Санамаларнинг тарихий асослари - Искусство - Рефераты

Санамаларнинг тарихий асослари

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

100 KB

С анамаларнинг тарихий асослари Санамаларнинг тарихий илдизлари. Санамалар ўзига хос мураккаб тарихий тараққиёт жараёнини босиб ўтган болалар фольклорининг фаол ва мустақил жанри ҳисобланади. Жанрнинг пайдо бўлиши, табиатини ойдинлаштириш ва чегараларини белгилаш мақсадида жаҳон фольклоршунослигида айрим ишлар амалга оширилган. Чунончи, рус олими Г.С.Виноградов жанрнинг тарихий илдизларини аниқлаш фаннинг муҳим вазифаларидан бири эканлиги хусусида гапирар экан, бу ишни амалга оширишда санама матнига урғу бериш лозимлигини таъкидлайди.У ўзигача яшаган А.Кириевский, И.Сахаров, В.Шейн тўплаган қўшиқ ва санамалар асосида жанрнинг рус фольклорида XVIII аср бошларида шаклланганлигини эътироф этади. Шунингдек, жанр намуналари ўша даврдаги мактаб дарсликларидаги материаллар орасида учрашини ҳам қайд этади. Санамаларнинг тарихий илдизлари жуда қадимий даврларга бориб тақалишини О.И.Капица ҳам ўз қарашларида асослашга ҳаракат қилади 1 . В.П.Аникин эса санамаларнинг пайдо бўлиш тарихини узоқ ўтмишдан ахтаради. Унинг фаразича, рақам асосан диний эътиқодга алоқадор бўлиб, «бахтли» ва «бахтсиз» саноқлардан иборат. «Қадимда уруғ ва қабила аъзолари жуда катта жавобгарлик билан боғлиқ топпшириқларни бажаришган. Ана 1

шу пайтда «бахтли» ва «бахтсиз» рақамлар тақдир тақозоси асосида юзага келган».У сўқма санамаларнинг пайдо бўлишини анимистик эътиқоднинг юзага келиши билан боғлайди. Бунда у одамларнинг шартли белгиларга ихлос билан қ араганлари мант иқ ига суянади. Олим: « Ў йинда ра қ ам - катталарнинг яширин ҳ аётий ишларига та қ лид. У ҳ аётни кузатиш натижасида болаларга катталардан ў тган», - деган хулосага келади. Дар ҳ а қ и қ ат, санамаларнинг кў пчилик намуналари асосида сано қ ётади. Шу билан бирга, уларда о ҳ анг ёки маъносиз (с ўқ ма) с ў зларнинг му ҳ им зарурат касб этиши ҳ ам кузатилади. Шу манти ққ а суяниб, энг аввало, с ўқ ма санамалар тури пайдо б ў лганлигини рус олимаси А.Н.Мартинова қ уйидагича изо ҳ лайди: « Қ адимда одамлар ра қ амлардан - сирли фойдаланиб, ў з я қ инлари билан сирлашганлар. Масалан, ў лдирилган ҳ айвонлар нинг сони, уй хў жалигидаги паррандалар т ў дасини бош қ алардан яшириб, бир-бирларига сирли ҳ олда баён этганлар. Ҳ озир уни катталар унутган. Лекин болалар ў з санамаларида бу анъаналардан унумли, ижодий фойдаланиб келмо қ далар» 1 . Бу ҳодисани ҳозирга қадар болалар ижросидаги сўқма санамалар ижодкорлигида кузатиш мумкин. В.П.Аникин ва А.Н.Мартинова фикрларида ўзаро кесишган бир нуқта бор. Шунга қарамай, В.П.Аникин санамаларнинг диний эътиқод асосида юзага келганлигини эътироф этиш билан А.Н.Мартиновадан фарқли қарашни илгари суради. Чиндан ҳам 1 2

