Маданий бойликларнинг типлари ва турлари - Искусство - Рефераты

Маданий бойликларнинг типлари ва турлари

Загружено в:

29.11.2022

Скачано:

0

Размер:

39.724609375 KB

Маданий бойликларнинг типлари ва турлари Reja: Маданий бойлик тушунчаси  Маданий бойликлар ва улардан фойдаланишга қаратилган қонунчилик  Маданий бойликларни божхона назоратидан ўтказиш  Маданий бойликларни типлар бўйича баҳолаш (экспертиза ва атрибуция) асослари  Санъат асарлари баҳоси ҳақида ҳисобот тузилиши  Маданий бойликлар қийматини белгилаш  Кўчмас ёдгорликлар экспертизаси

Маданий бойлик тушунчаси Мустақиллик йилларига келиб, ўзбек халқи ўзининг бой тарихидан, миллий қадриятларидан боҳабар бўла борди. Аждодлари қолдирган бебаҳо меросдан баҳра ола бошлади. Ўзбекистон Республикаси Президенти И.А.Каримов қайд қилганидек, “Ҳар қайси халқ ёки миллатнинг маънавиятини унинг тарихи, ўзига хос урф-одат ва анъаналари, ҳаётий қадриятларидан айри ҳолда тасаввур этиб бўлмайди. Бу борада, табиийки, маънавий мерос, маданий бойликлар, кўҳна тарихий ёдгорликлар энг муҳим омиллардан бири бўлиб хизмат қилади” 8 . Ўзбекистон Республикасида маданий ёдгорликларни сақлаш давлат аҳамиятига молик масалалардан бири ҳисобланади. Ўзбекистон Республикаси Конститутциясининг 49 моддасида қуйидаги битикларни ўқишингиз мумкин - "Фуқаролар тарихий, диний ва маданий меросни муҳофаза қилишлари шарт. Маданий ёдгорликлар давлат томонидан қўриқланади. Мустақиллик йилларидан бошлаб давлатимизда илмийбадиий ғоялар ҳамда тасвирий ва амалий санъатнинг ривожланишига катта аҳамият қаратилди. Ўзбекистон Республикаси фуқаролари томонидан яратилган маданий бойликлар; - Чет эллик фуқаролар ва фуқаролиги бўлмаган шахслар томонидан Ўзбекистон Республикаси ҳудудида яратилган маданий бойликлар; - Ўзбекистон Республикаси ҳудудидан топилган маданий бойликлар; Бу типларга оид маданий бойликлар сирасига музейлар, кутубхоналар, кино, фото, фонотекаларда, галереяларда ва бошқа сақлаш учун мўлжалланган жойларда тўпланган, турли табиий-қонуний йўллар билан қўлга киритилган ёки мерос бўлиб келинаётган маданий бойликлар киради. Шунингдек, қайси давлатларга мансуб бўлса, ўша давлатларнинг ваколатли органлари розилиги билан археологик, этнологик ҳамда табиий-илмий

экспедициялар томонидан қўлга киритилган, ихтиёрий равишда айирбошлашлар натижасида олинган ҳамда қайси давлатларга мансуб бўлса, ўша давлатларнинг ваколатли органлари розилиги билан мерос ёки ҳадя сифатида олинган маданий бойликлар ҳам шулар жумласидандир. Қолаверса, чет эллик юридик ва жисмоний шахслар томонидан мамлакат ҳудудига олиб кирилган маданий бойликлар ҳам мавжуд бўлиб уларни ҳам алоҳида тип сифатида эътироф этиш жоиз. Шуларни ҳисобга олган ҳолда, маданий бойликлар ашё нуқтаи назаридан турларга ажратилади ва қуйидагича нисбатланади 11 : - Халқлар ҳаётидаги тарихий воқеалар, жамият ва давлат ривожланиши, фан ва техника тарихи билан боғлиқ бўлган, шунингдек, мутафаккирлар, фан, адабиёт, санъат соҳасидаги давлат, сиёсат ва жамият арбоблари ҳаёти ва фаолиятига тааллуқли ашёлар; - Тарихий, бадиий, илмий ва бошқа маданий қийматга эга қуролларнинг ҳар хил турлари; - Таркибида қимматбаҳо металл ва тошлар бўлган ашёлар; - Археологик қазилмалар ёки археологик кашфиёт ва топилмалар натижасида олинган ашёлар ва уларнинг парчалари, тупроқ намуналари; - Ҳар қандай асосда ва ҳар қандай материаллардан бутунлай қўлда ишланган расм ва суратлар; - Ҳар қандай материаллардан ишланган ҳайкалтарошликнинг барча турларига оид асарлар; - Ҳар қандай материаллардан ишланган бадиий композициялар ва монтажлар; - Сиғиниш мақсадида турли диний эътиқодларга оид бадиий безатилган ашёлар; - Шиша, ёғоч, металл, суяк, мато ва бошқа материаллардан ишланган амалий безак санъати асарлари; - Анъанавий халқ бадиий ҳунармандчилиги буюмлари;

- Графика санъати турларига оид асарлар ва уларнинг оригинал босма шакллари, штамплар; - Архитектура, тарих, бадиий ёдгорликлар ва монументал санъат ёдгорликларининг таркибий қисмлари ва парчалари; - Алоҳида ёки турли коллекциялардаги қадимий китоблар, шунингдек, тарихий, илмий-бадиий, адабий аҳамиятга эга бўлган матбаа асарлари, ноёб қўлёзмалар ва ҳужжатли ёдгорликлар; - Архив, фоно, фото, кино ва видео материаллар; - Мусиқа асбоблари; - Нумизматика, филателия, фалеристика, бонистика, сфрагистика ашёлари ва колекциялари; - Тангалар, орденлар, медаллар, муҳрлар, почта марка ва откриткалари, конвертлар ва бошқа шу турдаги коллекция ашёлари; - Табиий фанлар тармоқлари учун аҳамиятли бўлган ашёлар; - Маиший ва илмий аҳамиятга эга бўлган маиший ва илмий асбобускуналар; - Фан ва санъатнинг турли соҳаларига оид тадқиқотлар, изланишлар ва кашфиётлар лойиҳалари, макетлари, схемалари, жадваллари ва шу каби интеллектуал мулк объектлари; - Тарихий, илмий-бадиий ва маданий аҳамиятга эга бўлган ҳамда тарихий ва маданий ёдгорлик сифатида давлат томонидан муҳофазага олинган бошқа кўчар ашёлар. Маданий бойликлар ва улардан фойдаланишга қаратилган қонунчилик Маданий бойликларни муҳофаза қилиш ва улардан фойдаланиш тартиби юқорида кўрсатиб ўтилганидек давлат томонидан назорат қилинади ва бу соҳадаги фаолият мувофиқлаштирилиб турилади. Маданий бойликлардан фойланиш соҳасидаги жараёнлар уларни яратилишидан

