Музейларнинг маданий ва таълимий фаолияти - Искусство - Рефераты

Музейларнинг маданий ва таълимий фаолияти

Загружено в:

29.11.2022

Скачано:

0

Размер:

27.23828125 KB

Музейларнинг маданий ва таълимий фаолияти Музейларнинг маданий ва таълимий фаолиятларидан бири бу экскурсиядир. Экскурсия – экскурсовод бошчилигида жамоа бўлиб, музей, кўргазма ва диққатга сазовор ерлар билан танишиш, илмий ва таълимийтарбиявий мақсадларда маълум бир йўналиш бўйича томоша қилишдир. Ҳозирги фан ва техника шиддат билан ривожланаётган даврда инсонлар бир оз маънавий ҳордиқ чиқариш мақсадида музей ёки галереяларга боришни кўпроқ афзал кўришади. Экспозицияга қўйилган замонавий санъат асарларининг мазмунини ташриф буюрувчи доимо ҳам тушунмаслиги мумкин. Шунинг учун ушбу масканларда экскурсаводлар - яъни санъат билан оддий халқ ўртасида таржимон вазифасини бажарувчи шахслар ишлашади. Эслатиб ўтиш керакки, ҳатто антик ибодатхоналарда ҳам махсус хизматчилар ташрифчиларга у ёки бу диний ашёлар ҳақида ҳикоя қилиб беришган. Уйғониш даврига келиб эса юқори табақали кишилар ва аслзода қизиқувчиларга галерея ёки кабинет тўпламлари билан эгаларининг ўзлари таништирганлар. Ушбу ташриф буюрувчилар билан ишлаш анъанаси ёпиқ тўпламлардан то оммавий музейларга айланган маориф давригача етиб келди. Маориф даврига келиб инсонларни тенг ҳуқуқли илм олиши, ақлга сиғиниш ва билимларни тарғиб қилиш каби имкониятларга урғу берилиши музейни ҳам янгича нуқтаи назарида талқин қилинишга олиб келди. XX аср бошида юз берган инқилобий воқеалар жамият ҳаётининг барча соҳаларида ўзгариш ясади. Дастлаб музейлар фақат “нозик дидлилар” учун бўлса, сўнгра аҳолининг барча қатламлари учун баравар очиқ бўлиб қолади. Бу аср инсоният учун кўплаб янги турдаги музейларни тақдим этди.

Бугунги кунда музейлар ташриф буюрувчиларнинг ўзаро муносабатларидаги муаммолар ечимини топиш мақсадида: музей материалларини етказиб беришнинг янги ва анча осон йўлларини топиш, маданий-маърифий фаолиятининг ноанъанавий дастурларини ишлаб чиқиш, махсус музей структураси ва ходимлар тузилиши, катталар ва болалар таълими бўйича саволлар билан шуғилланиш каби вазифалар амалга оширилиб махсус касбий малака ва дифференциал муносабат талаб этиладиган айрим тоифадаги ташрифчилар учун алоҳида эътибор қаратилмокда. Музейнинг ёқимли имиджини шакллантиришда экскурсоводлар муҳим ўринни эгаллашади. Демак, профессионал экскурсоводликнинг асосий мезони бу - мавзуни эркин эгаллаганлиги ҳамда ташқи кўринишининг ўзига хослигидадир. Кўпинча шу нарсанинг гувоҳи бўламизки, айрим экскурсоводлар музейга келаётган ташриф буюрувчиларга бир хил ёдлаб олинган матн асосида экскурсия ўтиб беришади. Бу эса экскурсияни зерикарли қилиб, томоша сўнгигача экскурсовод олдида тўпланган ташрифчилар сонининг камайиб кетишига сабаб бўлади. Экскурсовод экскурсияни бошлашдан аввал ўз аудиторияси билан қисқа савол-жавоб ўтказиб олиши керак. Улар бу музейда охирги марта қачон бўлганликлари, уларни кўпрок нималар қизиқтириши ва шунга ўхшаш саволларга жавоб олганидан сўнг экскурсия бошлаш мумкин. Экскурсиялар бир қанча турга бўлинади: Тематик экскурсия. Тематик экскурсия битта мавзу ташрифчиларга объектни ҳис қилиш жараёни орқали очиб берилади. Тематик экскурсиялар тарихий, ишлаб чиқариш, табиатшунослик ёки экологик, санъатшунослик, адабиётшунослик, меъморий шаҳарсозлик: маълум тарихий давр меъморчилиги ёдгорликлари, замонавий меъморчилик намуналарини билан таништирувчи экскурсияларга бўлинади.