санамаларнинг илк кўринишлари кишилик жамиятининг дастлабки диний эътиқодлари, тасаввурларига узвий боғлиқ бўлган изларни ўзида сақлаб қолган. Бу ҳолни ибтидоий жамиятдаги кишилар қарашлари, илк тасаввурларида кўрина бошлаган рақамлар магиясининг ҳозиргача сақланиб қолган айрим урф-одат ва маросимларга хос анъаналарда кузатиш мумкин. Одамлар бармоқ билан санаш даврига ўтгунча, янада аниқроғи, сонларнинг ҳозиргидай кетма-кет тарзини кашф этгунларига қадар рақамларга сиғинишлари кишилик тафаккури тараққиётида муҳим бир босқични ташкил этган. Бу кишилик маънавиятида ўзига хос кашфиёт даражасидаги ҳодиса бўлган. Айтайлик, В.П.Аникин қайд этган рақамларнинг “бахтли” ва “бахтсиз” га тақсимланган ҳолдаги кўриниши фақат рус халқи диний эътиқоди ва тафакуригагина хос бўлмай, балки ўзбек халқи руҳий оламида ҳам шу хилда эътиқодий моҳият касб этганлигини кузатиш мумкин. Чунончи, марҳум вафот этгач, унга атаб 3, 7, 20, 40 маросимларини ўтказиш, хотираси учун эса 3, 7, 9, ёки 41 та пиликлар ёқиш исломгача бўлган диний тасаввурлар сифатида халқимиз ҳаётида ҳозирга қадар давом этиб келмоқда. Албатта, бу урф-одатлар тирикларнинг марҳумлар руҳини ёд ва шод этишдан иборат эҳтиромлари маъносини англатган. “Шу билан бирга, қачонлардир иримларни билдирган бу рақам вақт-вақти билан сонларнинг “чеки” ёки “охирини” англатиб, ниҳоят “кўплик”, “улканлик”, “мукамаллик” маъноларини ҳам ифодалай бошлаган”. 3

М.Н.Мельников санамалар ривоят ва достонлардан келиб чиққан деган қарашни ўртага ташлайди ва бу фикрини И.П.Сахаровнинг рус халқи ривоятлари ҳақидаги фикрлари асосида далилламоқчи бўлади. Шу муносабат билан келтирилган ривоятларнинг бирида айтилишича, тўрт ва ундан ортиқ ёш келинлар пол устида давра қуриб, ҳар бири икки нозик бармоғини тиззасига қўйган ҳолда ўтиришиб, каттаси тез гапирганча билдирмай бошлаб: Биринчи, Иккинчи, Учинчиси Тузоқдир, - дея санай кетибди. Ҳар бир сўз айтилган заҳоти у чўзилган бармоғини кўрсатаркан. Шунда “выкин” (чиқсин) сўзи кимга келиб тушса, ўша бармоғини тортиши шарт эмиш. Аслида бу фол очиш ўйини бўлиб, кимнинг олдин турмушга чиқиши ёки уларнинг олдида қандай тўсиқлар учрашидан башорат қилар экан. М.Н.Мельников бу хилдаги санама матнлари рус фольклорида XIX аср охири ва XX аср бошларида кўрина бошланганлигини таъкидлайди. У санамаларнинг қўшиқ, терма, топишмоқ ва романс (мусиқага солинган кичик лирик шеър) лардан келиб чиққан деган хулосага келади. Татар фольклоршуноси Н.Исенбат ҳам санамаларнинг қадимийлигини мифлар, уларда самовий юлдузларнинг қўлланиши билан далиллайди: 4

Алотан, болатан, Темыр Қ озы қ олотан. Акбўз отим йогенли, Кўкбўз отим иярли. Сагалдирик сари ай ғ ир, Топилдирик тури ай ғ ир Тонга тоба йогар, чиқ ! 1 Таржимаси: (Олатов, булатов, Темир Қ ози қ олатов, О қ бўз отим юганли, К ў к бўз отим эгарли. Тенгсиз ай ғ ирим, Тиним билмас ай ғ ирим, Тонггача югур, чи қ !) Санамада Темир Қозиқ , Оқбўз от, Кўкбўз от юлдузларига оид космогоник мифларнинг излари мавжуд. Н.Исенбатнинг билдиришича, Темир Қозиқ юлдузи ердаги кишилар учун ҳосилдорлик маъбуди саналиб, улар ёнидаги Оқбўз от, Кўкбўз от юлдузлари одамларни бахтга олиб борувчи шу қозиққа боғлаб қўйилган муқаддас икки от эмиш. Татар халқидаги бундай эътиқод ўзбек халқи асотирлари ва афсоналарида ҳам учрайди. Фольклоршунос М.Жўраев шундай асотир намуналаридан 1 5