тортиб, то маълум сақлаш жойларидан ўрин олиши ва ундан кейинги турли фаолиятларда вужудга келади. Сақлаш жойларидаги маданий бойликларни республика ҳудудига олиб кирилиши ва республикадан олиб чиқилиши алоҳида тартиблар асосида назорат қилинадиган жараён ҳисобланади. Умуман, маданий бойликларни муҳофаза қилиш ва фойдаланишни назорат қилиш соҳасидаги давлат бошқаруви деганда маданий бойликларни муҳофаза қилиш ва улардан фойдаланиш соҳасида давлат бошқарувини амалга оширувчи органлар томонидан кўриладиган ҳуқуқий, ташкилий, молиявий, ахборотга доир, моддий-техникавий ва бошқа чора-тадбирлар тизими тушунилади. Бу соҳадаги фаолият турларига тарихий-маданий қимматга эга бўлган бойликларни давлат ҳисобига олиш ҳамда уларнинг рўйхатини юритиш, маданий бойликларнинг илмий ва илмий-техник тадқиқ этилишини ривожлантириш, маданий бойликларни тарихий-маданий экспертизадан ўтказиш, маданий бойликларни муҳофаза қилиш лойиҳаларини ишлаб чиқиш ва муҳофаза белгиларини ўрнатиш, маданий бойликлар ҳолатининг мониторингини амалга оширишни киргизиш мумкин. Ушбу фаолият турлари маданий мерос объектларига 1 доир мулк ҳуқуқи ва бошқа ҳуқуқларни давлат рўйхатидан ўтказиш, маданий бойликларнинг миқдор ва сифат тавсифларини ҳисобга олиш ҳамда уларни сифат ва қиймат жиҳатидан баҳолаш, моддий маданий бойликларнинг ҳолати ҳақида ҳисоботлар тузиш, кадастр ахборотини тартибли тизимга солиш, сақлаш ва янгилаб бориш, маданий бойликларни давлат кадастрлари ягона тизимига киритиш учун тегишли ахборот тақдим этиш, маданий бойликлардан фойдаланиш жараёнида фойдаланувчиларни қонун ҳужжатларида белгиланган тартибда кадастр ахбороти билан таъминлаш, маданий бойликларни идентификация қилиш, тегишли маданий бойликларнинг тармоқлари, йўналишлари, жанрлари ва услубларини таснифлаш, маданий бойликларни доимий равишда тикловчи шахсларни, гуруҳларни кўрсатиш, маълумотларни тизимга солиш, сақлаш ва янгилаб бориш, маданий 1 Ушбу ўринда “маданий меърос объекти” деганда “маданий бойлик” тушунчаси тушунилади

бойликларнинг сифат ҳолатини аниқлаш ва унинг натижалари бўйича ҳисоботлар тузиш каби ишлар кўламини ўз ичига олади. Маданий бойликларнинг давлат кадастри тартиби Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамаси томонидан белгиланади. Маданий бойликларнинг давлат кадастри Давлат кадастрлари ягона тизимининг таркибий қисми ҳисобланади ҳамда у маданий бойликларнинг ҳуқуқий мақоми, миқдор, сифат тавсифлари ва баҳоси тўғрисидаги янгиланиб туриладиган маълумотлар ва ҳужжатлар тизимидан иборат бўлади. Тарихиймаданий қимматга эга бўлган ашё ёки нарса-буюмлар маданий бойликларнинг давлат кадастрига киритиш Ўзбекистон Республикаси Маданият ва спорт ишлари вазирлиги томонидан маҳаллий давлат ҳокимияти органлари, шунингдек юридик ва жисмоний шахсларнинг таклифлари асосида амалга оширилади. Тарихий-маданий қимматга эга бўлган ашё ёки нарса-буюмларни маданий бойликларнинг давлат кадастрига киритиш мақсадга мувофиқлиги тўғрисида тарихий-маданий экспертиза хулосаси олинган кундан эътиборан мазкур ашё ёки нарса-буюмлар, археология ёдгорликлари топилган пайтидан эътиборан аниқланган маданий бойликлар жумласига киритилади. Тарихий, илмий, бадиий ёки ўзгача маданий қимматга эга бўлган янги аниқланган маданий бойликлар маданий бойликларнинг давлат кадастрига киритилиши тўғрисидаги масала ҳал қилингунгача белгигиланган тартибда амалдаги миллий қонунчилик талабларига мувофиқ муҳофаза қилинади. Аниқланган маданий бойликнинг мулкдори мазкур бойлик маданий бойликларнинг давлат кадастрига киритилганлиги тўғрисида қарор қабул қилинган пайтдан эътиборан ўттиз кун ичида Ўзбекистон Республикаси Маданият ва спорт ишлари вазирлиги томонидан хабардор қилинади. Маданий бойликларни давлат томонидан муҳофаза қилиш қонун ҳужжатларига мувофиқ бошқа чора-тадбирлар орқали ҳам таъминланиши мумкин.

Юқоридаги фикрларни тасдиғи сифатида шу пайтга қадар Ўзбекистон Республикасида қабул қилинган қуйидаги ҳуқуқий-меъёрий ҳужжатларни эътироф этиш мумкин: • 1998 йил 12 январдаги “Музейлар фаолиятини тубдан яхшилаш ва такомиллаштириш тўғрисида” Ўзбекистон Республикаси Президентининг ПФ-1913-сонли Фармони; • 1998 йил 29 августдаги “Маданий бойликларини олиб чиқилиши ва олиб кирилиши тўғрисида” Ўзбекистон Республикаси Қонуни; • 1999 йил 23 мартдаги “Ўзбекистон Республикасида маданий бойликларини олиб чиқилиши ва олиб кирилиши масалаларини тартибга солиш тўғрисида” Вазирлар Маҳкамаси Қарори ва унга илова ҳисобланган “Маданий бойликларнинг олиб чиқилиши ва олиб кирилиши тартиби тўғрисида” Низом; • 2001 йил 30 августдаги “Маданий мерос объектларини муҳофаза қилиш ва улардан фойдаланиш тўғрисида” Ўзбекистон Республикаси Қонуни; • 2006 йил 20 июлдаги “Муаллифлик ҳуқуқи ва турдош ҳуқуқлар тўғрисида” ги Ўзбекистон Республикаси Қонуни; • 2008 йил 12 сентябрдаги «Музейлар тўғрисида» ги Ўзбекистон Республикаси Қонуни. Шу каби бошқа қонун ва ҳуқуқий-меъёрий ҳужжатлар мамлакат халқи ва фуқароларининг умуммиллий бойлиги бўлмиш маданий бойликлардан фойдаланиш ва муҳофаза қилиш соҳасидаги муносабатларни тартибга солади. Шу ўринда ушбу соҳадаги халқаро шартномаларнинг ўрни муҳимлигини таъкидлаб ўтиш жоиз. Сабаби, мамлакатнинг миллий қонунчилик ҳужжатларида назарда тутилганидан бошқача нормативлар мавжуд бўлса, халқаро шартномалар қоидалари қўлланилади. Маданий бойликларни муҳофаза қилиш ва улардан фойдаланиш соҳасидаги давлат бошқаруви Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамаси, Ўзбекистон Республикаси Миллий Хавфсизлик Хизмати,