Таълимий экскурсиялар турли гурухдаги томошабинлар учун ўқув иши шакли сифатида қурилади (экскурсия-консультация, экскурсия- намойиш, экскурсия дарс, махсус аудитория учун ўқув экскурсиялар). 1. Қатнашчиларнинг таркиби ва сони бўйича: индивидуал, жамоа, маҳаллий аҳоли, четдан келганлар, катталар ва ўқувчилар учун ахборотни қабул қила олишнинг ўзига хослигини ҳисобга олган ҳолда ажратилади. 2.Ўтказиладиган жойи бўйича: шаҳар, шаҳардан ташқари, ишлаб чиқариш, музей, комплексига бўлинади. Экскурсияни ўтказиш ва унга тайёрланиш жараёнида экскурсия олиб борувчилар қатнашчиларнинг қобилияти, характерини шунингдек, эслаб қолиш қобилияти, кузатувчанлиги, фикрлашини инобатга олиш керак. Экскурсия ўтказиш жараёнида экскурсавод; фаоллик даражасини инобатга олиши лозим. Экскурсия билиш жараёни сифатида. Билиш тафаккурдаги борлиқни акс эттириш ва тасвирлаш жараёнидир. Шунингдек, бу субъект (томошабиннинг) ва объектнинг (ёдгорликнинг) ўзаро таъсири натижада субъект билим олади. Экскурсияда билиш жараёни схема бўйича юз беради: кўргазмали - хис қилиш (қабул қилиш, сезиш, тасаввур қилиш) - экскурсантлар томонидан экспозицияларни қабул қилиш асосида билишни шакиллантириш. Билиш жараёни объект билан инсоннинг ҳис қилиши аъзоларининг контакти пайдо бўлганда бошланади. Кузатилаётган объектларни қабул қилиш, кўриш ва эшитиш туйғулари асосида рўй беради. Улар ёрдамида тасаввур шакилланади. Билиш жараёни томошабинларнинг абстракт фикирлаши чоғида давом этади. Шулар асосида улар хулоса қиладилар. Экскурсия билиш жараёни сифатида 2 қисмдан иборат: ҳис қилиш (сезиш, қабул қилиш, тасаввурга эга бўлиш) ва мантиқий билиш (фикрлаш). Қайд этилган қисмлар экскурсиянинг асоси ҳисобланади.

Сезиш – ўзида сезгига оид образларни, алоҳида ашё ва ҳодисаларни инсон миясида руҳий акс этиш жараёнида намоён бўлади. Сезиш инсонга ўз онгида ҳажм, шакл, товуш, ҳарорат, ҳид, тезлик, қаттиқлик, оғирлик каби ҳодиса ва предметларнинг сифати ва хоссаларини акс эттиришга имкон беради. Сезиш, тасаввур этиш ва қабул қилиш каби ҳис қилиш образлари учун манба сифатида хизмат қилади. Экскурсияда қабул қилиш – бу объект ва оғзаки ахборотнинг томошабин ҳис қилиш аъзоларига таъсири натижасидир. Қабул қилиш – эшитиш, кўриш, таъм билиш, ҳид билиш, сезиш кабиларга бўлинади. Ҳар бир турнинг қабул қилиш асоси - сезишларнинг муносиб туридир. Экскурсиялар учун, қурилаётган материални чуқурроқ қабул қилишга ёрдам берувчи, кечинманинг борлиги ва эътиборнинг диққатлироқ бўлиши муҳимдир. Экскурсаводнинг вазифаларидан бири, томошабинларга объектларни қабул қилишига, ёдгорликларнинг ўзига хос ва маълум деталларини кузатишга кўрсатма беришдан иборат. “Кўрсатма” тушунчасини экскурсион жараён билан боғлиқ ҳолда кўрганда, биз битта конкрет экскурсия чегарасида, ҳар бир кўрсатманинг қисқа вақтлигини назарда тутамиз. Экскурсавод кўрсатмасининг алоҳидаги ҳолатларида томошабинларнинг ўзини тутишида ифода кўринади (уларнинг табиатга маъданий ёдгорликларга бўлган муносабатида). Экскурсион объектни кузата туриб, томошабинлар нафақат алоҳидаги ташқи томонларни, балки, ранг, ҳажм, шакл, жойлашган ҳудуд, бошқа объектлар билан уйғунлашув, улар билан ўхшашлиги, бир-биридан фарқи ва ҳоказолар каби хусусиятларини ҳам фарқлашади. Экскурсаводнинг тушунтиришларига таяниб, намойиш этиш методикаси асосида, улар ўзларининг онгида акс этган бу хусусият ва томонларни яхлит қабул қиладилар. Бу объектни умумий тўғри қабул қилишга имкон беради. Экускурсион материалнинг ўзлаштирилиши 3 хил психик жараёнларнинг уйғунлашувига асосланган: билишга оид (ҳис қилиш, фараз