бирини келтиради: «Қадим замонда Хўжимадўлиқ деган бир дароз одам яшаган экан. Бир куни Амударё бўйига балиқ тутгани борса, сувдан чиқиб келаётган икки бўз отни кўриб қолибди. Дарров отларни тутибди-да, уйига олиб кетибди: «Ерда бўлса, бу отлар қочиб кетишади. Кундузи қ араб турганим билан кечаси к ў зим илинганда ар қ онни узиб кетиши турган гап. Яхшиси осмонга бо ғ лаб қў я қ олай, ҳ арна бехавотир б ў лади», - деб ў йлабди-да, к ат та темир қ ози қ ни олиб, осмоннинг на қ киндигига қ о қ иб , отларни қ антариб қў йибди. Туни билан хотиржам ухлагач, Х ў жимадўли қ эрталаб туриб қ араса, темир қ ози қ ҳ ам, отлар ҳ ам й ўқ эмиш. Қозиқ етмайдиган жойгача кўтарилиб, Хўжимадўлиқнинг отлари билан темир қозиқни ҳам ўзи билан баландга олиб чиқиб кетган экан. Шундан буён темир қозиқда боғланган отлар осмонда қолиб кетган эмиш. 1 Хўжимадўлиқнинг осмонни тешиши тўғрисидаги ўзбек афсонаси билан Н.Исенбат келтирган Темир қозиқ, Оқбўз от ва Кўкбўз от асосида юзага келган санамадаги мотивдан икки халқнинг қарашларидаги яқинликни англаш мумкин. Афтидан, Ғ.Жаҳонгиров ҳам шу матнга суянган ҳолда В.П.Аникин қарашларини тўла тасдиқлаганича, санамалар, «....авлод-аждодларимизнинг турмуш ҳақидаги анимистик тасаввурларидан, тушунчалардан келиб чиққанлигини фанний хулосалар деса бўлади», - деб таъкидлайди. У Ўрта Осиё ҳудудида яшаган халқларнинг тарихида ҳам ҳар хил эътиқодлар билан боғланган «сирли» рақам 1 6

мавжуд бўлиб, буларнинг изларини ўзбек халқ эртаклари, достонлари, мақол ва ривоятларида кўриш мумкин, деган мулоҳазани илгари суради . Дарҳақиқат, саноқлардан 2, 4, 5, 7, 9, 40, 41 сингари тоқ ва айрим жуфт рақамларда аждодларимиз эътиқодларининг рамзий излари мавжуд. Бу сонлар инсоният тафаккурининг илк ў сиши белгиларини ў зида намоён этади. Шу маънода уч й ў л, уч шарт, уч о ға-и ни ботирлар, т ў рт томон, беш кунлик дунё, етти ажда ҳ о, етти қ аро қ чи, т ўққ из дастурхон, т ўққ из тово қ , қирқ бошли илон, қ ир қ қ из, қ ир қ бир чиро қ , каби мифологик рамзлар «сирли» ра қ амлар магияси асосида юзага келганлигини инкор этиб б ў лмайди. Уч ра қ амининг хал қ имиз маросим фольклорида ҳ ам айрим урф-одатлар, удумлар қ атида си ғ иниш анъанаси сифатида яшаб келаётганлиги бежиз эмас. Бу ҳ а қ да профессор Б.Саримсо қ ов уч й ў л ҳ а қ идаги мифологик қ арашлар т ўғ рисида фикр юритиб, шундай дейди: «Уч й ў л ў з навбатида эзгулик ва ёвузликнинг ажралиши, бир-биридан узо қ лашиш й ў ли ҳ амдир. Бундай й ў лда х а мма ва қ т яхшилик ва ёмонлик кучлари сараланади» 1 Ю қ оридаги фикрларни бойитиб, М.Ж ў раев қ уйидагича ёзади: «Боболаримизнинг мифологик эъти қ одларига к ў ра, уч й ў л-уч оламга олиб боради, яъни борса келар - Заминга, борса хатар - кў кка, борса келмас - Ер ости дунё с ига борадиган й ў л номидир» . Кузатишимизча, 3 ёшли болалар асосан: 1 7

