Санамаларнинг жанрий табиати - Искусство - Рефераты

Санамаларнинг жанрий табиати

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

276.5 KB

С анамаларнинг жанрий табиати Санамаларнинг айтилиш тартиби. Санамалар – шовқин асосида саноқ, ритмида айтиладиган қўшиқлар силсиласи. У ўтмишда ҳам, ҳозир ҳам болалар ўйин фаолиятини бошқариб келаётган фаол ҳодиса. Айни замонда, болалар ижодкорлиги намуналари сифатида кенг тарқалган. Чиндан ҳам, санамалар кўп вазифали бўлиб, болаларда оҳанг туйғусини тарбиялаш асосида эстетик завқни оширса, ёддан айтиш ёки ёдлашга мўлжалланганлиги билан хотирасини мустаҳкамлайди; оғзаки ижро этилиши туфайли болалар нутқини ривожлантирса, ҳар сўзга амал ва итоат қилишга мажбурият сездириш туфайли сўзнинг ижтимоий қудратини, демакки, сўз ва иш бирлигини, ички интизом туйғусини ҳис қилиш, шу асосда мажбурият ва бурч туйғусини тарбиялашни таъминлайди. Энг муҳими, ички интизом туйғуси негизида амал қилувчи ҳаёт низомини ўзлаштиришларига йўл очади. Бинобарин, санамалар халқ педагогикасида узоқ замонлар давомида болаларнинг ўз-ўзини тарбиялаш воситаси бўлиб синалган ўйин ва унинг поэтик дебочаси сифатида алоҳида аҳамиятга эга. Шу сабабли уларнинг генетик асослари, жанрий белгилари ва чегараларини ойдинлаштирувчи илмий хусусиятларини умумлаштириш зарурияти тобора сезилиб туради. Тўғри, рус фольклоршунослигида бу соҳада Г.С.Виноградов, И.О.Капица, В.П.А никин , М.Н.Мельников ва бошқалар анчагина изланган. Аммо ўзбек фольклоршунослигида дастлаб Ғ.Жаҳон-гиров бу борада айрим мулоҳазалар билдирган эди. Кейинроқ О.Сафаров жанр табиатини умумлаштирувчи жиддий қарашлар-ни илгари сурди. У даставвал, жанрий ҳодисани «шеърий саноқлар», «санашлар», «саноқ», «ҳисоблашлар», «саноқ термалари», «санагичлар» сингари хилма-хил атамалар билан

юритилаётганини таъкидлаб, бу жанрий ҳодисани ифодалаш учун қатъий илмий атамани асослаб беришга ҳаракат қилди. Ғ.Жаҳонгиров бу ҳодисани «саноқ термалари» атамаси билан юритади 1 . О.Сафаров бу атама ҳодисани икки сўзда ифодалаганидан, қолаверса, терманинг ўзи фольклорда мустақил жанрий ҳодисани ифодаловчи истилоҳ, бўлганлигидан «саноқ термалари» илмий истилоҳ даражасига кўтарила олмаганлигини асослаб берди. Қолаверса, у «саноқ» атамасида лингвистик оҳанг устуворлигини акс эттирувчи маъно борлигини, шунингдек, «санаш» ҳам сўзлашув нутқига хослигини таъкидлаб, жанр табиатини тўла-тўкис ифода этувчи «санама» истилоҳини илмий таомилга киритишни таклиф этган эди. Бу асосли таклиф б ў лганлиги боис илмий атама сифатида фольклоршуносликда истифода этила бошланди. Зеро , санама истило ҳ и ҳ одиса мо ҳ иятини ани қ ва теран акс эттиради 2 . Бундан та шқа ри, у русча -«считалка», туркманча-«санавоч», тожикча-«шумурак», татарча-«санамыш» сингари истило ҳ ларга тенг му қ об и л б ў ла олади. « Санама » истило ҳ и « сана » – ўзак, буйру қ , феъли ва -ма ясовчи қў шимчаларидан иборат грамматик қ исмларнинг ў заро қў шилувидан ҳ осил қ илинган. Дастлабки қ исми буйру қ феъли шаклида б ў лса-да, аслида го ҳ ошкора, го ҳ о ҳ анг замирида, го ҳ маъносиз с ў злар аксида ў йинга ало қ адорлик тартибини ифода этишни билдирса, -ма аффикси ў закка қў шилиб, ҳ одиса мо ҳ иятини лўнда ва ихчам, т ў ла ва теран ифода этувчи истило ҳ ий маъно касб этган. Одатда, ў йинда навбатда қ олувчи болаларни ани қ лаш вазифасини ў товчи санамаларни айтиш тартиби ҳ ам ў згача. Шу сабабли санама ижрочилиги ғ оят масъулиятли саналиб, бунда онабоши қ уйидаги талабларни бажармо ғ и: 1) болалар жамоасини уюштира оладиган даражадаги ташкилотчилик 1 2

