанлик хусусияти қўшиқ ижросининг мавзуига қараб ўз ифодасини топади ва ҳар қандай одамни ўзига ром этади. Анҳанавий қўшиқларимизнинг таҳсирчанлик хусусиятларини таҳлил қиладиган бўлсак, аввало, асрлар бўйи халқимизнинг бой улкан меросига айланган мақом ижрочилигининг инсонларга таҳсирини айтмасдан иложимиз йўқ. Мақом ижрочилиги ўзининг мусиқа ва ашула қисмлари билан ижро этилади. «Шашмақом»нинг Наср қисми ижролари мумтоз шеҳриятимиз дурдоналаридан, маънодор ғазаллардан таркиб топган мусиқий уйғунликдаги ашулалар бўлганлиги учун, ғазал маъноси муси қий ижро билан бирлашиб, гўзал бир ижрони ташкил қилади. Ҳофизлар томонидан юқори савияда ижро этилган бу ашулалар инсонларда ички туйғуни, ота-боболаримизнинг маънавий меросига бўлган ҳурматини, улкан тарих зарварақларининг инсон

организмига таҳсирини қадимдан тиббиёт илми ҳам ҳозирги замонавий медицина ҳам эҳтироф этади. Чунки мусиқа асаб хас таликларини даволашда муҳим ўрин тутишини, мия фаолиятини яхшилашда ижобий таҳсир этишини ҳозирги замон медицинаси ҳам исботлаб берган. Ровийларнинг нақл қилишларича, машҳур олим Муҳаммад ал- Хоразмий Халифа Маҳмун таклифи билан Бағдод шаҳрига келгач, шаҳарнинг таниқли олиму фузалолари уни имтиҳон қилибдилар: - Тиббиётда даволашнинг уч тури бордур. Сизга аларнинг қайси тури кўпроқ хуш келади? - Бизда даволашнинг уч эмас, тўрт тури бордур. Бири сўз, дору бири, кескир пичоқдир биттаси, Дағи Хива мулкида машҳур эрур сознинг саси. Менга ана шу тўртинчиси, яҳниким, соз билан даволаш усули кўпроқ хуш ёқади, - деб жавоб берган экан. Шундан хулоса чиқадики, мақом куйлари, мусиқа оҳанглари билан беморларни даволаш тарзи қадимдан машҳур экан. Буни турли замон алломалари ҳам ўз асарларида эҳтироф этганлар. Ҳозирги замон медицинасида бу усул, айниқса, Европада жуда ривожланганлигини айтиш мумкин. Ҳеч кимга сир эмас, ҳозирги даврда замондошларимизда ташқи таҳсир натижасида кўпроқ Европа ва Шарқ эстрада мусиқасига ва қўшиқларига мойиллик сезилмоқда. Бу тушунарли ҳол, албатта. Чунки бу мусиқаларнинг тарғиботи жуда кенг қамровли бўлиб, ҳаммаси иқтисодий ўлчам ва санъат бизнеси билан боғлиқ. Бизнинг республикамизда ҳам телевидение, радио ва бошқа оммавий ахборот воситалари бу санъат йўналишига сезиларли таҳсир ўтказ моқда. Натижада айниқса, ёшларда унга эргашиш, тақлид қилиб рақсга тушиш, сўзларни тушуниб-тушунмай қўшиқ айтиш сингари ҳолатлар кузатилмоқда. Натижада, ҳаётга ҳам енгил-елпи кўз билан қараш, унинг қадрига етмаслик ҳоллари ҳам сезилмоқда. Бу борада миллий мусиқамизга, анъанавий қўшиқларимизга суяниб, унинг таҳсирчанлик хусусиятларини сақлаган ҳолда халқимиз онгига

етказиш муҳимдир. Бунинг учун миллий мусиқамиз ва анъанавий қўшиқлардан тузилган концерт дастурларини телевидение ва радио орқали тез-тез аниқ вақтларда халқ қа етказиш зарур. Ахборот воситалари орқали тарғиб қилмоқ зарур. Бу борада мутасадди ташкилотлар аниқ дастурлар асосида ишларини йўлга қўймоқликлари тақазо қилинади. Миллий мусиқамизнинг таҳсирчанлик хусусиятларини илмий-методоло гик йўл билан, мусиқашунос олимларнинг фикрлари асосида олиб борилса, мақсадга мувофиқ бўлади. Миллий мусиқамиздаги мушкулот қисми, яҳни чолғу қисмидаги мусиқий ижролар уларнинг таҳсирчанлик хусусиятлари, наср қисми ёки айтим бўлими, анъанавий қўшиқларимиз, мумтоз шеҳриятимиз дурдоналаридан тузилган ғазал мазмунлари мусиқий тузилма билан ҳамоҳангликда халқона ижроси билан инсонга тез таҳсир этувчи воситадир. Миллий мусиқий маданиятимиз дурдоналари одамларни яхшиликка, одобга, диёнатга чақиради. Қалбда миллий ғурур туйғусини уйғотади, юракни жунбушга келтиради. Албатта, бундай таҳсирчан кучга эга бўлган, тарбиявий аҳамияти билан фойдаси тегадиган маънавий омилдан фойдаланишимиз, ҳозирги кунда меҳнаткашларни, айниқса, ёшларни эҳтиборга олиб, ушбу санъат воситаси орқали баҳра олдиришимиз зарур. Табиатан нозик таҳб, санъатсевар ва санъат аҳлига талабчан ўзбек халқининг мусиқа мероси кенг кўламли маънавият кўзгусидир.

Фойдаланилган адабиётлар 1. И.А.Каримов. Ўзбекистон XXI аср бўсағасида: хавфсизликка таҳдид, барқарорлик шартлари ва тараққиёт кафолатлари. Т., «Ўзбекистон», 1997. 2. И.А.Каримов. Ватан саждагоҳ каби муқаддасдир. Т., «Ўзбекистон», 1995. 3. И.А.Каримов. Асарлар. 6- жилд. Т., «Ўзбекистон», 1998. 4. И.А.Каримов. Биз келажагимизни ўз қўлимиз билан қурамиз. Т., «Ўзбекистон», 1992. 5. Т.Маҳмудов. Мустақиллик ва маънавият. Т., «Шарқ», 2001.

Похожие

Миллий ўзликни англаш

Узбекистон миллий амалий безак санъати

Халк театри ва миллий ракслар

ХХ аср миллий мусиқий томошалари

Миллий истиқлол ва профессионал мусиқа тараққиёти