Бир, икки, уч Учдан қ олган пуч! - каби қ ис қ а санамаларни ижро этадилар. Бу бади ҳ анинг биринчи мисрасигина санаш о ҳ ангидаги ра қ амларни ифодалайди. Лекин «Учдан қ олган пуч» мисраси қ андай маъно ифодалар экан?... Худди шу санаманинг ўзи бу жанр тарихий илдизлари ҳ а қ ида маълум тасаввур уй ғ отади. Санамада ў тмиш аждодларимизнинг ибтидоий давридаги илк тасаввурларига ало қ адор магик қ арашларни к ў риш мумкин. Чунки қ адимги аждодларимиз даставвал уч сонигача санашни билганлар, холос . Уч сони эса сано қ нинг охирги ра қ амини англат г анлигини М.Ж ў раев қ уйидагича изо ҳ лайди: «Бир, икки, уч. Учдан кейин пуч» айтими қ адимги сано қ нинг ў й ин фольклорида қў лланиладиган санама матнига айланган к ў ринишидир. Қ адимги одам бирор нарсани санаётиб, учдан кей ин келадиган ра қ амни тан олмай, «к ў п» с ў зини қў ллагани каби болалар ҳ ам ў йин фольклорида учдан кейинги ра қ амни «билолмай», «пуч» деб қў я қ олишган» 1 . Бундай фикрни етти, ў н икки, ў н олти ра қ амлари иштирок этган ва с ў нгги сано қ вазифасини ў таган санамалар ҳ а қ ида ҳ ам билдириш мумкин. Бу ҳ а қ да атрофлича изланиш олиб борган М.Жўраев: «Оддий сонлар қаторининг санамага асос бўлганлигига сабаб қадимий мифологик структурада еттилик анъанаси мавжудлигидир», - деб эътироф этади. Шунинг учун ҳам етти қават кўрпача тўшамоқ, етти ўлчаб бир кесмоқ, етти 1 8

ухлаб тушига кирмоқ, етти сайёра, етти мўъжиза, камалакнинг етти ранги каби ибораларнинг халқимиз тилида анъанавий тарзда қўлланилиб келиши ҳам шу сонга «муқаддас» мўъжиза сифатида эътиқодий қарашлар асосида юзага келганлигини англаш мумкин. Айниқса, «Ой фазаларининг алмашинувларига асосланган дастлабки вақт ҳисоби ва Етаган юлдузлари каби қадимги турклар тасаввурлари билан Ўрта Осиёда яшаган қадимги элатлар мифологиясида етти рақамининг оммавий анъанавийланиши сабаб бўлган» 1 . Кузатишимизча, кўпинча санамалар хотимаси: Бир, икки, уч, тўрт Беш, олти, етти... Кетди! - мисраси билан тугайди. Бу хотимадаги етти сонига “кетди” сўзи ҳозирги болалар ўйинларидаги айтимларда қофия тарзида келтирилган бўлса-да, аслида эса қадимги аждодларимиз эътиқодига алоқадор саноқнинг «охири», «чегараси» маъносини англатган. Худди шунингдек: Бир, икки, ўн икки, Ўн икки деб ким айтди? Ёхуд: Бир, икки, .... ў н олти, Ў н олти деб ким айтди? - сатрлари б ил ан бошланувчи санамаларда ҳ ам бундай холатни кузатиш мумкин. Чунончи, ўн икки ра қ ами асос ид а бир йилнинг 1 9