қ об или ятига эга б ў лиши; 1) ў йинда танти ва адолатли б ў лиши; 2) овози ёр қ ин, баланд, ра қ ам ёки с ў зларни ани қ талаффуз қ ила оладиган, улардаги сано қ ур ғ уси ва ритмини бурро, я ққ ол ифодалай биладиган ва шу фаолияти билан бош қ аларни ў зига қаратадиган б ў лиши шарт. Одатда, ана шу фазилатларга эга б ў лган болаларнигина онабошиликка лойи қ к ў ришади. Онабоши ў йиндаги тажрибаси асосида бошловчи вазифасига белгиланади. Ў йин иштирокчилари эса доимий равишда онабоши ҳ аракати, фаолиятини ди ққ ат билан кузатиб турадилар. Ҳ ар бир бола ҳ ам ў зига «чек» тушмаслигини истаган ҳ олда жамоа ичида ў йнаш ҳ исси б и лан ў йинга киришади. Агар улар онабоши ижросидаги ён босиш ёки сусткашлик каби хатоларни сезиб қ олсалар, ў йинга ра ҳ на солинганини дарров пай қ айдилар. Шунинг учун ҳ ам ў йин дебочасидаги бундай камчиликлар ў йиннинг яхши кайфият билан бошланмаслигидан далолат беради. Демак, санама вазифаси ў йинда болалар навбатини белгилашдан иборат б ў либгина қ олмай, унинг ижросида о ҳ анг ва бадииятга эътиборни ҳ ам жалб этади . Санамалар ижросининг бошқа болалар фольклорида фарқли томонларини кўрсатувчи қуйидаги белгилари мавжуд: 1. Санаш-ўйинбошининг болаларни навбатга чиқаришда адолатлиликни белгиловчи асосий воситаси. Санаш сардорнинг қўл ҳаракати билан айтилаётган санама ритми уйғунлиги асосида амалга оширилади. Агар шу уйғунлик тўғри бажарилмаса, ижро билан санаш орасидаги боғлиқликка раҳна солинса, ўйин иштирокчиларида норозилик пайдо бўлади. 2. Санама матнида рақам, сўз ва сўқма сўз қатъий вазифа бажаради. Поэтик маъно ва хусусият касб этади. Ў йинбоши матндаги ҳ ар бир с ў зни баланд овозда, айрича талаффуз этиб сано қ да болаларни табиий равишда

навбатга чи қ ара олиши зарур. Чунки ижрода ҳ ар бир с ў з (айрим ҳ олларда, ҳ атто б ўғ ин ҳ ам) онабошининг нафа қ ат ифодали ўқ иш заруриятини талаб этмай , болаларни нг т ўғ ри санаш воситаси вазифасини ҳ ам бажаради . Санаманинг, энг аввало, бош қ а жанрлардан фар қ ли хусус ия ти ана шунда к ў ринади. Шу аснода навбат бажариш « чеки »га тушган охирги бола ҳ ам, жамоа ҳ ам бунга бутун ишонч ҳ осил қ илмо ғ и даркор. 3. Демак, ў йинда ишонтириш – онабошининг ижрода о ҳ анг ва ритмнинг меъёрийлиги, ижро усулининг ифодалилиги, худди шунингдек, уларнинг қў л ҳ аракати билан вобасталиги асосида юзага келади. 4. Санама ижрочилигида ҳ ар ва қ т , доимо қ увно қ кайф ия т му ҳ им а ҳ амиятга эга. Санама онабоши томонидан ш ў х, баланд овозда, бурро ва ҳ азиломуз тарзда шов қ ин солиб айт и лади. Шу сабабли бунда ҳ азил-мутойиба, кулги, киноя, кесати қ , баъзан сатирик б ў ё қ ларнинг сероблиги унинг бош қ а жанрлардан фар қ ли хусусиятлари ни к ў рсатади. Шу хусусиятига к ў ра , қуйидаги санамалар қ айси бир даражада тегишмачо қ ларга ў хша йди, биро қ уларда болалар таб иа тига хос умумий камчиликлардан эмас, балки шунчаки енгил кул ги чи қ аришга қ аратилган б ў лади: Авак - дувак, Чилдир - чувак. Ҳ ожи - бужи, Тамара - гужи. Пуф, Сен чи қ ! Санамалар даврада турли ёшдаги ўйинчилар диди ва савиясига мос равишда ўртача овозда шовқин солинган ҳолда ижро этилиши лозим 3 . Унда ритм матнга мос келмоғи, ифодавийлик алоҳида мақомга эришган бўлмоғи, пауза ва ижро узвийлигига риоя этилмоғи лозим. 3