қилиш, фикрлаш, ҳаёл қилиш). Эмоционал (ҳавотирланиш); иродавий (диққатни сақлашга ҳаракат қилиш, хотира фаолиятини фаоллаштириш). Бу жараёнлар ўзаро боғлиқ. Ўзлаштиришни фаоллаштиришда ҳикоя қилишнинг турли шакллари катта роль ўйнайди. Улардан бири материални муаммоли қилиб баён етиш: экскурсавод ечилишини талаб қилувчи савол қўяди ва томошабинларни тўғри жавоб қидиришига ундайди. Ўзлаштиришни тезлаштиришнинг иккинчи усули – ҳикоя қилаётган монологдан диалогга ўтишидир. Томошабинлар олдига саволлар қўйилади. Улар ўзларининг билимларини қўллаб, экскурсавод маълумотлари билан солиштириб, саволларга жавоб қидира бошлашади. Материални ўзлаштиришда экскурсион гуруҳдаги психологик муҳит ҳам муҳим ўрин тутади. Тасаввур қилиш ташриф буюрувчиларга ҳозир кузатган нарсаси билан олдин кўрган образларини солиштиришга имкон беради, ашё ҳақида аниқ маълумот олишига ёрдамлашади. Тасаввур қилиш 2 хил шаклда: эслаш ва ҳаёл қилиш кўринишида амалга оширилади. Агар ўзлаштириш фақат ҳозирги даврга тегишли бўлса, тасаввур қилиш бир вақтнинг ўзида ҳам ҳозирги ҳам ўтган замонга тегишли бўлиши мумкин. Тасаввур қилиш фикрлаш билан боғлиқ, улар ҳиссий ва мантиқий билиш орасидаги боғловчи, ўрта бўғин ҳисобланади.Тасаввур қилишнинг роли шунинг учун муҳимки, экскурсия жараёни асосида, томошабинлар мушоҳада қилишади, ақлни жамлашади. Фикрлаш жараёнида томошабин солиштиради ва қарама - қарши қўяди, анализ ва ситез қилади. Фикрлаш янада мураккаб жараён, бу ақлий ҳаракат бўлиб, объект орасидаги муносабатни аниқлашга йуналтирилган. Бу инсон билишининг олий поғонаси. Ҳис қилиш орқали билиш инсонга атрофдаги борлиқ хақидаги картинани беради. Фикрлаш ҳам жамият ҳаёти, ҳам табиат қонунларини билишига ундайди. Фикирлаш-умумлаштирилган

жараёни бўлиб, борлиқдаги ҳодисалар ва предметлар орасидаги муносабатлар ва боғлиқликни тиклайди. Тасаввур қилиш фикрлаш натижаси бўлиб, тушунчаларнинг шакилланишига хизмат қилади. Тушунча, кузатилаётган объектни бошқа объектлардан фарқлайдиган, экскурсия маршрутига киради ёки томошабинлар томонидан олдин кузатилган, янада умумий сезиларли белгилар мухокамасининг мутаносиблигини ўзида акс эттиради. Экскурсияда тушунча – бу объект ёки борлиқни англаш натижаси, бу ташқи дунё фикрлашдаги акс шаклидир. Экскурсавод ҳикоясида тушунча фикр шаклига ўтади ва аниқ воқеа ёки ашёга бўлган муносабатни, бошқа ашё ва воқеалар билан унинг боғлиқлигини тасдиқлайди. Экскурсион амалиятда, илмий билиш методи бўлган аналогиядан кенг қўлланилади. Аналогияларни қўллаб туриб, экскурсавод ўхшаш белгиларни, икки ёки бир неча объектларнинг томонларини солиштиради ва шулар асосида бошқа объектларнинг ўзаро ўхшашлиги бўйича хулосалар қилади. Аналогия табиий илмий экскурсияларда табиат ходисаларини яхшироқ тушунишга имкон беради. Объектларни кўрсатишда аналогия методини қўллашдан олдин, уларнинг ўхшаш элементларини аниқлаш керак. Аналогия методи энг турли туман ассоциацияларини қўллашни назарда тутади. Инсон онгида кўплаб ходиса ва предметлар учрашганда, маълум ассоциациялар пайдо бўлади: иссиқ хақидаги тассаввур-совуқ хақидаги тасаввурни чақиради, ёруғлик хақидаги эса қоронғиликни. Экскурсион методика, педагогикадан олинган ўргатиш методларига таянади: сўзлаш, кўргазмали ва амалий. Ҳикоя қилиш жараёнида экскурсавод сўзлаш методини қўллайди: материални оғзаки гапириб бериш, суҳбат, тушунтириш, у ёки бу манбаанинг мазмунини гапириб бериш, ўқиб тушунтириб бериш. Юқорида айтилганидек, экскурсия таъсирчанлигининг

