Тақинчоқларнинг яратилиши ва турлари - Искусство - Рефераты

Тақинчоқларнинг яратилиши ва турлари

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

55 KB

Тақинчоқларнинг яратилиши ва турлари Ер юзида заргарлик санъатининг вужудга келиши ва ривожла ниши бир неча минг йиллик тарихга эга. Сўнгги йилларда Ўзбекистон худудида олиб борилган археологик қазишмалар натижасида топилган бронза даврига оид археологик ёдгорликлари орасида қадимги аждод ларимизнинг тақинчоқларига оид қатор ашёвий далиллар ҳам бор. Жумладан, Ўзбекистоннинг жанубидаги Бақтрия, Сополлитепа, Жарқўрғон манзилгоҳларидаги сағаналардан топилган тақинчоқлар наъмуналари рангбаранг бўлиб, уларнинг асосий қисмини бош, пешо на, қулоқ тақинчоқлари, тўғноғичлар, тугмалар, билакузуклар ташкил этади. Мазкур ашёлар ушбу ҳудудда яшаган аҳоли қадимдан бой мод дий маданият соҳиби бўлганлигидан далолат беради. Тарихдан маълумки, даврлар ўтиши билан муайян бир ҳудуд миқиёсида тақинчоқларнинг баъзи турлари кенг ёйилса, айримлари ўз ўрнини йўқотган, онги кўринишдаги тақинчоқлар пайдо бўлиб, олдингилари кундалик турмушдан чиққан. Натижада тақинчоқлар ва уларнинг турлари ҳамиша ўзгариб турган. Шу сабабли тақинчоқларни этнографик жиҳатдан ўрганишда тадқиқотчилар тақинчоқлардаги шак лий ўзгаришлар, уларнинг турларидаги алмашинувлар сабабларига асосий эътибор қаратадилар. Олиб борилган этнографик тадқиқотлар ва илмий хулосалар асосида шуни айтиш мумкинки, Рес публикамизнинг бошқа ҳудудларида бўлгани сингари Сурхон воҳасида ҳам ижтимоий, иқтисодий, маиший, худудий омиллар билан боғлиқ, уч асосий йирик жараён ёки холат анъанавий тақинчоқларда даврий ўзгаришлар руй беришига сабаб бўлган. 1. Бадиий анъаналар - маълум бир тақинчоқ, турларининг тар калиш худуди (ареал)да уста заргарларнинг ўзига хос маҳорати, зар- гарликнинг махаллий ва этник хусусиятлардан келиб чиққан ҳолда тақинчоқларда маълум бир шакл ҳамда кўринишларга эътибор қаратилган. 2. Худудий ўзига хосликлар. Бунда аҳоли яшайдиган муайян

худудлар йирик шаҳарлар атрофида ёки улардан олисда жойлашган лиги тақинчоқларнинг бевосита ва билвосита ўзгаришига таъсир қилган. 3. Маданий-иқтисодий алоқалар тарихий-маданий худудлар ўртасидаги ўзаро савдо-сотиқ муносабатлари ҳам таъкинчоқларнинг янги турлари пайдо бўлишида муҳим аҳамиятга эга бўлган, XIX аср охири-ХХ аср бошларида Республикамизнинг Бухоро, Хива, Самарқанд, Қўқон, Андижон, Тошкент, Шаҳрисабз, Китоб, Бой сун, Денов, Шеробод, Ургут каби шаҳар ва қишлоқларида уста заргар лар фаолият юритишган. Бу даврда бутун ўлкамиз буйлаб Бухоро, Қўқон, Хива заргарларининг маҳсулотлари оммавий урф бўлган. Зар гарларнинг ўзига хос маҳорати улар яратган заргарлик буюмларининг сифати, тақинчоқнинг маъданлари ва ясалиш усулларида ўз аксини топган. Ўрганилаёттан даврда воҳанинг уста заргарлари асосан ўз уйларида ишлашганлар, лекин айрим ҳолларда улар буюртмачилар талабига кўра уларнинг уйида ҳам ишлаганлар, Ҳар бир уста заргарнинг ўз кас бий сири бўлган ва улар тақинчоқ, тайёр бўлгунига қадар маҳсулотни ҳеч кимга кўрсатмаган. Бу даврда Сурхон воҳасидаги уста заргарлар фаолиятида қуйидаги асосий хусусиятларни кузатиш мумкин: 1. Қишлоқ заргарлари фақат буюртмачилар диди ва талабига мос равишда бозорда сотиш учун тақинчоклар тайёрлашган. 2. Уста заргарлар кўп хрлларда якка ҲОЛДА фаолият юритиб ўз касб-хунарларини, заргарлик сирларини фақат ўз ўғилларигагина қолдиришган ва улар узоқ, вақт ўзларига шогирд олишмаган. 3. Заргарлар асосан деҳқончилик қилиб, ундан буш вақтларидагина заргарлик касби билан шуғулланишган. 4. Маҳаллий заргарлар тақинчоқлар учун зарур маъданга доимо мухтож бўлганликлари боис асосан буюртмачиларнинг ашёлариданги на тақинчоқлар ясашган. 5. Заргарларнинг меҳнати учун буюм ёки нарса бериш орқали