Санама ижроси бошқа турдаги ўйин муқаддималаридан онабошининг қўл ҳаракатлари билан тўлдирилиб борилиши жиҳатидан ҳам фарқланади. Санама айтишнинг маълум мақсад ва вазифалари мавжуд. Бу жараённинг асосий талаби қ уйидагилардан иборат: 1. Онабошининг санама қ офиясини ижрода маромига етказа олиши, мисралардаги с ў з ва б ўғ инларни т ўғ ри, меъёрий ритмик туро қ ларга ажрата олиши, шу асосда сано қ о ҳа нгини юзага келтириб, ишонарли ритмик- композицион бутунликка эриша олиши шарт. 2. Санама айтишда ижро оҳанги билан қўл ҳаракатини мослашга эришиш. Г.С.Виноградов ва F.Жаҳонгиров санама айтиш тартибига қисман ёндашганлар. F.Жаҳонгиров онабоши ва иштирокчининг ўйин жараёнидаги вазифаларини тўғри эътироф этган. Бироқ олим ўйинбошининг «Бир, икки, ўн олти» санамасида ўйинчи - болаларни ўн олти қисмга бўлиш заруриятини кўрсатса-да, уни қандай шаклда туроқларга бўлиш лозимлиги ва айтилишини изоҳламаган: «Ҳақиқатан ҳам, тўртлик шеърни туроқларга қараб, бармоқлар билан санаб туриб шундай бўлиш керакки, ўн олтита чиқсин». Аслида бу санама ижроси қуйидагича бўлиши лозим эди: Бир/, икки/,... ўн/ олти Ўн/олти/ деб/ ким/ айтди? Ў н/ олти /деб/ мен айтдим, Ишонмасанг,/ санаб/ боқ. Шу тариқа, дастлабки икки сатрда оҳанг секин, кейинги навбатдан чиқарувчи мисраларда эса тезлашади. Шундагина ўйинчи фақат ўзини саналиб турган ҳолатда эканлигини сезади ва шу жараёнда онабошининг

санаш тартибини ҳам кузатади. Ундаги тартибнинг бузилиши: санаш ритми, оҳанги ва қўл ҳаракатининг номувофиқлиги унга эътироз уйғотиши мумкин. Шунинг учун ҳам санама ижросида онабоши саҳнада қатъиятли бўлиши талаб этилади. Агар бу тартиб бузилса, ўйинга иштирокчида ҳам қизиқиш сусаяди, ҳатто у ўйинни тарк этиши мумкин. Шу ўринда санама айтишнинг ахлоқий-тарбиявий аҳамияти хусусида ҳам тўхталмоқ жоиз. Кўпгина тадқиқотларда бу масалага атрофлича муносабат билдирилмаган. Бундай тартибнинг ахлоқий аҳамияти шундан иборатки, у болаларни доимо адолатли ва танти бўлишга, шунингдек, кимгадир ён босиш, кимнидир асоссиз равишда навбатга қолдиришга интилиш каби хусусиятларни йўқотиш руҳида тарбиялайди. Санама айтиш тартибида санаш оҳанги билан қўл ҳаракатининг мослиги муҳим аҳамиятга эга. Шунинг учун ҳам санамада қўл ҳаракати жуда кўп қўлланилади. Шу аснода онабошида «дирижёр»лик малакалари шаклланиб боради. Бинобарин, қўл ҳаракати иштирокига кўра санама айтиш кўринишлари қуйидагича хилма-хилликка эга: 1. Тикка ҳолатда: а) саф тортиб туриб санама айтиш; б) доира ёки ярим доира ҳосил қилиб туриб санама айтиш. 2. Ўтирган ҳолатда: а) қаторга тизилиб, ўтириб олиб санама айтиш; б) ўтириб олиб, оёқларни олдинга чўзганча санама айтиш; в) доира ёки ярим доира шаклида тизилиб ўтирганча санама айтиш. Тикка ҳолатда саф тортиб туриб санама айтиш кўриниши хусусиятларини Г.С.Виноградов ҳам изоҳлаган. Унда онабошидан ташқари, ҳамма ўйинчилар кетма-кет ҳолатда бирининг орқасидан иккинчиси тизилишиб туради. Онабоши шошмасдан, санама сатрининг ҳар бир бўғини, сўзи ва иборасида кафти ёки бармоғи билан уларнинг боши, кафти ёки