даражаси, нафақат экскурсаводга, балки томошабинларга ҳам боғлиқ, яъни улар ўзлаштириш жараёнида фаол бўлишлари лозим. Шунинг учун экскурсион методика фаол методларга таянади (энг аввало кузатиш методига). Кузатиш - ўрганиш ва тадқиқ этишнинг бошланғич нуқтаси ҳисобланади ҳамда ашё ва ҳодисаларни онгли равишда ўзлаштиришга кўмаклашади. Экскурсияларда индуктив ва дедуктив билиш методлари. Экскурсия объектининг намойиш этилиши шундай тузилган бўлиши керакки, у ўзига хослиги секин - аста очиб берилиши лозим. Кузатиш тартиби, унинг кетмакетлиги индуктив ёки дедуктив характерга эга бўлиши мумкин. Ўрганишнинг бу методлари анализ ва синтез каби методикалар учун аҳамиятга эга. Лекин, уларни қўллашда муҳим фарқлар мавжуд. Агар анализ ва синтез экскурсиянинг шартли равишта “намойиш этиш” қисмида фаол қўлланилса, индукция ва дидукция хикоя қилинганда ўз ўрнини топади. Индукция - алоҳида, кам учрайдиган воқеалар, тарқатилган фактлардан умумий хулоса ва умумлаштиришдан оқил хулосага асосланган мушоҳада қилиш услубидир (мантиқий метод). Дедукция - мушоҳада қилиш услуби ёпиқ ҳолда мавжуд бўлмайди, улар ўзаро боғлиқ ва бир-бирини тўлдиради. Бу жараёнда тўғри ва қайтувчи боғлиқликни ўрни бор: экскурсавод тушунтириб беради ва кўрсатади бу эса ўз навбатида тўғридан тўғри алоқа. Томошабинлар ахборотни қабул қилади ва унга нисбатан муносабатини (реакция) ифода қилади. Экскурсаводнинг муносабатини ташрифчиларнинг муносабатига таъсирини тўғри алоқа коррекцияси сифатида кўриш мумкин, бу ҳикоянинг келгусидаги шакл ва мазмунини, шунингдек, объектларнинг кўрсатиш методикасини ўзгартиришига олиб келади. Билиш жараёнида асосий ўринни хотира эгаллайди, бу ўзлаштиришнинг муҳим қисмидир. Хотира асаб тизимининг хусусиятларидан бири бўлиб, ахборотни эслаб қолиш қобилиятида ўз ифодасини топади. Ташрифчи эшитган, кўрган

ҳамма нарса, у нима хақда ўйлаётганлиги, нима кечинмалар ўтганлиги, кўриш ва эшитиш бўйича ахборот олиб, унинг хотирасида жамлайди. Хотиранинг асосий жараёнлари, эслаб қолиш, сақлаш, қайта тиклаш, таниш, эслашдир. Хотира ҳаракатланиш, эмоционал, образли ва оғзаки мантиқий турларга бўлинади. Образли хотира типларига кўриш, эшитиш, таъм, ҳид билиш ва ҳис қилиш кабилар киради. Экскурсияда материални ўзлаштириш асосан кўриш (кўрсатиш), эшитиш (ҳикоя қилиш) хотиралари билан боғлиқ ва материални тушуниб эслаб қолишда кўрилади. Муваффақиятли эслаб қолишига экскурсавод эслаб қолиш учун берадиган кўрсатма ёрдам беради. Мавзуни очиб бера туриб, томошабинлар хотирасининг ндивидуал ўзига хослигини кўзда тутиш керак. Экскурсион материални эслаб қолишда энг кўп самарага кўриш-эшитиш хотираси кучли бўлган инсонлар эришади. Материални талқин эта туриб, экскурсавод ташрифчиларнинг кўриш хотирасига таянади, бунда у авваламбор кўп вақтли образли хотира ва ахборотни қўллайди. Ривожланган ителлектли (фикрлаш қобилияти кучли) инсонлар ахборотни яхшироқ ўзлаштиради. Заиф хотирага эга бўлган, ривожланмаган интеллектли инсонлар материални “чайнаб берилишига” муҳтож бўлиб, кузатилаётган объектни кенг таърифлаш, такрорлаш, батафсил тушунтиришга эҳтиёж сезади. Экскурсавод учун ташрифчилар томонидан қабул қилинган ахборот қўшилиши ва системалаштирилиши муҳим. Шунда у хотирада сақланиб қолади ва хотира асосида қайта тикланади. Бу жараёнларнинг муваффақияти, материал қанчалик тушунилганига, унинг даражаси, аҳамияти, экскурсавод берадиган кўрсатмаларга боғлиқ. Экскурсиянинг муваффақияти диққат, фаоллик, йўналтирилганлик, кенглик, мукаммаллик, чидамлилик каби воситаларга боғлиқ. Лекин, инсон диққати маълум бир объектларга йўналтирилиши учун уни ташкиллаштириш ва бошқариш лозим.