Ўзбекистон Республикаси Бош Прократураси, Давлат Божхона Қўмитаси, Ўзбекистон Республикаси Маданият ва спорт ишлари вазирлиги ва маҳаллий давлат ҳокимияти органлари томонидан амалга оширилади. Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамаси маданий бойликларни муҳофаза қилиш ва улардан фойдаланиш соҳасидаги давлат сиёсатининг асосий йўналишларини амалга оширади. Хусусан, маданий бойликларни муҳофаза қилиш, асраш, тарғиб қилиш ва улардан фойдаланиш давлат дастурларини тасдиқлайди, маданий бойликларнинг давлат кадастрини юритиш тартибини белгилайди, маданий бойликларни тарихий-маданий экспертизадан ўтказиш тартибини белгилайди. Қисқача қилиб айтганда, маданий бойликларнинг муҳофаза қилиниши, асралиши ва улардан фойдаланилиши устидан давлат назоратини амалга ошириш тартибини белгилайди. Ушбу соҳада қилинаётган ишларнинг ижро механизмини амалга тадбиқ этилиши Ўзбекистон Республикаси Маданият ва спорт ишлари вазирлиги зиммасига юклатилади. Хусусан, юридик ва жисмоний шахслар томонидан маданий бойликларни муҳофаза қилиш ва улардан фойдаланиш тўғрисидаги қонун ҳужжатларига риоя этилиши устидан давлат назоратини амалга оширади. Умуман, маданий бойликларни муҳофаза қилиш, асраш, тарғиб қилиш ва улардан фойдаланиш давлат дастурларини ишлаб чиқиш ва амалга оширишда қатнашади. Шунингдек, маданий бойликларни илмий ва илмийтехник тадқиқ этиш, консервациялаш, реставрация қилиш ҳамда ҳозирги замонда фойдаланишга мослаштириш бўйича давлат дастурларини амалга оширади ҳамда маданий бойликларнинг тарихий-маданий экспертизасини ташкил этиш ва амалга ошириш орқали уларнинг аниқланиши, ҳисобга олиниши, муҳофаза қилиниши, тарғиб қилиниши ва улардан фойдаланилишини таъминлайди. Бундан ташқари, маданий бойликларни муҳофаза қилиш ва улардан фойдаланиш масалалари бўйича давлат бошқаруви органларининг фаолиятини мувофиқлаштириб боради.

Маданий бойликларни божхона назоратидан ўтказиш Маълум бир мамлакатда умуман олиб кетилаётган маданий бойликлар бўлганлиги сингари вақтинчилик олиб чиқиб кетилаётган қадриятлар устида ҳам мажбурий тартибдаги давлат экпертизаси ўтказилади. Вақтинчилик чиқарилган буюмлар экспертизага икки мартта: мамлакатдан олиб чиқиб кетилганда ва қайтарилган вақтда ҳавола этилади. Маданий бойликларни вақтинчилик олиб чиқиб кетилганда экапертиза ўтказиш учун ёзиладиган аризада бошқа нарсалардан ташқари бундай ҳаракатнинг мақсади, шароити ва муддати кўрсатилади. Мазкур пайтда аризага қўшимча равишда илова қилинади. Бунга мувофиқ, юридик шахслар (давлат ва муниципал музейлар, авхив, кутубхона, шунингдек, маданий бойликларнинг бошқа давлат хазиналари бундан муснасно), шунингдек, жисмоний шахслар, ҳокимият ва ташкилотлар органлари, мансабдор шахслар ўз аризаларига қуйидагиларни илова қиладилар: - мамлакат қонунига кўра, расмий қарор топган муҳофазага ёки рўйхатга олинишига мувофиқ тарзда вақтинча олиб чиқилган маданий бойликлар рўйхатига киритилганлиги ҳақидаги гувоҳнома; - маданий бойликларни давлат муҳофазасига олувчи тегишли давлат органининг уларнинг вақтинчалик олиб чиқилиши тўғрисидаги билдиришномани тасдиқланиши; - маданий бойликларни вақтинчалик олиб чиқилиши шароити ва мақсадида иштирок этаётган томонлар шартномаси; - иштирок этаётган томонларнинг ҳужжатли тасдиқланган кафолатномаси ва мамлакат давлат органларининг маданий қадриятларни сақланиши ва уларнинг қайтарилиши муносабатида белгиланган кафолатномаси; Агар вақтинчалик олиб чиқишга рухсат берилса, аризачига жорий этилган шаклдаги гувоҳнома берилади. Унинг асосида (ёрдамида) бойликлар чегарадан олиб ўтилиши мумкин бўлади. Гувоҳномага маданий

бойликларнинг босмаланган рўйхати ва фотосуратлари илова этилади. Бу ҳужжатларда турли гувоҳномалардан ташқари маданий бойликлар олиб чиқилишининг мақсади ва муддати кўрсатилади. Бу талаблар муҳим ҳисобланади ва уларни бузиш таъқиқланади. Агар шароит ўзгариб қолса, масалан, белгиланган муддатда буюмларни олиб келишнинг иложи ёки мақсадга мувофиқ бўлмаса, вақтинчалик олиб чиқилиш муддатининг узайтириш тўғрисида ёзма тарздаги илтимоснома билан тегишли органларга қайта мурожаат қилинади. Агар илтимос қондирилса, нафақат буюмлар эгаси, илтимоснома аризачиси маълумотигача, балки вақтинчалик олиб чиқиш ҳужжатларини расмийлаштирувчи божхонадан олдин амалдорлар томонидан мувофиқ қарор охирига етказилади. Мазкур кафолат натижасида мулкдор ва уларнинг ишончли вакиллари қонун томонидан юз бериши мумкин бўлган кўнгизсизликдан холос бўладилар. Негаки, вакил органлар (ташкилот) жорий этилган барча тартибларни тугатгунча маданий бойликларни вақтинча олиб чиқилиши устидан назорат ўрнатадилар. Бунга зид ўлароқ, вақтинчалик олиб чиқилишнинг мақсади ва муддатига риоя қилмаслик ҳолатлари содир бўлса, бир вақтнинг ўзида чоралар қўлланиб қадриятлар қайтарилади ва вақтинчалик олиб чиқилишни амалга оширувчи шахс ишга жалб этилади ва жавобгарликка тортилади. Марказий божхона бошқармаси қонунбузарликни олдини олиши учун божхоналарга қуйидагиларни тавсия этади: - экспертиза ишларига фақат Ўзбекистон Республикаси Маданият ва спорт ишлари вазирлиги буйруғига мувофиқ ваколатга эга бўлган мутахассис-экспертни жалб қилишни (эксперт санъатшуносликнинг аниқ соҳаси мутахассиси бўлиши жоиз); - ўтказилган экспертиза асослилигига шубҳа бўлган бир пайтда, мажбурий равишда муайян ташкилотга мурожаат қилишни; - экспертлар нафақат олиб келинган экспонатларнинг сақланиш даражасини аниқлашга, балки уларнинг аввал олиб чиқилган санъат асарларининг айнан ўзи эканлигига алоҳида эътибор қилишни;