кўкрагига нуқиб ўтади. Кимга охирги урғули бўғин ёки «чиқ» сўзи тушса, у сафдан чиқади. Тикка ҳолатда доира ёки ярим доира шакли ҳосил қилинганда санама айтиш тартиби ҳам олдинги тарзда олиб борилади. Бунда онабоши энди кўпинча кўрсаткич бармоғи билан алоҳида кўрсатиб ёки нуқиб ўтади. Кўрсаткич бармоғи урғусиз бўғинларда юқорига, урғули бўғинларда пастга туширилиб ўйин иштирокчиси саналади. Кўпинча бадиҳадаги саноқ сонларнинг асосий вазифаси – навбатчини аниқлаш белгиси ҳисобланса-да, бундай санамаларнинг бошламалари F.Жаҳонгиров айтганидек: «Биринчи йўл алоҳида вазифа бажармайди, кейинги икки йўл билан қўшилгандагина мукаммал бўлади». Бизнинг назаримизда ҳам, санама бошламалари болаларнинг ҳаётий қарашлари ҳосиласи бўлиб, ўйин иштирокчиларининг диққатини оширишни кўзлайди: Қ арс/- қ урс/ помидор, Онам/ берган/ помидор. Бир,/ икки,/ уч, / т ў рт, Беш/ олти,/ етти/ ... Кетди. Г.С.Виноградов маълум ҳудуд анъаналарига кўра, санама ижроси саф тортиб ёки доира шаклидаги ҳолатда турлича ижро этилишини шарҳлайди. Чунончи, ўйин иштирокчилари тик ёки эгилган ҳолатда, онабоши эса бирор нарса ёки кунда устига ўтирганча тиззасига кўрсаткич ва ўрта бармоғини қўйиб, санама айтади: «Сен чиқ» ишорасида болалар онабоши тиззасидаги бармоғини тортиб олмоғи шарт. Кимнинг бармо ғ и унинг тиззаси устида қ олса, у навбатда туриб вазифа бажаради. Бундан таш қ ари, болалар ў йинда онабошининг мушти ор қ али саналади. Унча қ алтис б ў лмаган мушт ў йин иштирокчиларининг к ў крагига теккизилади. Ёки барча қ атнашувчи болалар

қў лларини мушт қ или б олдинга бирлаштиради, с ў нг онабоши санама айтаётганда у ҳ ам ў з муштини уларнинг бирлашган мушт и га теккизиб санайди. Шу тарзда онабошининг одатдагидан қ атти қ ро қ тек - кизган мушти уларни навбатда қ олиш вазифасидан озод этади . Г.С.Виноградов рус болалар ў йинида таё қ билан ў йнашнинг бир неча турларини санаб ў тади. Унинг айтишича, онабоши таё ғ ини қў лида ушлаб туради. Навбат билан ў йин қ атнашувчиларини шу таё қ билан кў рсатиб, санама айтади. Охирги «Сен чи қ !» с ў зи кимга тушса унга, ундалиб, уло қ тирилган таё қ ни олиб келгунича қ олган иштирокчилар яшир и нади ва ў йин бошланади . Таё қ билан ў йнашнинг иккинчи турида айлана ҳ олда турган болалар онабо ши нинг санама айтиш пайтида таё қ пастидан ю қ орига қ араб ушлаб борадилар. Кимнинг таё қ ушлаган қў ли ю қ орига к ў тарилса, у навбатга қ олишдан озод б ў лади. Санама айтиш тугагунча, бирор марта таё қ ю қ орисига к ў тарилмаган қў л эгаси навбатда қолади. Ўзбек болалар ўйинларида таёқча билан санама айтишнинг кейинги намунаси учрайди. Бунда онабоши давра ўртасида туриб санама айтиш жараёнида ҳар бир саноқ ритмидаги поэтик паузада ўша саноққа тўғри келган ўйин иштирокчиси кўксига таёқчани теккизиб боради. Ниҳоят саноқ тушмаган, демакки, навбатда қолиши аёнлашган болага қарата: “Таёқчани олиб кел!” -дея уни олисга улоқтириб юборади. У таёқни олиб келгунча, ўйнамоқчи бўлган болаларнинг барчаси яширинишга улгурмоғи, таёқли бола эса уларни излаб топмоққа киришмоғи лозим. Бундан ташқари, маҳаллий жой анъаналарига кўра, ўйин муқаддимаси турлича ҳолатда амалга оширилиши мумкин. Чунончи, Хоразм воҳасида онабоши даврани айлана туриб, ҳар айланганда янги санама айтиб, аввалгисини такрорламаслиги анъанаси учрайди. Чунончи: Чумчуқ- Чуғулдириқ.