Диққатнинг икки тури мавжуд: ихтиёрий ва мажбурий. Мажбурий (кўзда тутилмаган) диққат пассивлиги билан характерланади, бунда объект олдиндан танланмайди ва ҳеч қандай мақадсиз кўриб чиқилади. Диққатнинг бундай тури экскурсия учун намуна бўлолмайди. Ихтиёрий (онгли, билган ҳолда) диққат фаоллиги билан характерланади, у инсондан иродавий куч талаб қилади. Диққатнинг бу тури экскурсияда объект танланиши ва ҳикоянинг тўғри тузилиши фаоллаштирилади. Ихтиёрий диққат томошабинларнинг қизиқувчанлигини назарда тутади. Шунинг учун экскурсиянинг энг бошида ҳикоя ва кўрсатилаётган предметига қизиқиш уйғотиш керак ҳамда ихтиёрий диққатнинг чидамлилиги объектнинг ғайриоддийлиги, янгилиги, олинган ахборотнинг кутилмаганлиги, қарама-қаршилиги орқали таъминланади. Экскурсияда диққат ҳажмининг чегарасини инобатга олиш ҳам муҳим аҳамиятга эга. Диққат ҳажми бу инсонда нисбатан қисқа вақт ичида таасурот қолдириб, қабул қилина оладиган объектлар сонидир. Объектларни кўрсатишда онгнинг диққатни тақсимлаш каби ўзига хосликларига таяниш зарур. Бу томошабиннинг диққат марказидаги бир неча объектларни бир вақтнинг ўзида кузатиши, шу объектлар орасида ўзининг диққатини тақсимлаш ва экскурсион материални енгил ўзлаштириши керак. Онгнинг яна бир ўзига хослиги диққатнинг бошқа нарсалар билан чалғиши яъни битта кузатилаётган объектдан бошқасига диққатни ўтказиш қобилияти мавжудлигидадир. Экскурсавод онсон чалғийдиган диққат сифатига эътибор бериши лозим. Бу жонланган шахар кўчаларида экскурсияларни олиб боришида муҳимдир, унда қатнашчиларнинг диққатини доимо намойиш объектига кирмайдиган ташқи предметлар чалғитади (транспорт, йўловчилар, ёнғин ёки тезёрдам машинасининг пайдо бўлиб қолиши). Чалғиш кўп ҳолларда диққатнинг сусайишига олиб келади. Ташқи шовқин, қўшниларнинг