- маданий бойликлар олиб чиқилишида уларнинг нусхасини яратишга имкон яратувчи ташқи (бегона ва яширин) маблағлар мавжуд эканлигини қаттиқ назоратга олиш; - олиб чиқилган предметларни тайёрлаш материаллари бўйича қандайдир шубҳа пайдо бўлса, уларни қайта ўрганишни жорий этиш. Вақтинчалик олиб чиқилган бойликларни қайтарилгандан кейинги 10 кунлик муддатда буюмлар соҳиби (ёки уларнинг вакиллари) маданий бойликларни вақтинчалик олиб чиқилиши ҳуқуқ, шунингдек, буюмларнинг қайтарилганлиги ҳақида билдиришнома берувчи органга мурожаат қилиши шарт. Мазкур билдиришномада ҳар бир буюмнинг қайтарилгандан кейинги ҳолатини кўрсатиш зарур. Агар маданий бойликларни бутлигига путур етган бўлса, амалдорлар нафақат буюмни аслига келтириш чора-тадбирларни қўллашлари, балки зарарланган бойликларни сақланишига масъул бўлган шахсларни жавобгарликка тортишлари лозим. Мустақил Давлатлар Ҳамдўстлиги орасида кўпроқ Россияда қадимий буюмлар савдоси яхши ривожланган. Биргина Москва шаҳрининг ўзида 200 га яқин ташкилотлар шу борада фаолият олиб боради. Россия Федерацияси эса, олиб чиқилиши ман этилган антиквариат учун 50 йилдан ортиқ вақт белгилаган. Европа давлатларида 100 йиллик тарихга эга буюмларни мамлакатдан олиб чиқиш таъқиқланган. АҚШда антиквариат буюмларни 1830 йилдан бошлаб олиб чиқиш қонун назорати остида олиб борилган. 1847 йилдан эса, Канадада ҳам шу турдаги қонунлар жорий этилган. Бугунги кунда Буюк Британияда 100 йиллик санага эга буюмларни олиб чиқиш маън этилади 2 Маданий бойликларни типлар бўйича баҳолаш (экспертиза ва атрибуция) асослари 2 Молчанов С. Современные термины и понятия охраны, реставрации и использования движимых памятников ПИК. -М. 2001. –Ст 23.

Маданий бойликлар мулкнинг ниҳоятда ўзига хос тури ҳисобланади. Кўчмас мулк, мол-мулк мажмуалари, машина, ер-жой, амалдаги корхона ва шу кабилардан фарқ қилган тарзда у қатор хусусиятларга эгадир. Кўчмас мулк, машина, асбоб-ускуналар(анжом-жиҳозлар), транспорт воситалари, ержой, амалдаги корхона сингариларни баҳолаш иқтисодий фанларнинг батамом аниқ бўлимларига асосланган. Ҳақиқатдан ҳам, маданий бойликларни баҳолашни умумий қабул қилинган иқтисодий ёндашувлар асосида олиб бориб бўлмайди, негаки, қиймат баҳолари услубини ташкил этиш учун зарур бўлган умумий тарздаги иқтисодий далилларнинг назарий асослари йўқ. Аниқроғи, бу босқичда назариётчи-иқтисодчилар учун мулкнинг бу турларини, шунингдек, антиквариатларни баҳолаш услубларини ишлаб чиқиш ечиб бўлмас масала. Баъзи санъаншуносларни санъат асарларини кўчириб бўладиган мол-мулклар сарасига киритишга уринишлари эса танқиддан нотўғри ҳисобланади. Бу қиймат турларини баҳоси санъатшунослик, тарихга оид илмий-тадқиқот ишларига асосланган фаолиятнинг ўзига хос ва ажойиб тури ҳисобланади. Аксинча, бу жараён нафақат расмий таҳлилга ҳавола қилинмасдан, балки, баъзан оғзаки таъриф билан ҳам чекланиши мумкин. Маданий бойликларни баҳолаш асослари кўпчилик ҳолларда баҳоланаётган буюм ёки ашёнинг алоҳида ҳусусиятларига боғлиқдир. Аслида эса баҳолаш жараёни олиб борилган экспертиза (текшириш) ва бозордан олинган маълумотга таянади. Маданий бойликларни баҳолаш жараёни, шубҳасиз, баҳоланаётган буюмни (объектни) атрибуция ва экспертизасидан бошланади. Бу пайтда баҳоловчи махсус билимга эга бўлмаса, бир қатор муҳим умумий саволларга – улардан муҳими ҳисобланган буюм муаллифи ва унинг асллигини кўрсатувчи, яъни муайян бир санъат асарининг бозор нархини аниқловчи кўрсаткичлар – жавоб олиш учун эксперт-санъатшуносга мурожаат қилиши лозим. Бир вақтнинг ўзида асарнинг асллигини тасдиқловчи саволларга аниқлик киритмасдан санъатшунослик текшируви ҳам ҳамма вақт

муаллифлик, шунингдек, асарнинг қачон ва қаерда яратилганлиги тўғрисидаги саволларга жавоб бера олмайди. Бироқ, асл асарни қалбакисидан ажратиш учун асар ҳақида махсус билим зарур. Текширувчи баҳоланаётган объект мақомини белгилашда муаллиф ишлаш техникасининг асосий жиҳатларини, ишлатилган материаллар сингари бошқа муҳим меъзонларни билиши шарт қаралади. Санъатшунослик экспертизаси маҳоратидан ташқари эксперт антиквар ва санъат асарлари бозори билимларини эгаллаган бўлиши керак. Мазкур буюмлар бозорининг ўзига хос жиҳатларини нотўкис тушуниш уларнинг бозор нархини бергилашда жиддий хатоларга олиб келиши мумкин. Баҳоловчи - эксперт нарх санасидаги кўп сонли бозор маълумотларини ўрганиб ва баҳони белгилашдаги барча омилларни бирмунча тўла ҳисобга олган ҳолда, ҳар бир аниқ предметга мувофиқ нарх ҳисоблаш (тайинлаш) услубини танлаб олиши лозим. Бу жараён “ўрта сифат”ни аниқлаш билан кечади. Ўрта сифатли санъат асарларини баҳолашда кўпинча қуйидаги бешта мезонни назарга олиш етарли: - санъат асари сифати; - баҳоланаётган асарнинг тарихий-ҳужжатли ва бадиий аҳамияти; - сюжетга талаб (эҳтиёж); - сақланилиши; - ўтиб бораётган мавсумга нисбатан маҳаллий бозорда талабнинг ўзгариши. Агар ўртача асар сифати 1.0 га қабул қилинса, у ҳолда ҳар бир 5 мезондан исталган санъат асарини рақамли коэффициент ёрдамида тавсифлаш мумкин ва бу коэффициент доимий бўлиб қолади. Фақатгина, асар сақланиши ва муаллиф рейтинги ўзгариши мумкин. Муаллиф рейтинги беқарор миқдор бўлиб, даврлар ўтиши билан ўзгариб туради. Қандайдир ишни баҳолаш учун маълум бир муаллифнинг ўрта сифатдаги асари баҳосини топиш, ундан кейин эса қатор коэффициентларга кўпайтириш керак. Санъат асари учун Quick Price 98 услубини қўллаш мумкин.