Қиз – Чимилдириқ. Гуёв – Қилтириқ. Панд ол, Сан қол. Пучуқ – Сан чиқ! 4 санамаси айтилса, иккинчи бор даврани айланганида: Ўмпоқ-сўмпоқ, Оппоқ-моппоқ Ёғли чалпак, Уни капак, Йиртиқ-йипак, Тўнинг-сўппак, Жулдур-телпак, Ўзинг-сўтак, Миндинг эшак, Дапак-дапак! 5 – 4 5

санамасини ижро этиши шарт. Оё қ ни олдинга ч ў зганча ў тириб олиб айтиладиган санамалар Бухоро болалари орасида кенг тар қ алган. Улар сандал-танча атрофида ўтириб, унинг чамбараги устига оё қ ларини т ў плашади. Онабоши санама айта туриб, оё ғ ининг бош бармо ғ ини навбатма- навбат болалар оё ғ ларига теккизиб боради. Санаманинг с ў нгги сатри қ айси оё ққ а тушса, эгаси дар ҳ ол ў з оё ғ ини ёнига тортган . Ни ҳ оят, навбатда қ олиши аён, чамбарак устида қ олган оё қ ни эса онабоши ў з оё ғ и билан қ исиб турган. Бу ўша оё қ эгасининг галда қ олганлигини, бинобарин, у қ ана қ а шартни зиммасига олишини ҳ ал қ илишида ҳ ам а ҳ амият касб этган. Оё қ эгаси қ айси шартга кўнгач, оё ғ и б ў шатилган. Шартга к ў ра, оё қ эгаси топишмо қ ёки эртак айтар, бирор муси қ а о ҳ ангида ра қ сга тушиб берар, агар шартни бажара олмаса, болалар томонидан топширилган вазифани бажариб берар эди. Мана, санаманинг шундай намунаси: Аб ў лакам, Дуб ў лакам, Чандир чаман, Бу йил омон. Пилдир порт, Оёғинг торт! Санамалар – болалар ўйин фольклорининг ғоят нозик оҳанг, сўз урғуларининг санъаткорона қўлланилиши асосида яратилган, мураккаб қурилишга эга жанр. Ритмик имкониятларининг кенглиги ва ранг- баранглиги жиҳатидан ҳеч бир поэтик жанр унга тенг кела олмайди.