ў н икки ойга б ў линганлиги, соатнинг шу ра қ ам асос ид а яратилганлиги, ша ҳ арларда ўн икки дарвозанинг ў рнат и лиши ҳ ам ушбу ра қ ам нин г «му қ аддас»лигидан далолат беради : Ў н икки ра қ амин ин г диний мифолог ия дан муста ҳ кам ў рин олганли - гининг сабаби шуки, қ адим замонларда ў н иккилик сано қ усули мавжуд б ў лган. Бу сано қ усулига к ў ра, ў н икки сано қ н ин г чеки вазифасини бажарган, яъни ў н иккида сано қ тугаган. Ў н иккидан катта ми қ дорни қ адимги одам «к ў п» с ў зи билан ифодалаган . Лекин айни замонда бу мисралар ўйиндаги жараёнга болалар диққатини қаратиш, уларни ҳушёрликка даъват этиш, фикрини бир жойга жамлаб ҳаракат қилишга чақирувчи маънолар касб этганлигини ҳам таъкидлаш жоиз. Афтидан, F.Жаҳонгировнинг «Аммо ўйин вақтларида учраган рақамлар сирли рақамлар маъносида ишлатилмай, кўпинча саноқ сўзларида қофиялар талаби билан ишлатилиши» ҳақидаги мулоҳазаси кейинги ҳолатни ифодалаши билан аҳамиятлидир. Шундай бўлса-да, бу санамалар ўтмиш авлодларимизнинг ижтимоий ҳаёт тарзидаги мифологик тасаввурлари, диний эътиқод ва миллий урф- одатларини намоён этувчи маънавий мерос сифатида чексиз қимматга эгадир. Санамалар шаклланиши ва тадрижида рақам ўрнини сўз ва маъносиз (сўқма) сўзлар эгаллашида ҳам айрича аҳамият касб этган табулар муҳим роль ўйнаганлигини профессор О.Сафаров батафсил асослаб, шундай хулосага келади: «Санашга оид бундай табу Шарқ халқлари, жумладан, ўзбек халқи турмушида 10

ҳам учрайди. Айтайлик, ислом ақидаларининг одамни санашни ман этганлиги, шунинингдек, баракаси ўчмаслигини кўзлаб, яна талай тирикчилик воситаларини олдиндан санамаслик анъаналари ана шундай таъқиқлар силсиласини ташкил этади». Албатта, бу фикрни инкор этиш қийин. Шунга кўра, В.П.Аникиннинг нуқтаи назарича, энди онгли муносабатга ўтган ибтидоий жамиятннинг охирги босқичида яшаган одамлар қушларни тинглаганлар, балиқ, турли-туман ҳайвонлар билан муносабатда бўлганлар. Ўзларини ўрмон, дала, кўлларнинг «хўжайини» деб билганлар. Овга отланганларида ёки шу касб- корларига оид ниманидир яширишга интилганлар. Шу асосда одамларнинг рақамларни яширин, сохта сўзлар (подставные слова) воситасида, касбга оид ниманидир яширишлари туфайли сўқма сўзларнинг юзага келтирганлигига ишора этилади. Чунончи, ибтидоий аждодларимизнинг овчилик машғулотлари изларини ўзида сақлаб қолган қуйидаги санама эътиборни тортади: Ир ғ ол, Сир ғ ол. Олдо, Сулдо. Ў т, Ў тул. Қ оч, 11

« Қ утул! 1 Бу санамада барча с ў злар туркий тилга мансуб. Уларнинг ҳ ар бири ў зича ало ҳ ида сано қ ритмига эга б ў либ, барчаси биргаликда яхлит бир манти қ ий мундарижага эгаки, буни қ уйидагича шар ҳ лаш мумкин: ҳ ар қ андай таъ қ ибдан (овда йирт қ ич ҳ айвон тажовузидан, ў йинда тута ғ он, топармон ё вазият таъкибидан) қ утулмо қ чи б ў лсанг, «Ир ғ ол» - ир ғ ийвер, сакра й вер, «Сир ғ ол» - сир ғ алавер (с и р ғ амо қ .), «Олдо» - алдайвер, «Сулдо» -сулдайвер, аммо « Ў т» - ў тиб ол, «Утул» - ютиб ол-да, қ очиб қ утул. Шунда ғ олиб б ў ласан, дейилмо қ да. Дар ҳ а қ и қ ат, қ адимги инсон тасаввурида с ў з нин г жоду-се ҳ р , магик қ удратига ишониш, с ў з кучидан нажот излаш сў қ ма санамаларда чу қ ур из қ олдирганини кузатиш мумкин: Абадайни- шабадайни, Шаб-шабадайни, Думала қ о қ ., Сен чиқ-у, боқ! Санаманинг вужудга келишида халқнинг демонологик тасаввурларини ифодаловчи «абадайни-шабадайни» сингари магик моҳиятга эга сўзлар муҳим роль ўйнаганини инкор этиб бўлмайди, Aйрим ҳолларда эса исломий эътиқодни ифодаловчи сўзлар ҳам магик моҳият касб этиши мумкин. Чунончи: Аттум-баттум, Тукдим-латтум, 1 Турк Эҳсон Собир. Ўша асар, 15- бет. 12