Шуни кўзда тутиш керакки, санъат асари, жумладан, антиквариат таъмирланган деб шубҳа қилинса ёки бирор бир ўзгартириш киритилган ёки қайта тикланган бўлса, объект қиймати сезиларли даражада арзонлашади. Беҳосдан зарарланганда, шунингдек, табиий ейилиш юз берган ҳолда ҳам буюмнинг нархи тушиб кетади. Қийматни расмий экспертиза қилиш нимага керак? Биринчидан, санъат асарларини эҳтиётлашда тарифларни (бирор нарсага тўланадиган қатъий баҳолар мажмуи) қабул қилиш ва кафолат суммаларин аниқлаш учун зарурдир. Айтгандек, уларни анча илгаридан кафолатга олинади, лекин бу хизмат, асосан, музей фондидаги асарларга мосланган ҳолда кенг қарор топган. Бунда уларнинг (музей буюмларининг) хорижий кўргазмаларга чиқарилишидаги ҳавф-ҳатардан ҳимояланган бўлади. Иккинчидан – кредит олишда гаровни жорий қилиш учун асос сифатида ҳам қиймат лозим. Учинчидан эса, экспертиза баҳоси санъат асари ёки маданий бойликни сотиш учун қарор қабул қилишда баҳолаш мўлжали сифатида керак. Бунинг керагича зарари ҳам бор, бироқ асарнинг арзонлашишига йўл қўймайди ва бир вақтнинг ўзида унинг мавжуд қиймати аниқланади. Энг охиргиси, яъни тўртинчидан, қиммат асарнинг қиймати унинг эгасига ҳам керакдир. Баҳони аниқлаш услуби негизида асосий саволлар ётади. У қанчалик объектив? Ҳаридорнинг бу саволига жавоб олишга экспертлик ташкилоти эришиши гумон. Консультация пайтида баҳоловчи умумий жумлалар билан чекланиб қолади. Баҳолаш ҳисоботини ўрганишда бир мунча тушунарли бўлади. Ҳамма гап шундаки, аниқ бир услубни, асосан, савдо-сотиқ иши ташкил этади, технология эса баҳоловчиларнинг ҳар бирида турлича. Давлатнинг аниқ бир расмий услуби йўқ, фақатгина қиймат андозаси мавжуд. Унинг андозасини жуда кенг шарҳлаш мумкин. Баҳолаш фаолияти ҳақида яна умумий қонун ҳам бор. Бунда баҳоловчи қай бир объектни, яъни бу бизнес, автомобиль, асбоб-ускуна(жиҳоз) ёки санъат буюми бўладими, бундан қатъий назар, мазкур умумий қоидани бир маромда қўллаши шарт.

Баҳолашда асосан расмий рейтингли, яъни пасайиб кетувчи ва ортиб борувчи коэффицентлар қўлланилади. Клиент сўзлари орқали услубнинг тўлалиги маълум бўлмайди. Унга эксперт ишининг натижаси тақдим этилади. Баҳоловчилар қандай мезонларга суяндилар? Қайси асосга кўра, қандай коэффиценлар қабул қилинди? Қийматни аниқлашда қандай воқеалар юз беради? Буюм қийматига қандай омиллар таъсир кўрсатиши мумкин? Буларни барчасини экспертлар ҳисобга олишлари шарт. Қуйидаги омилларга боғлиқ равишда тўғриланган коэффицентлар баҳога ўзгартириш киритади: - ишнинг сақланганлик даражаси; - унинг яратилган даври; - рассом ижодининг муҳим бир даврига тўғри келганлиги; - обрўли кўргазмаларга қўйилганлиги; - ишнинг каталог ёки бошқа манбаларда чоп этилганлиги. Агар асарда, айтайлик, Шишкин манзарасида қандайдир оддий дала ҳовли тасвирланган бўлса, бу бир нисбат, агар унда, Финляндиялик ҳукмдоримператорнинг дала ҳовлиси тасвирланганлиги аниқланса, бу иш коэффицентини оширишга асос бўлади. Ёҳуд, бошқа бир мисол, И.Айвазовскийнинг ёрқин, тонг ёғдусидаги, кишига қувонч бағишловчи асари, унинг тунги қайғули манзарасидан ёки ғарқ бўлаётган кемали сюжет тасвирланган ишидан қиммат туради. Рассом дастҳати, сананинг борлиги, сюжетнинг ёқимлилиги, мазкур муаллиф асарининг бозорда камёблиги - бундай омилларнинг мавжудлиги картинанинг баҳолаш қийматига таъсир кўрсатади. Буларнинг барчаси эксперт-санъатшунос томонидан инобатга олинади ва баҳолаш ҳисоботига киритилади. Текширилаётган ишнинг баҳосини келажакда кўтарилиб ёки тушиб кетиши тўғрисидаги турли маълумотлар баҳолаш ҳисоботига киритилмайди. Баҳоловчи олдида фақатгина бир вазифа - текшириш пайтида ишнинг қайд қилинган эксперт қийматини аниқлаш туради. Баҳолаш ҳисоботининг мавжудлиги маълум асарнинг кўрсатилган нархда сотилиши имкониятларига кафолат бермайди.

Баҳоловчи ташкилот, ишларнинг инвестицион (сармоядорлиги) келажаги ҳақида консультация бериши, шунингдек, бозор тенденцияларига ва қийматнинг ошиш имкониятларига мувофиқ келувчи таҳлиллар тайёрлаши мумкин, албатта, лекин бу баҳолаш ҳисоботида акс эттирилмайди ва фақатгина алоҳида ишларда кафолат ҳаракатларини кенг тарқатмайди. Бошқа турдаги мулкни баҳолаш сингари санъат асарини текшириш ва баҳолаш, қиймат қўйиш ҳисоботи билан якунланади. Маданий бойликларни баҳолашда ҳисобот тузилиши ва мазмуни талаблари бутунлай бошқачалиги туфайли умумий тарзда қабул қилинганларидан бирмунча фарқланади. Маданий бойликларнинг бошқа баҳолаш объектларидан муҳим фарқи уларнинг қиймати тўғрисидаги ҳисобот мазмуни ва тузилишига нисбатан умумий қабул қилинган талабларнинг фарқланиши ва уларнинг шартли эканлигидадир. Санъат асарлари баҳоси ҳақида ҳисобот тузилиши Санъат асари баҳоси тўғрисидаги ҳисобот баҳолаш объектини (асосан санъат асарини) ҳусусиятловчи асосий ҳолатлар акс эттирилган, баҳолаш мақсади, буюртмаси ва баҳоловчи ҳақидаги маълумот сингари бўлимлардан ташкил топади. Ҳисоботда асосий баҳоловчи ўз ишида қўллаётган тахминлар ва чекланишлар баён этилади, улар томонидан ишлатилган атамалар ва услублар, баҳоланилаётган санъат асари шарҳи ва экспертиза натижалари имконияти борича тўлақонли келтирилади. Ҳисоботнинг асосий матнида баҳолаш жараёни таҳлил қилинади, шунингдек, баҳолаш натижалари тақдим этилади. Баҳолаш натижаларидан кейин улар учун жавобгар шахс бўлган эксперт-санъатшунос, экспертбаҳоловчи, баҳоловчининг ташкилот раҳбарлари, нарҳ қўювчининг имзоси чекилади. Хотимада эксперт-баҳоловчининг шахсан ўзи имзо чеккан аризаси келтирилади.