Санамалар – ўйиннинг бошланиш қисми, муқаддимаси. Уни ў йинбоши ёки онабошигина айтади. Бош қ а иштирокчилар охирги сано қ кимга тушишинигина пойлайдилар, шу боис уни ди ққ ат билан тинглайдилар. Кўринаётирки, санамалар, асосан, айтиш ва тинглаш ҳ олатларида чексиз қ изи қ иш уй ғ отади. Ҳ ар бир бола ў йин сардори - «сановчи» б ў лишга интилади. У ў йин қ онун- қ оидаларини тў ғ ри амалга оширишда ҳ а ққ они й ликка, адолатга эришишни севади. Шу аснода уларда қў ши қ айтиш, уни хотирада са қ лаш ва ижро этиш қ обилиятлари, к ў никмалари табиий равишда шаклланиб бораверади. Санамалар табиати жи ҳ атидан ранг-барангдир. Ю қ орида баён этганимиздек, эпик хусусиятлари устуворлиги туфайли у ў йиннинг бош қ а турларидан му қ аддимага мансуб поэтик жанр эканлиги билан ало ҳ ида ажралиб туради. Санамалар болаларни шунчаки ра қ амлар билан ошно этибгина қ олмайди, балки уларни ҳ аётга, ҳ исоб-китобларга оид мав ҳ умлик оламини идрок эт и шга чорлайди, ҳ аётга қ атъий муносабат к ў рсатиш, атроф- му ҳ итга онгли назар сола билиш ру ҳ ида тарбиялайди. Санамалар ижроси болалар ў йин фаолиятида улар ҳ али уч ёшликларидан бошланиб, то 12-13 ёшга тўлгунларигача давом этади. Санамаларнинг асосий хусу с иятларидан бири – уларда сано қ ур ғ уси билан ритмик ур ғ уни фар қ қ илишда намоён б ў лади. Чунки бу икки типдаги ур ғ у икки хил вазифани бажаради . Биринчиси – ў йин навбатини олувчини белгиласа, иккинчиси — ў йновчини ани қ лайди, холос . Ўйин галини олувчи биргина бола, ўйновчилар эса умуман барча ўйин иштирокчиси бўлганлардир. Ра қ амлар сано ғ и ритмик асос вазифасини бажаради. Шу важдан талай санамаларда ра қ амлар сано ғ и бош мис pa б ў либ келади, с ў нгра бош қ а сатрлар шу сатрлардаги ҳ ижолар тенглигида болалар ҳ аётига хос во қ еалар замирида юзага келади ва маълум во қ еабандлик (сюжет) касб этади.

Во қ еабанд санамаларда ра қ амлар сано ғ и бошловчи сатрларда содир б ў лади ва ў зига хос ритмик асос вазифасини бажаради: Бир, икки ... ўн икки, Ўн икки деб ким айтди? Бабала кучукча айтди. Бабала кучукча ў лсин, Боласи бизга қ олсин. Боласини сотайлик, Ш ў рва қ илиб ичайлик, Т ў рт томонга қ очайлик! 6 Кўринаётирки, кейинги мисралар учун асос вазифасини ўтаган рақамлар саноғидан иборат мисра олти ҳижоли. Вазнга кўра 3+3 тарзида туроқланган. Кейинги мисралар эса етти ва саккиз ҳижоли бўлса-да, етти ҳижоли мисралар 3+2+2 шаклида уч туроқда айтилгани сабабли саккиз ҳижоли мисралар ҳам 3+3+2 шаклида уч туроқдан иборат ҳолда саноқ ритмида таъкидланувчи оҳангда айтилган. Бунда биринчи мисра талаффузида ўртага тушувчи пауза ритмик туроқлар нотекислигини ёпган. О.Сафаров тўғpи таъкидлаганидек, санамалар ҳажми ўйинда нечта бола иштирок этиши билан белгиланади. Бир ўйинда иштирок этаётганлар уч- беш нафар бола бўлса, ҳажман сиқиқ санамалар айтилади. Ўйинда ўн-ўн беш нафар бола иштирок этса, катта ҳажмли, кўп мисрали таркибга эга санамага эҳтиёж туғилади. Бунда, энг аввало, ў йинда иштирок этувчиларнинг сони му ҳ им а ҳ амият касб этади. Бундай вазиятда айтиладиган санамаларнинг ҳ ажми ў н- ў н беш мисрадан иборат б ў лмо ғ ини та қ озо этади. Бундан та шқ ари, ҳ ажман катта санамаларни айтиш зарурати 6

ту ғ илганда, айрим ҳ олларда болалар икки-уч санамани кетма-кет улаб, ў з ма қ садларига эришишни к ў злайдилар. Бу ҳ ам санама жанри ва унинг ижрочилигига хос хусусиятдир . Санамаларнинг шундай кўринишлари ҳам мавжудки, уларда ҳаётий мақсадни фаоллаштириш, ёрқинлаштириш санама замирида таъкидланувчи моҳият касб этади. Бундай санамалар кўпинча уч-беш ёшдаги болалар ўйинларига хос муқаддима бадиҳалардир. Уларда рақам ва оҳанг ўзаро уйғунлашиб, санамалар матни учун ритмик асос вазифасини ўтайди: Бирим – билак, Икким – элак, Учим – учак, Т ў ртим – тўшак, Бешим – бешик, Олтим – оши қ , Еттим – елкан , Саккизим – сармоғинг, Тўққизим – тўқмоғинг, Ўним – ўймоғинг, Ўн бирим – ўн боғим. Кузатишимизча, таркибида бундай саноқ, сонлар мавжуд санамалар бир туркумга хос бўлиб, болаларда атрофдаги буюм-нарса ҳақидаги тасаввурни ошириш учун хизмат қилади. Саноқ сонларга кўпинча биринчи шахс -им эгалик қўшимчаси қўшилиб, аввал нарса номини тўғри санаш тартибидаги изчилликни таъминлайди. Бундай санамаларда маълум тартибга асосланган