олдиндан келишилган ҳолда ҳақ тўланган. Юқорида қайд этилган хусусиятлар йирик шаҳарлардан олисда жойлашган заргарлар фаолиятининг асосий хусусиятларини ташкил этғ ан ва улар аввало, фақат заргарлик билан шуғулланиш орқали кун ке чириб бўлмаганлиги боис, улар деҳқончилик билан ҳам машғул бўлганлиги, қолаверса тақинчоқлар учун маъданга мухтожлик заргар ларнинг ясаган буюмларини бозорда ўзлари сотиши каби сабаблар туфайли қишлоқларда заргарлик яхши ривожланмаган. Қолаверса, уста заргарлар ўзларига шогирд олмасдан ишлашларининг сабаби шундаки, улар ясаган тақинчоқлар узоқ, вақтгача сотилавермаганлиги боис шогирдга иш ҳақи тулаш муаммоси туғилган. Шунинг учун заргарлар ўзларига четдан шогирд ололмаганлар. Шунингдек заргарлик касби муқаддас ҳисобланиб, уста ўз ўғилларига ишонч билан ўз касбини ўргатган, яъни заргарликни ота мерос касб деб билишган, Aгap шогирд олиш зарурати туғилса, насл-насаби тоза, тақводор кишиларнинг фар зандлари шогирдликка олинган. Бозорларда заргарлик буюмлари со тилмай қолса, иқтисодий зарар жабрини ҳам ота-ўғил ва оиланинг ўзигина кўрган. Воҳада заргарлик санъатининг ўзига хос сир-асрорлари бўлган. Маълум бир тақинчоқ тўрини ясашда ҳар бир заргар ўзига хос безак лар, шакллар, кўринишлардан фойдаланган. Усталар ишида ана шу ўзига хослик бўлмаса, бошқа усталар ясаган тақинчоқлар билан ўхшашлик рўй бериб, бозорда ўзаро рақобат пайдо бўлган. Юқорида қайд этилган сабаблар туфайли ҳам қишлоқларда заргарлар жуда ҳам бўлган. Аҳоли эса бозорлардан ёки савдогарлар четдан келтирган заргарлик буюмларини сотиб олишган ёки буюмга алмаштиришган. Воҳанинг йирик шаҳарлари ва унга яқин ерларда яшаган заргарларда бир нечтадан шогирдлари бўлган. Улар тақинчоқларнинг маълум бир бўлакларини ясашда ўз устозларига ёрдам беришган. Шеробод, Бойсун, Денов каби шаҳарларда яшовчи шаҳарлик заргарлар қишлоқ хўжалиги, яъни деҳқончилик билан шуғулланмасдан, фақат заргарлик касбини қилганлар ва улар ўз

меҳнатларига пул ҳисобида ҳақ олиш ган. Юқорида кўрсатилган омиллар ушбу ҳудудларда заргарликнинг кенг ривожланишини таъминлаган. Шаҳарда ўз устахоналарида ишлаган заргарлар буюртмачилар нинг савияси, диди ва моддий ҳолатидан келиб чиққан ҳолда тақинчоқларнинг хилма-хиллигига ҳамда сифатига эътибор қаратишган. Демак, шаҳар ва унинг атрофида жойлашган заргарлик устахоналари майда уста-заргарларнинг уйларида ясалган тақинчоқлар ўзининг сифа ти кўриниши ва ясалиш услуби жиҳатидан бир-биридан фарқ қилган. Шаҳарда бир-биридан ўз услуби, касб маҳорати билан фарқ қилувчи уста-заргарлар ўзларининг кўп сонли заргарлик устахоналарига ҳам эга бўлишган. Тақинчоқлар билан савдо-сотиқ қилиш турли иқтисодий-маданий худудлар ўртасидаги савдо муносабатларининг энг қадимий ва кенг тарқалган туридир. Халқлар орасида оммавий урф бўлган тақинчоқлар ушбу соҳадаги савдо-сотиқ муносабатларининг асосини ташкил этган. XIX аср охири-ХХ аср бошларида Ўрта Осиё худудидан бир неч та йирик карвон йўллари ўттан. Ўрта Осиёда Қўқон шаҳри савдо-сотиқ муносабатларида олдинги ўринларда турса, Самарқанд ва Бухоро заргарлари минтақани юқори даражада тараққий этган заргарлик буюмлари билан таъминлаган. Ўзбекистоннинг жанубий вилоятлари ва жанубий Тожикистон ҳудудларига Кулоб, Муминобод шаҳарлари орқали Афғон савдогарлари арзон тақинчоқлар олиб келишган. Шу нингдек улар Денов, Китоб, Шахрисабз худудларида ҳам бўлиб, турли хил тақинчоқлар, матолар савдосини амалга оширишган. Бу даврда яна Кофарнихон ва Сурхон дарёси соҳилларида жойлашган Хисор ва Қоратоғ қишлоқлари орқали Шимолий Афғонистон шаҳарлари билан савдо - сотиқ алоқалари йўлга қуйилган. Икки йирик довон йўли: Қора Қизиқ ва Тенгизбой Шарқий Бухоро худудини Фарғона водийси нинг савдо марказлари билан боғлашда муҳиш роль ўйнаган. Савдо-сотиқ муносабатларининг ривожланиши натижасида қўшни минтақаларда тақинчоқларнинг хилма-хил турлари кириб келиши уларнинг ясалиш техникаси, бадиий жиҳатлари (орнамент), умумий кўриниши,