Куф-суф! Чарчадим, уф! Санамадаги «Куф-суф» сўзлари магик моҳиятга эга илоҳий сўзлар бўлиб, одатда халқ афсунларида фаол қўлланилади. Бу ўринда эса ўша сўзларнинг ғайритабиий қудратига ишониш тасодифий ҳолда чекнинг тушишидан огоҳлантирувчи маъно касб этган бўлиб, ўйинчи боланинг чарчаган ҳолатда навбатда қолмасликдан иборат орзусини ифода этади. Б.Саримсоқов таъкидлаганидек: «Инсон ўзининг сўзлаш иқтидорига, сўзга алоҳида куч-қудрат манбаи сифатида... Шунинг учун ҳам у кўп ҳолларда сўз сеҳри воситасида қийин вазиятлардан чиқиб кетишга интилган». Бу санамада ҳам ўйин иштирокчисида шундай кайфият мавжуд, у ўша магик сўз воситасида чарчаган пайтида галда қолмасликни сўраяпти. О.Сафаров санамаларида рақам ўрнини сўз эгаллашининг тарихий воқеликка дахлдорлигини «Олатой, булатой» санамалари таҳлили асосида батафсил ёритган. Шу билан бирга санамаларда рақам ўрнини сўз эгаллашида сўз магиясининг муҳим роль ўйнаганини кузатиш мумкин. Санамаларнинг янги шакли-сўқма намуналари ҳам аслида ибтидоий жамиятнинг охирги босқичларидаги аждодларимиз- нинг табиат, жамият, замон ва маконга нисбатан онгли муносабатларига алоқадор ҳолда юзага келган. Бу жараён, яъни, рақамларни яшириш, сохта, ясама сўзлар воситасида «маъносиз»лантириш узоқ давом қилган, исломгача ва ундан 13

кейин ҳам ҳозиргача давом этиб, санамада санашнинг янги бир ички тури сифатида намоён бўлаётир. Шуни таъкидлаш жоизки, ўзбек санамаларида жанрнинг қадимийлигини кўрсатувчи бир қанча белгиларни кўриш мумкин. Чунончи: Бир қай, икки қай, Уч қай, тўрт қай, Беш қай, олти қай, Етти қай, саккиз қай, Тўққиз қай, ўн қай, Тўнқай! Санама матнидаги «қай» сўзи «қаерда?» сўроқ, олмоши маъносида ифодаланмай, «эгил» маъносидаги буйруқ феълининг болалар нутқида сақланиб қолган қадимий синонимик шаклидир. Шунингдек, «қай» бугунги нутқимизда ҳам «қайрилмоқ» сўзининг ўзаги тарзида қўлланилади. Олтойликлар тилида «қай» сўзи мустақил шаклда «достон» маъносини англатса, -чи ясовчиси қўшилганда «қайчи» шаклида қўлланиб, «бахши» маъносини ифода этади ва от туркумига мансуб сўзга айланади. Санамаларнинг қадимий кўринишларидан бири - «Беш тош» ўйинида қўлланади. Бу ўйинда ўйинбоши ўртага чиқиб, тошлар ёки данакни қўлларида ҳовучлаб, орқасига яширгач, иккала қўлини мушт қилганича олдинга чўзиб, тошчалар сонини топишга даъват этади. Шунда ўйинбоши: Бир ҳаллам, 14