воқелик ифодаланмайди, балки предметни санаш воситасида ўйин навбатини олувчи - «дов»да қолувчини белгилаш мақсади устувор. Санамалар ижросида, асосан, икки жиҳат алоҳида ҳисобга олинади. Биринчиси – санама асосида саноқнинг ётиши, иккинчиси – матн таркибида, ҳатто маъносиз сўзлар иштирок этганда ҳам оҳангдорликни таъминловчи ритмик изчилликни сақлаб қолиш. Булар онабоши маҳорати туфайли рўёбга чиқади. Ана шундагина, Г.С.Виноградов таъбири билан айттанда, болалар бармоқ билан "чиқ" деган охирги урғунинг қўлланиши ниҳоятда масъулиятли эканлигини, бажарувчининг вазифаси эса ғоят қийинлигини англаб етадилар. Санамалар нафақат бармоғини бигиз қилиб кўрсатиш, балки айрим ҳолларда, айниқса, ўғил болалар ўйинида мушт билан туртиш, билакка уриш, таёқчалар воситасида аралаш ҳолда ҳам ижро этилади. Бу эса ўйиннинг табиийлигини янада оширади. Болалардаги ҳис-туйғуни тўлқинлантиради ва бойитади. В.П.Аникиннинг ёзишича, санамалар ижрочилигидаги маҳорат ва бу жараёнда адолат мезонига таяниш кабилар жанрнинг қадимий талабларидан бўлиб, навбатни эркин танлаш, ноҳақликнинг олдини олишда муҳим ўрин тутади. Бу жанрга хос етакчи хусусиятдир, у ўйиндаги ҳаётнинг умумий «тартиби»ни ташкил этади 7 . Худди шу ҳ олат болаларда адолат туй ғ усини тарбиялай ди ва ички интизомни идрок этиш имконини беради. М.Н.Мельников эса санамалар болаларда ахло қ ий г ў залликни туйиш туй ғ уларини шакллантирибгина қ олмай, балки уларнинг жисмоний ривожланишлари учун ҳ ам му ҳ им ў рин тутишини таъкидлайди 8 . Шофиркон тумани Искогаре қишлоғида ги болалардан ёзиб олинган қуйидаги санамада ҳам 10-12 ёшли ўқ увчиларнинг дарс машғулотидан олдинги тартиб ва интизомни сақлаш, машғулотга тайёр туришга даъват оҳанги ифода этилган: 7 8

Ўқ итувчи келди, Журнални очди, «Бир» – ёмон, «Икки» – ёмон, «Уч» – ёмон, «Т ў рт» – яхши, «Беш» – аъло Олти – отало қ . Етти – етало қ . Саккиз – с ўқ ало қ , Т ўққ из – т ўқ ало қ , Ў н – ҳ айкал, Қ имирлаган, кал! 9 Бунда дарсда тинч ўтирмаган болаларни «кал» деб калакалаш мотиви ички интизом туйғусини қўзғатиш воситаси бўлиб хизмат қилган. Бу санамадан болалар машғулот жараёнидан олдин, балки ўйин олдидан ҳам тенгдошларини тартибга чақиришда синов шарти сифатида фойдаланадилар. П.А.Бессонов санамаларнинг қўшиқ ижрочилигидаги ўрнини алоҳида кўрсатишга интиларкан, улар оҳангида охирги урғу навбат кимга тегаётганининг табиийлигини келтириб чиқаришини алоҳида таъкидлайди 10 . 9 10