тақинчоқларнинг маҳаллий турлари билан яқинлашиб, ўзаро уйғунлашиб кетишига олиб келган. Хуллас, заргарларнинг шахсий маҳорати ва иш юритиш усуллари билан боғлиқ, касбий анъаналари; маълум бир худуд аҳолиси учун анъанавий тус олган тақинчоқларнинг умумий кўриниши, турлари, умуман, халқнинг тақинчоқлар билан боғлиқ, бадиий-безак анъаналари; тақинчоқларнинг яратилиши, тарқалиши заргарларнинг иш фаолиятига таъсир кўрсатувчи ҳудудий белгилар яхлит ҳолда маълум бир ҳудудда тақинчоқларнинг шакллани шига муҳим таъсир кўрсатувчи омиллар ҳисобланади. Тақинчоқларнинг давр ўтиши билан ўзгариб туриши ва уларнинг турлари кўпайишида савдо-сотиқ муносабатлари, муҳим роль ўйнаган. Юқорида кўрсатиб ўтилган уч асосий омил анъанавий тақинчоқларнинг умумий кўринишида ўзгариши юз бериши ва янги кўринишидаги тақинчоқларнинг оммавий урфга айланишига сабаб бўлган. Халқлар ўртасида рўй берган этник ва маданий жараёнлар ҳам тақинчоқлар туркумида ўзгаришларига сабаб бўлган. Хуллас, ҳар қандай турдаги ва кўринишдаги тақинчоқлар икки муҳим жараён, яъни биринчидан, маҳаллий бадиий-безак анъаналари (тақинчоқлардаги маълум бир халқ, худудга хос бўлган ўзига хос белгиларнинг сақланиб қолиши); иккин чидан, савдо-сотиқ муносабатларининг кенг ривожланиши натижасида турли кўринишдаги тақинчоқларнинг савдо-сотиқ йўли билан кириб келиши ва доимий булмаган ҳолда маълум бир худуд ва халқ орасида кенг тарқалиши билан узвий боғлиқдир. Хуллас, тақинчоқларнинг яратилиши ва худудий таркалиши жа раёни ҳар бир худудда ўзига хос тарзда рўй берган. Уста заргарлар ўзларининг бадиий- безак анъаналари асосида маълум бир тақинчоқ турини буюртмачининг шахсий диди ва иқтисодий ҳолатига қараб тайёр лаб берган. Воҳада тақинчоқларнинг кириб келиши ва тарқалишида савдо-сотиқ муносабатлари муҳим роль ўйнаб, натижада тадинчокдар хилма-хиллиги ортиб борган. Сурхон воҳаси қадимдан Буюк ипак йўлининг жанубий тармоқларида муҳим ўрин тутиб Афғонистон,

Ҳиндистон, Эрон ва Олд Осиё каби йирик тарихий-маданий ўлкалар билан ўзаро савдо алоқаларини доимий амалга ошириб турган.

Фойдаланган адабиётлар рўйхати 1. Каримов . И.А. Тарихий хотирасиз келажак йўқ / Биз келажагимизни ўз қўлимиз билан қурамиз. - Т.: Ўзбекистан, 1999. 7-жилд. 132-155 бб . 2. Каримов И.А. Қа ш қа дарё воҳасининг зумрад гавхарлари / Биз танлаган йўл - демократик тараққиёт ва маърифий дунё билан ҳамкорлик йўли. - Т.: Ўзбекистан, 2003. 11-жилд. 56-63 бб . 3. Абдуллаев Т.А., Хасанова С.А. Одежда ўзбеков ( XIX - начало XX вв.). - Т.: Фан, 1978. - 1 1 5 с. 4. Абдуллаев У. Фар ғ она водийсида этнослараро жараёнлар. - Т.: Янги аср авлоди, 2005. - 215 б. 5. Абду-ур-Рауф. Рассказы индийского путешественника (Бухара как она есть). - Самарқанд: Б.И., 1913. - 56 с.

Похожие

Сурхон воҳасидаги тақинчоқларнинг асосий турлари

Пардоз ва унинг турлари

Маданий бойликларнинг типлари ва турлари

Музейларнинг янги турлари ва ихтисосликлари

Санъатнинг турлари