сўзлашуви каби факторларнинг таъсири остида экскурсиядаги диққатсизлик кучаяди. Экскурсиянинг муваффақияти диққатнинг бир ерга жамланганлик даражасига боғлиқ. Бир гуруҳ томошабинлар диққатининг жамланганлиги ҳам турлича бўлиши мумкин. Айримлари мавзуни диққат билан эшитишади, экскурсавод ҳикояси ва кўрсатилаётган объектларга қизиқишади, айримларга эса атрофидагилар, ташқи муҳит кучли ҳалақит беради. Агар экскурсия ишдан кейин олиб борилаётган бўлса, экскурсавод одамларнинг чарчаганлигини ҳам инобатга олиши керак. Бундай ташрифчиларда эътиборсизлик, баъзи бир маълумотларни қабул қилмаслик каби диққатнинг пассивлиги кузатилади. Экскурсион методика, экскурсияга унинг мавзу ва мазмунига бўлган қизиқишини олдинроқ, яъни экскурсия бошлангунга қадар, экскурсаводнинг кириш сўзидаёқ шакилланишини талаб этади. Ташрифчиларнинг диққати қатор меъзонларга боғлиқ; мавзуга қизиқиши, намойиш этиш маҳорати, ҳикоя қилиш шакли, аудиториянинг тайёрлиги ва ҳоказо. Материални етказиб беришнинг қизиқарли шакли, мазмундорлиги, мантиқлилиги, кузатилаётган предмет ва гапирилаётган материалга бўлган диққатни сақланиб қолишига кўмаклашади. Тажриба шуни кўрсатадики, ташрифчилар диққатининг давомийлиги қатор сабабларга кўра пасаяди: ҳикоя сифатининг пастлиги бир хил тўндалиги, сўз бойлигининг камлиги, кўргазма билан боғлиқ ахборотларнинг йўқлиги. Бундан ташқари ахборотнинг кўплиги ҳам диққатнинг сусайишига олиб келади. Экскурсаводнинг вазифаси ўтказилаётган экскурсиянинг асосий масалалари ва мавзуга бўлган қизиқишини тингловчиларда уйғотиш. Бу гапирилган нарсани қабул қилишга қаратилган психологик кўрсатма ёрдамида қилинади. Мавзуга бўлган қизиқишни шакилланишида асосий ўринни маъруза матни эгаллайди, у томошабинларни экскурсиянинг

мазмунига олиб киради. Томошабинлар диққати давомийлиги кўп ҳолларда, экскурсия қандай объектдан бошланиши ва маршрут нима билан якунланишига боғлиқдир. Дастлабки пункт экскурсион маршрутни боғлаши керак, яъни экскурсиянинг шаклланиши, экскурсион сюжет тўлиқ очиб берилиши лозим, охирги пункт шундай белгиланиши керакки, бутун экскурсион машрутнинг материалини умумлаштириш ва якунлаш мумкин бўлсин. Шу нарса муҳимки, томошабинда биринчи объект ёрқин тассурот қолдириш керак. Кутилмаганлик, кўргазма материалнинг янгилиги керакли эмоция ва қизиқишни уйғотади. Шунинг учун кўрсатиш ва ҳикоя қилишни шундай ташкил қилиш керакки, экскурсиянинг охиригача қатнашчиларда кайфият, гуруҳда ўзига хос муҳитни сақлаб қолиш керак. Экскурсавод психология талабларини инобатга ола туриб, томошабинларнинг диққатини бошқаради. Шу мақсадда у кўрсатиш ва ҳикоя қилишнинг қатор методик томонларини қўллайди. Масалан, экскурсавод ҳикоясидаги пауза, томошабинларни диққатлироқ бўлишга мажбур қилади (гуруҳда гаплашишлар тўхтайди, нигоҳлар экскурсаводга қаратилади). Экскурсавод ҳикоясига диққат сустлашганда, у эшитувчиларнинг диққатини объектга қаратади. Агар ёдгорлик эътиборни жалб қилолмай қолса, экскурсавод қизиқарли мисол келтиради, яни диққатга сазовор муҳим воқеа ҳақида гапира бошлайди. Бундай қайта қурилиш бошқа экскурсаводлардан фарқланувчи катта тажрибани талаб қилади. Психология қонунларини билиш, экскурсаводга гуруҳнинг диққатини назорат қила олишга ёрдам беради, экскурсия жараёнида томошабинлар томонидан материални ўзлаштирилишининг ўзига хосликларини ҳисобга олиб, тадбир қатнашчиларининг ҳиссиёти ва онгига янада кўпроқ таъсир қилишига имкон беради.