Маданий бойликлар қийматини белгилаш Қадимий нарсаларда ўзига ҳос жозиба бўлади, улар ўзига магнит сингари кишини жалб этади. Маҳоратли усталар томонидан бажарилган санъат асарлари ўзларида ўтган асрлар хотираларини, уларнинг эгалари ҳаёти тарихини сақлаб қолади. Бундан ташқари, улар ҳозирда халқ ва давлатнинг тараққиёт ва тарихий ривожланиш даври билан қўшилиб кетади. Маданий бойликларга ҳар доим ҳам барқарор талаб бўлганлиги боис, аста-секинлик билан уларнинг бутун бир савдо саноати юзага келди. Улар ҳашаматлилик яъни, гўзаллик предмети бўлиш билан бир қаторда улар, асосан, юқори қийматга эга бўладилар ва вақт ўтиши билан қийматлари янада баландлашади. Буларнинг барчаси санъат асарларини, бошқача қилиб айтганда, маданий бойликларни қулай капитал маблағ сифатида мавжуд бўлиши ва уларни қадрсизланиши олдини олади. Катта пуллар айланмасига эга бошқа тоифадаги савдо-сотиқдан фарқли ўлароқ, антиквариат савдоси атрофи сирли гардиш билан ўралган. Яқинларгача, антиквариатлар бозорида ишончли маълумотларни тарқатишга ҳеч бир қизиқиш бўлмаган. Етарлича «ёпиқ» санъатшуносэкспертлар даврасида ҳам, савдо-сотиқ асослари «уч тийинга» сотиб олиш ва «юз сўмга» сотиш бўлган антиквар магазин эгаларида ҳам қизиқиш бўлмаган. Эксперт томонидан белгиланган баҳо амалда антиквар буюм ёки санъат асари, умуман олганда, маданий бойликнинг ўзи қандай хос хусусиятларга эга бўлгани каби ўзига хос тарзда бўлади. Санъат асарини кафолатлаш, сотиш ва қўлга киритиш мақсадида баҳолар услубини кўриб чиқиш муҳим. 1998 йилда Fine art Investment Group компанияси томонидан Investment компьютер дастури ишлаб чиқилди. Дастур нодир буюмлар савдоси аукционда қўйилиши лозим бўлган маданий бойликларни аниқлашга имкон беради. Бу маълумотлар антиквариатларни бозор шароити кенгликларида аниқлашга ёрдам беришга қодир ва етарлича кенг кўламлидир. Бироқ,

Ўзбекистонда қадимий предметлар баҳо меъзонларини шаклланишининг ўзига хос хусусияти мавжуд. Бу мамлакат савдоси, мазкур жараённи мувофиқлаштириб турувчи давлат қонунчилиги ва албатта, аҳолимизнинг ҳарид қилиш имкониятлари билан боғлиқ. Санъат асарларида бир неча қиймат бор деган нақл бор. Негаки, антиквариат бозори баҳо белгиланишининг умумий қонунларига мойил, шунингдек, талаб ва таклифларга кўп жиҳатдан боғлиқ. Ҳозирда маҳоратли антиквар баҳоловчилари институти шаклланмоқдаки, уларнинг хизматига суғурта компаниялари, банклар, суд ва ижро хизмати органлари, божхоналар муҳтождирлар. Санъат асарларини баҳоловчилар хориж тажрибаларига таянишлари, дунё аукционлари баҳоларини мўлжаллаши лозим. Баҳолаш тизимини биргина рангтасвир асарлари учун оладиган бўлсак, кўпгина таниқли рассомларнинг картиналари ўзининг юқори кўрсаткичдаги баҳосига эришиб бўлган, баҳоси бошқа ошмайди. Фақат ҳар бир мамлакат ва йўналишнинг кам миқдордаги рассомлари даромад келтирувчи сифатида қайта кўриб чиқилиши мумкин. Баҳолаш услублари негизида рангтасвирнинг бир квадрат сантиметр билан полотно ҳажми ўртасидаги боғлиқлик ётади. Асарнинг баҳоси айнан ўша рассомнинг ўртача қийматли ишига нисбатан чиқарилади. Қийматнинг бутун диапозони (кўлами) шартли равишда 12 даражага бўлинади (ўхшаш картина учун – ҳар бир кейинги даража ўзидан олдинги қийматдан 1,5-2 марта ортиқ бўлади). Барча рассомлар аниқ бир белгиларига кўра 12 гуруҳга бўлинади. Ҳар бир гуруҳ рассомлари учун картина майдонининг ўртача қийматига кўра белгиланади. Баҳолаш рассом нуфузи ва картина ҳажмига қараб белгиланади. Ишларни бир-бири билан қиёслаш параметрлари бир нечта бўлиши мумкин. Кўпчилик ҳолларда баҳолаш учун қуйидаги беш параметр етарли, уларнинг ҳар бири балларда баҳоланади: 1) рангтасвир сифати:

- 0,2 – 0,5 – ҳомқолип (набросок); - 0,6 – 0,9 – намуна (эскиз); - 1,0 – ўртача, бир мунча тез-тез учрайдиган; - 1,1 – 1,3 – яхши; - 1,4 – 1,7 – жуда яхши; - 1,8 – 2,0 – айрим ҳолларда (мустасно). 2) баҳоланаётган асарнинг бадиий тарихий-ҳужжатлилиги: - 1,0 – йўқ, мавжуд эмаслик; - 1,1 – 1,3 – бирмунча бадиий қийматга эга; - 1,3 – 1/7 – картина бадиий қийматга эга; - 1,8 – 3,0 – санъатда муҳим ўрин эгаллайди, санъат дурдонаси, шоҳ асар. 3) сюжетга талаб: - 0,2 – 0,9 – ҳеч кимга керак эмас, зерикарли, қизиқ эмас; - 1,0 – одатдагидек, жуда кўп тарқалган; - 1,1 – 1,3 – талабнинг ўсиши; - 1,4 – 1,7 – жуда қизиқарли ва чиройли сюжетли; - 1,8 – 2,5 – ўз гўзаллиги ва русумига кўра ноёб. 4) полотнонинг сақланганлиги: - 1,0 – тўла сақланганлик; - 0,7 – 0,9 – сезиларсиз таъмирланганлик; - 0,2 – 0,6 – ёмон сақланганлик. 5) ўтган мавсумга кўра маҳаллий бозорда талабнинг ўзгариши: - 1,0 – одатдаги талаб; - 1,1 – 1,4 ажиотаж (сунъий нарх ошириш ёки арзонлаштириш); 1,5 – 2,0 – йирик ажиотаж. Қандайдир асарни баҳолаш учун мазкур рассомнинг ўртача иши нархини топиш ва уни қатор коэффицентларга кўпайтириш лозим. Мазкур компьютер дастурининг китобий шакли «Рангтасвир нархини аниқлаш» ҳисобланади, унинг муаллифлари тасдиқлашадики, ҳатто, умуман