Икки ҳаллам, Уч ҳаллам, Тўрт ҳаллам, Беш ҳаллам, Мушкул жўйман! - деб санама айтади. Бунда шуни алоҳида таъкидлаш жоизки, санама мисраларини онабоши билан бирга, ўйин иштирокчилари ҳам такрорлаб борадилар. Ким яширинган тошчалар ёки данак миқдорини тўғри топса, ўша яширувчилик - онабошилик вазифасини зиммасига олади. Санамадаги “ҳаллам” сўзи аслида «ҳаллайман» - мен топаман мазмунида бўлиб, «ҳал қиламан» феъли қадимда «ҳаллол» (ким?) отга мансуб сўз шаклида ҳам қўлланиб, аслида «ҳаллол» -ҳал қилувчи, ечиб берувчи маъносини англатган. Санама охиридаги «Мушкул жўйман» сатрини ташкил этган сўз эса «бу мушкул муаммони мен ҳал қиламан» мазмунидадир. Қисқаси, юқоридаги санамада сўзларнинг этимологик хусусияти уларнинг қадимийлигидан ташқари, ўйиндаги асосий предмет - тошнинг бешта эканлиги, кексаларнинг ибораларича, «беш кунлик» бу дунёда ниманидир ҳаллаш мазмуни ифодасига ўзига хос бу ишора борлигини англатиб турибди. Қуйидаги санамада ҳам, тасаввуримизча, жанрнинг қадимийлик унсурларини кўриш мумкин: Бир қоп , икки қоп, 15

Уч қоп, тўрт қоп, Беш қоп, олти қоп , Етти қоп, саккиз қоп, Тўққиз қоп, ўн қоп, Гўнг қоп! Қoп - сочилувчи нарсалар солиб қўйиладиган турли хилдаги матолардан тикилган халтадан катта, қанордан кичик рўзғор буюми мазмунини ифодалаётгандек. Аслида эса санамада қўлланилаётган «қоп» сўзи қулдорлик жамияти даврида Ўрта Осиёда буғдой, арпа каби дон маҳсулотларини ўлчашда муомала ва маош вазифасини ўтаганлигининг излари сезилиб турибди. Қопнинг муомала муносабатидаги қатъий таъсирини «Тенг тенги билан, тезак қопи билан», «Бўш қоп тик турмас» мақолларининг пайдо бўлишида ҳам кўриш мумкин. Юқоридаги санама мазмунида болаларнинг бир-бирига ҳазил қилиб тегишишлари англашилади, унинг тагзаминида қоп-қоп доннинг бунёдкори камбағал деҳқон эса-да, унинг ўзига насиб этмаганлигидан афсусланишининг аччиқ истеҳзоси англашилиб туради. 16

Ф ойдаланилган адабиётлар рўйхати 1. Каримов И.А. Ўзбекистоннинг истиқлол ва тараққиёт йўли. -Тошкент. «Ўзбекистон», 1992, - 79 б. 2. Каримов И.А. Ўзбекистон иқтисодий ислоҳотларни чуқурлаштириш йўлида. Тошкент. «Ўзбекистон», 1995. - 267 б. 3. Каримов И.А. Ўзбекистон XXI аср бўсағасида: хавфсизликка таҳдид, барқарорлик шартлари ва тараққиёт кафолатлари. Тошкент: «Ўзбекистон», 1997, - 326 б. 4. Каримов И.А. Баркамол авлод - Ўзбекистон тараққиётининг пойдевори. Тошкент: «Ўзбекистон», 1997, - 63 б. 5. Каримов И.А. Ўзбекистон буюк келажак сари. Тошкент. «Ўзбекистон», 1998, - 683 б. 6. Каримов И.А. Тарихий хотирасиз келажак й ўқ . Тошкент: «Шар қ », 1998, -31 б. 7. Каримов И.А. Ў з келажагимизни ў з қў лимиз билан қ урмо қ дамиз, «Туркистон» газетаси, 1999. 3 феврал сони. 17

Похожие

Санамаларнинг жанрий табиати

Санамаларнинг таснифи ва таркибий хусусиятлари

Оммавий байрамларнинг тарихий келиб чикиши ва ривожланиши

Мусиқий чолғуларнинг истеъмолдаги акустик асослари

Маданий бойликларнинг типлари ва турлари