Психология томошабинларнинг ёшига оид ўзига хосликларини инобатга олишни талаб қилади. Энг паст диққат даражаси 18-21 ёшгача, ўртачаси 22-25 ёшда кузатилади, томошабинларнинг ёши 26 ёшдан ошганларида эса диққат даражаси оша бошлайди. Шунингдек, томошабинларнинг диққати экскурсаводнинг гуруҳга, ҳар бир томошабинга бўлган диққати билан боғлиқ, у ўз диққати чегарасини, материални мавзуси ва предметини, унинг композициясини ушлаб қола олиши, ҳикоя мантиқига риоя қилиши, томошабинлар ҳолатини ҳисобга олиш лозим. Экскурсавод шахснинг фаоллиги, тетиклиги, шунга лаёқатлилиги, қониқиши, чарчаганлиги ва бошқа психологик ҳолатларини ажрата билиши керак. Темперамент типлари хақида тасаввурга эга бўлиш ҳам муҳимдир (сангвиник, флагматик, холерик, меланхолик). Юқорида кўрсатилганларнинг барчаси экскурсаводга томошабинлар билан туғри иш ташкил этишга имкон беради. Экскурсияларда тасаввур қилиш. Экскурсион жараёнда муҳим ўринни тасаввур қилиш эгаллайди. Бу ҳолда кўп нарса экскурсаводнинг ҳаёлий образларини яратиш қобилияти билан боғлиқ. Психологияда тасаввур қилиш психологик жараён бўлиб, унда борлиқнинг акси специфик шаклда намоён бўлиб, хотира қабул қилиши образлар асосида яратилади. Тассаввур қилиш томошабинларга объектларни кузатганда, ўз тассуротларини уйғунлаштиришга имкон беради, шунингдек, янги тасаввурларни қабул қила туриб, ўз онгида борлиқни акс эттиради. Экскурсаводга қўйилган талаблардан бири ривожланган хаёл қилишга эга бўлиш ва образли фикр юрита билишдир. Табиий офатлар сабабли йўқ бўлиб кетган ёки бошқа шаҳарда жойлашган ёдгорлик ҳақида гапира туриб, экскурсавод уни шундай таърифлайдики, томошабинлар “объектни кўра бошлашади”. Бунга сабаб, экскурсавод олдиндан шу объектни ўзи кузатган, фотосурат ва реконструкциялари билан мукаммал

танишган, ўз онгида объектнинг тимсолини муҳрлаган ва керак жойда шу билимларини бемалол бошқаларга етказиб бера оладиган даражага етган бўлиши керак. Экскурсияда ҳикоянинг қабул қилиниши аҳамиятли даражада томошабинларнинг тасаввур қила олишга асосланган. Ривожланган тасаввур уларга экскурсавод нима хақда гапираётгани образли фараз қилишига имкон беради. Экскурсавод ва томошабинларнинг тасаввур қилиш асоси, олдиндан ўзлаштирилган таассурот ва билимлари ҳисобланади. Улар аниқ ҳаёлий образларни яратиш учун дастлабки материал ҳисобланади. Муҳими, экскурсияга тайёргарлик кўриш жараёнида (экскурсаводнинг тасаввурида чизиладиган картина реал, аниқ, тарихан тўғри бўлиши лозим. Келгусида, экскурсияни олиб бораётганида, у бу картиналарни шундай ёрқин ва ишонарли қилиб қайта тиклайдики, улар томошабинларнинг хаёлий нигоҳида пайдо бўлади ва шу кўринишда хотирага муҳрланиб қолади). Турлари диққат сингари, инсонда тасаввур қилиш ҳам ихтиёрий ва ноихтиёрий, қайта яратувчи ва ижодий, фаол ва пассив бўлади. Қайта яратувчи тасаввур қилиш предметни оғзаки тушунтириб беришга (ҳикоя), предметни шартли тасвирлашга схема, чизма, харита, предметни нусхасини намойиш қилишга (муляж, модель, реконструкция) асосланади. Тасаввур қилишнинг бу тури, томошабинларнинг ҳаёлан оғзаки айтилганларни кўриш, объектнинг ташқи кўринишини қайта яратиш характерлидир. Қайта ишланадиган тасаввур конструктив характерга эга. Тасаввур қилишнинг бу турига томошабинлар онгида объектни аниқ намоён эта олишига таълуқли. Ижодий тасаввур экскурсаводга янги образларини яратишга имкон беради. Натурада кўрилган объектга қўшимча сифатида, экскурсавод объектнинг маълум кўринишга оид қисмларини ижодий тасвирлайди, етмаган деталларини ҳаёлан тўлдиради.