санъат соҳасида маълумоти бўлмаган инсон ҳам унинг ёрдамида картина нархини тақрибан аниқлаши мумкин. Антиквар мусиқа асбобларини баҳолаш учун эксперт қуйидаги муҳим муаммоларга эътибор қаратиши лозим: - асбоб турини аниқлаш – тўғри номлаш ва асбоб таснифига мувофиқлик; - яратилган вақти – асбоб ёшини аниқлаш; - яратилган жойи – ҳудудни аниқлаш; - муаллифлик – уста исми, мактаб, устахона, фабрикани аниқлаш; - маҳорат даражаси – асбоб қандай бажарилган; - жаранги сифати. Ушбу муаммоларни ечиш асбобни маданий ёдгорлик сифатидаги даражасини аниқлашга ва унинг қийматини белгилашга имкон беради. Бир уста томонидан бир вақтнинг ўзида бир ҳил доирадаги маълум бир мактабга тегишлилигига кўра ҳам ўта сифатли ва моҳирлик билан бажарилган ёки оддий андозадаги асбоб яратилиши мумкин. Шундай экан, қадимги италян, немис, француз асбобларининг барчаси ҳам юксак бадиий ва тарихий аҳамиятга эга бўлсада, ҳақиқий санъат асари бўлишликка даъво қила олмайди. Антиквариат заргарлик буюмлари қиймати одатдаги заргарлик буюмларига ўхшаш олинади, лекин бир вақтнинг ўзида бир қанча маданий ижтимоий йўналишдаги омиллар иштирок этиши лозим: - буюмнинг тарихий аҳамияти; - устанинг номи; - буюмнинг нодирлиги; - музей коллекцияларида кам учраганлиги ва бошқалар. Бошқача айтганда, ошиб борувчи тузатувчи коэффициент (К) киритилади: С – (Нм х Вм + Нт х Вт) х К, С – буюмнинг қиймати. Нм – маъдан нарҳи; Вм – маъдан вазни;

Нт – тош нарҳи; Вт – тош вазни; К – тузатувчи коэффициент. Ўз нархига кўра, ўсувчи коэффициентларнинг аниқлашда қуйидагиларни назарда тутиш лозим: - яратилган вақти; - тамға тўплами (шаҳар тамғаси, устанинг сана битилган ёки санасиз намуна тамғаси); - уста тамғаси; - фирма (корхона) тамғаси; - мант, изоҳлар; - буюм тарихининг ҳужжатли тасдиғи; - услубий белгилари; - уста дасхати ёки корхонанинг муҳим жиҳатларини кўрсатишгак имкон берувчи унсурлар (яратилиш вақта учун хусуситли); - ноёблиги (мавжуд бўлган вақти учун) - бажарилиш даражаси; - фикрнинг бетакрорлиги; - андозанинг мураккаблиги; - технологияда янгилиги; - буюмнинг тўпламлилиги; - нодирлиги; - музей коллекцияси учун ноёб эканлиги; - антиквар талабнинг юксаклиги; - музейда сақланганлиги. Орденларни баҳолашда орден мақоми ва унинг ясалган даври (вақти)га, бут-бутунлигига диққат қилинади. Табииийки, биринчи даражали юлдузли тўлиқ тўпламли ва бир мунча қадим санали орденлар қиммат туради.

Мамлакат чинни буюмларининг қиймати аукционларда хориж корхоналарида ишлаб чиқарилган шу турдаги ўхшаш буюмларга мувофиқдир. Маълум бир буюм қийматига кўпгина омиллар, авваламбор вақт таъсир этади ва шубҳасиз, бир мунча қадим санага эга бўлган буюмларга алоҳида муносабат билдирилади. Ҳар доим бажарилган ва безатилганлик даражаси ҳисобга олинади. Баъзан чинни пиёла ёки ликобчаларда ўзини бутун картина сифатида намоён этувчи мураккаб композициялар алоҳида баҳоланади. Айнан шу ердан аукционларда тез-тез учраб турувчи ҳарбий мавзу ишланган ликобча шунақа баланд нарх олади. Алоҳида буюм ёки тўплам бўлишидан қатъий назар яна шу омил ҳам таъсир этадики, буюмлар нафақат коллекция учун балки айни пайтда фойдаланиш учун сотиб олинган бўлиши мумкин. Бир ёки бошқа сотилаётган буюм қаерда ишлаб чиқарилганлиги ҳам унинг қийматига таъсир этади. Масалан, ҳукмдор чинни заводи чинни буюмлари учун баланд баҳо берилиши табиий, чунки ҳар қандай шароитга қарамасдан бу буюмлар устида мамлакатнинг энг моҳир усталари ишлашган. Бироқ, бошқа турдаги корхоналарда ҳам қизиқарли буюмлар ишлаб чиқаришади. XIX асрнинг биринчи ярмида чиқарилган Гарднер заводининг машҳур «қанотли» чой ва кофе тўпламлари ва ҳатто чашкаларининг алоҳида ўзи клеймоли тўпламлар сифатига эга бўлган ва жуда қимматбаҳо нархланган. Антиквар мебеллар ёки ёғочдан ясалган уй жиҳозлари кам турли антикварлардан бири бўлиб, қиймати мамлакат бозори конъюктурасига кўра белгиланади ва жаҳон бозори нархларига кўп жиҳатдан боғлиқ эмас. Бу бир қатор тарихий сабабларга кўра тушунтирилади. Жаҳон тажрибасида, хусусан Украина аукционларида, антиквариатларнинг савдо қилиш тарихида шундай давр ҳам бўлганки, мебелга талаб бўлмаганлиги боис, уларнинг қиймати жуда паст бўлган. ХХ асрнинг 60-йилларида кичик ҳажмли квартираларга оммавий кўчиш билан боғлиқ равишда қадимий мебеллар уларга

сиғмаганлиги боис кўп ҳолларда нархи арзонлаштирилган тарзда комиссион магазинларга топширилган ёки умуман ахлатхоналарга ташлаб юборилган. Бозорда қадимий буюмларнинг камайиши, уларнинг ғарб мамлакатлари буюмлари билан қиёслаб туриб, қийматининг асллигини англаб етиш антиквар мебеллар қийматини аҳамиятли тарзда ошишига олиб келди. Бу уларга бўлган талабни камайтирмайди. Кўчмас ёдгорликлар экспертизаси 1.1. Тарихий-маданий ёдгорликлар - кўчмас мулк бўлиб, унга иморат, қурилиш, унинг тузилиши ва комплекси, дастур тузилиши, тарихий – маданий ландшафти, монументал ёдгорлик асари, қадимий жойлар, тарихий қадр қимматга эга ерлар киради. Илмий – адабий ва санъат асари қийматига, асл ҳолатини сақлаганлиги ҳароба холдаги ёки айрим бўлаклари ёки бир қисми сақланиши мухим аҳамият касб этади. 1.2. Буларни баҳолаш тарихий – маданий асарларнинг қадимий, илмий, адабий ёки бошқа қийматидан келиб чиқиб баҳоланади. 1.3. Ёдгорлик қиймати унинг фойдаланиш концепциясига қараб бахоланади. 1.4. Ёдгорликларни баҳолашни қуйидагилардан келиб чиққан холда белгиланади. - бир неча авлодларнинг мехнати самараси натижасида; - асосий бадиий унсурлар жамланмаси 1.6. Ёдгорликларни баҳолашда унинг қийматидан кўчмас мулкнинг хисоб - китобидан мухандислик ва қурилиш ҳарактеристикасидан маданий - тарихий ва археологик изланишлар оқибатидан, шунингдек тузатиш ва қайта қуриш, тиклаш унинг қиймати сарф-ҳаражатидан келиб чиқади. 1.7. Ҳаражат қиймати.