Малакали экскурсовод ҳеч қачон экспонатга орқасини қилиб турмайди ҳамда кўрсатаётганда албатта унга олдин назар ташлайди. Экскурсия давомида йўл қўйилган энг кичик нотўғри таҳмин ёки ноаниқликлар ҳам гуруҳда экскурсоводга нисбатан ишончсизлик ва чуқур билимга эгалигига шубҳа уйғотади. Экскурсоводлик касбини бошловчиларига анча тажриба оширган хорижлик ҳамкасблари ва руҳшунослар қуйидаги маслаҳатларни беришади: 1. Биринчи ҳаяжонни енгиш учун унинг акси кучлирокқ ҳаяжонланишга уриниб кўринг. Ёрдам бермаяптими - унда ўйлаб кўринг, ақлли одам омадсизликда сизни тушунишга ҳаракат қилади ва муҳокама қилмайди. Ҳар қандай шароитда омадсизлик- бу ҳам тажриба, сиз бундай хатога бошқа йўл қўймайсиз. 2. Гапираётганингизда гуруҳдагилардан кимгадир қаранг. Лекин узоқ қараш ярмайди. Қарашингиз у томошабиндан кейингисига ўтиб туриши керак. Шундагина ҳар бир одамда экскурсавод фақат унинг учун сўзлаётгандек туюлади. 3. Ўзингизни бутун билимларингизни намойиш этишга, томошабинларни кўплаб саналар ва исмларга кўмиб ташлашга уринманг. Ҳаттоки энг кўп нарсани биладиган томошабинни ҳам руҳини тушириб юборишингиз мумкин. Ҳаддан ташқари кўп саналар ва исмлар одамларни тез чарчатиб, ахборотни қабул қилишни тўхтатиб қўйишига олиб келади. Ҳикояни айрим батафсил вокеалар қизиқарли қилади. Шунинг учун, ўқимишли киши билиши шарт бўлган икки-уч исмни айтиб ўтиш мумкин. 4. Тингловчини тадқиқотчи бўлишига ҳам изн беринг. Қандай килиб? Экскурсавод тарихий воқеа тўғрисида сўзлаб саволлар беради, томошабин эса ўзи хулоса чиқариб, экскурсавод томонидан тасдиқланади. Одамга шунчаки экскурсия тинглагандан кўра, экскурсавод ёрдамида ўзи учун бирор бир янгилик очиши қизиқарлироқдир.

5. Музейга ташриф буюриш фаоллик бўлсада, барибир дам олишдир. Табассумсиз эса хордиқ чиқариш мумкинми? Табассум — энг мураккаб информацияни ҳам қабул қилинишини енгиллаштиради. Демак суҳбатнинг давомини ҳам енгил ва ёқимли қилади. Вақт тез ўтиб томошабин музейдан янги информация ва яхши кайфиятда чиқиб кетади. Музей - бу одамлар мактаб ёки иш жойига мажбурий равишда борадиган маскан эмас. Демак, музейлар-маънавият манбаи экан, улардан халқимизнинг маънавиятини кўтаришда самарали фойдаланиш бугуннинг долзарб вазифасидир.

Савол ва топшириқлар: 1. Музей ва жамият фаолиятида турли гуруҳларга экскурсия ташкил этишнинг аҳамиятли жиҳатлари нималардан иборат. 2. Экскурсаводларга яна қандай талабларни қўйган бўлардингиз? 3. Мустақил мавзу танлаб, гуруҳда экскурсия ўтиб беринг. Экскурсия сўнгида гуруҳ билан муҳокама қилинг.

Фойдаланилган адабиётлар: 1. Альмеев Р. Музеи Узбекистана и социально-культурные перспективы их развития. – Ташкент: Издательско-полиграфический дом имени Гафура Гуляма. 2007. 2. Илалов И. Музееведение. – Ташкент: Мусиқа, 2006. 3. Курязова Д.Т. Ўзбекистонда музей иши тарихи. Тошкент: Санъат, 2010. 4. Столяров Б.А. Музейная педагогика. История, теория, практика. – Москва: Высшая школа, 2004. 5. Юреньева Т.Ю. Музееведение. – Москва: Академпроект, 2003. 6. Михайловская А.И. Музейная экспозиция: Организация и техника. М., 1964. – 520 с. 7. «Музейлар тўғрисида»ги Ўзбекистон Республикаси Қонуни. 2008 йил 12 сентябрь // Ўзбекистон Республикаси қонун ҳужжатлари тўплами, 2008 йил. – № 37-38. – Б. 12-20. 8. Ўзбекистон Республикаси Президентининг 1998 йил 12 январда қабул қилинган «Музейлар фаолиятини тубдан яхшилаш ва такомиллаштириш тўғрисида»ги Фармони // Халқ сўзи, 1998 йил 13 январь. 9. Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамасининг 1998 йил 5 мартда қабул қилинган «Музейлар фаолиятини тубдан қўллаб-қувватлаш масалалари тўғрисида»ги қарори // Халқ сўзи, 1998 йил 15 март.

Похожие

Музейларнинг янги турлари ва ихтисосликлари

Музей ва жамият тушунчалари, илк назарий тадқиқотлар ва ҳамкорлик омиллари

Музей педагогикаси

Маданий бойликларнинг типлари ва турлари

Музейларнинг оммавий – ахборот воситалари билан ишлаш принциплари