Объектнинг қиймати унинг фойдали томонидан маълум мақсадда фойдаланилиши ёки, маълум кишилар томонидан фойдаланиш камдан-кам ҳолларда очиқ бозорларда ишлатилади. 1.8. Баҳолаш базаси. Ёдгорликларни қолган қисмидан келиб чиққан ҳолда олиб борилади. 1.9. Баҳолаш усули - ёдгорликларнинг ҳозирдаги бозор нархидан, унга қилинган сарф - ҳаражатдан, келиб чиқади. 1.10. Ёдгорликларни сарф-ҳаражати уни қайта тиклашга ишлатилган маблағ қуйидагича хисоб-китоб қилинади: - Ёдгорликларни йўқотилган жойларини фоиз хисобида каттакичиклигига қараб реставрация ва қайта ишлаш ишларига қараб аниқлаштирилади. - Қайта тиклаш ишлари ҳисоб-китоби ёдгорликнинг конструкциясидаги йўқотишларга қараб белгиланади. - Ёдгорликнинг қайта тиклаш суммасини белгилашда қайта тиклаш ишининиг катталигига қараб ёдгорликнинг асл ҳолидан ўзгартирмаган ҳолатда олиб борилади. - Ёдгорликларнинг емирилиши экспертлар хулосасига кўра аниқланади. Масалан: Ернинг маданий қатлами бошланғич нархи ер участкасининг майдони – 1000 кв.м. булар ҳам кичик квадрат (2 х 2) – 250 археологик қидирув ишларининг мехнати – 14 ишчи кучи куни, нархи - 286 минг. - Тайёрлов ишлари ва ҳисобот тузиш 35 ишчи кучи куни - қидирув қазилма ишларининг ҳисоб китоби (бунга топилманинг қиймати кирмайди). - 250 х 14 + 286 + 35 х 286 = 1,01млрд. - Ёдгорликнинг хақиқий қийматига қўшимча қилинган меҳнатлар қўшилади. Масалан, ёдгорликнинг қурилишига қилинган сарф – ҳаражатларнинг бошланишида 50 % йўқотилган бўлса, реставрацияга баҳоланиш даври 150 млрд. ни ташкил этади. Сўнгги реставрациядан сўнг 20 %.

Хисоб китоби: (150х1(0.5)х(1-0.2)+50=290 млрд. Бу методиканинг қўлланилиши бозор нархи деб тушунилади. Бундан келиб чиққан ҳолда, олувчи томон ҳам, сотувчи томон ҳам, ўз ҳолича келишиб бировнинг мажбурловисиз амалга оширилган ишдир. Бу объектни баҳолашда оддий қўлланимаган тартибда (сотилиш вақти, ҳажми, қавати, физик ҳолати, ер майдони ва бошқалар) киритилади. Ёдгорликларнинг тарихий-маданий аҳамияти текшириб кўрилади. Унинг коэффицент кўриниши инобатга олинади. Бу кўрсатмаларни баҳолашда айрим объектларнинг қурилишидаги муаллифи, ноёблигидан келиб чиқади. Шаҳар қурилишидаги роли тарихий хақиқатлигини, фасад тузилишини ва интеръерни хисобга олинади. Ёдгорликни баҳолашда унинг тарихийлиги муҳим аҳамиятга эга. Бу эса олди-сотдида асос қилиб олинади. Қайта баҳолаш унинг тушумига ҳам қаратилади. Нарх- навонинг ўзгариши ёдгорликларнинг сақланишига, атроф муҳитга, инсонларнинг ҳаётидаги ўрнига ҳам қараб баҳоланади. Булардан бир йўналиши пул бирлигининг тилла ва кумушга нисбатан фарқига қараб аниқланади. Масалан: XIX аср бошига хос меъморлик намунаси 1872 йил 18 минг кумуш тангага сотилган. Ер майдони шаҳарда жойлашган иморат бўлганлиги учун ҳозирги кунда 10 млрд. сўмга сотилади. Мазкур иш қуйидагича кўринишда: коммунал хизматлари учун 12%, иссиқлик тизими учун 4%, транспорт хилма-хиллиги учун 20%, 50% эса шаҳар пойтахт бўлганлиги учун тўланади. Шундан келиб чиқиб, кўчмас мулк қиймати 2.8 млр. да, 1872 йилги кумуш 1897 йил 156 мингга сотилади. Объектни баҳолаш, ёдгорликлардан фойдаланиш учун баҳолаш бозор нархидан келиб чиққан холда очиқ савдода, бозор қийматини ҳисоблаб, манфаатдорлигидан қатъий назар нархланади. Кўчмас объектларни баҳолашда ҳам бадиий меъморий изланишлар, услублар уйғунлиги ҳам эътиборга олинади

Бу уч қисмдан иборат: • Атрибуция (санаътшунослик тадқиқоти);  Техника ва технологик тадқиқот; Маркетинг (бозор) тадқиқоти.

Адабиётлар рўйхати 1. Арсеньева Е.В. Старинные узорные ткани. - М., Искусство. 1999. 2. Борисов И.Б. Обработка дерева. - М., 1999. 3. Базен Ж. История истории искусства: От Вазари до наших дней. - М., 1995 4. БСЭ, «Советская энциклопедия», издание третье, в 30 т., -М., 1969-1978. 5. Вельфлин Г. Истолкование искусства. - М., 1922. 6. Вельфлин Г. Классическое искусство. - СПб., 1997. 7. Вёльфлин Г. Основные понятия истории искусств. - СПб., 1994. 235 с. 8. Виппер Б.Р. Введение в историческое изучение искусства. -М., 2004. 257 с. 9. Власюк В.Б., Каплун А.А. Стили в искусстве. -М., 1998. 10. Гринь А. В. Системные принципы организации объективной реальности. - М.: Изд-во МГУП, 2000. 11. Даниэль С.М. Картина классической эпохи. -Л., 1986. 12. Дворжак М. История искусства как история духа. -СПб., 2000. 13. Дмитриева Н.А. Краткая история искусств. -М., 2000. 578 с.

Похожие

Музейларнинг маданий ва таълимий фаолияти

Тақинчоқларнинг яратилиши ва турлари

Пардоз ва унинг турлари

Музейларнинг янги турлари ва ихтисосликлари

Санъатнинг турлари