Санамалар мустақил жанрий ҳодиса сифатида бошқа жанрлардан фарқ қилувчи белги ва чегараларга эга. Ҳар бир жанрнинг ўзига хос белгиларидан бири унинг матнидаги ҳар хил узв (компонент) ларнинг мавжудлигидир. Санамаларнинг асосий узви – сон, рақам бўлиб, жанрнинг номи ҳам шу асосда юзага келганлиги, аслида эса сонлар – матннинг таркибий таянчи бўлганлигини, воқеликни юзага келтирувчи восита вазифасини ўтаганлигини кўрсатувчи белгига айланганлиги, қ олаверса, ўзбек болалар санамаларида рақамларга алоқадор шаманлик излари сезиларли эканлиги ва бу ҳолларнинг қадимийлигини О.Сафаров бир қанча мисолларда далиллаб ўтади. Чунончи, болалар ўртасида оммалашиб кетган қуйидаги санамада бу ҳолатни кузатиш мумкин: Бир, икки . .. Олма дикки, Сафар ойи Cap и қ чумчу қ . Чиқ-чиқ, Уйдан чи қ ! Кўринаётирки, санамада мантиққа эга учта ибора – «Сафар ойи», «Сариқ чумчуқ» ва «Уйдан чиқ» мисралари мавжуд. Ритмик асос вазифасини ўтовчи биринчи мисра рақамлар тизимидан иборат, иккинчи мисра эса мантиқдан холи. О.Сафаров тўғри таъкидлаганидек: «Саноқ ритми асос бўлган санамалар халқимизнинг этнографиясига чамбарчас боғлиқ ҳолда қачонлардир катталарнинг рақамларга сиғинишлари замирида шаклланиб, ижтимоий тараққиёт таъсирида болаларнинг ўйин репертуарига ўтиб турғунлашганлигини, ниҳоят болалар ижодкорлиги натижасида такомиллашганлигини тасдиқлайди».

Табиийки, ра қ ам санамада жуда к ў п ма қ садларда ишлатилади. Илк ёшдан уч ёшгача б ў лган болаларга санашни ў ргатиш учун хизмат қ илса, бош қа пайтларда ра қ амларни хилма-хил шаклга солиб қў ллашади. Чунки болалар ра қ амларни идрок қ ила туриб, манти қ ий фикрлашни ў рганади. Зеро, ра қ ам билан ў йнаб туриб санашни, математик ҳ исоблашни ў злаштиради: Бир, икки, уч, т ў рт, Беш, олти, етти, саккиз, Т ўққ из, ўн... ўну ўн, Тулкига т ў н, Тулки т ў н и нинг ба ҳ оси, Бир-икки с ў м! Санамаларнинг жанрий хусусиятларини белгиловчи сифат-лардан яна бири – унинг образлилиги, рақам воситачилигида ўйин иштирокчиларига муносабат билдирилишидир. Шу сабабли матндаги барча сўз, фикр бош образ – ўйинчи болага қаратилган бўлади. Санамаларда ўйин иштирокчилари нафақат самимий олқишланади, балки айрим ҳолларда уларга тегажоғлик қилиниб, кулги остига олиниши мумкин. Бироқ бу киноя, кесатиқ, ҳазил- мутойиба тарзида намоён бўлади. Шу фазилати туфайли болалар ўртасида ўзаро яқинлик, иноқлик туйғуларини пайдо қилади ва қадр топтиради, ўртоғига нисбатан ҳавас уйғотади. Воқеабандлик асосида қурилган бундай санамаларда рақам матннинг асосий тиргаги бўлиб хизмат қилади. Қуйидаги санамада шундай хусусиятлар қаторида матндаги ички қофияланишнинг юксак намунасини кўриши мумкин: Биру бир, қўйинг қисир, Икки – икков, келди биров,

Учу уч, қоринчанг пуч, Тўрту тўрт, калланг мўрт, Бешу беш, мен сенга эш! Тегажо қ лик қ илина ди : Биру бир, ергинага кир, Икки – икков, чоптир бедов, Учу уч, қ оринчанг пуч, Тўрту тўрт, калланг мўрт, Бешу беш, сен менга хеш! Албатта, бундай самимий ҳазилкашлик болалар руҳий оламининг ўзига хос жилоларидан. Бундай самимий ҳазил ва тегажоғлик хафаликка олиб келмайди, аксинча, болалар ўртасидаги муносабатнинг мустаҳкамланиши, маънан янада уюшиброқ ўйнаш, демакки, жамоанинг таркиб топиши ва шаклланиши учун психологик муҳит яратади. Санаманинг яна бир хусусияти унда «Матннинг тўлиқлиги ўйиндаги қўл ҳаракати ижроси билан ўзаро вобасталигидадир. Бу вобасталик – ўйин муқаддимасида унинг кичик доирадаги шеърий қурилиши ва ҳар хил ҳажмдалигидан қатъий назар, тез оҳангдаги ижросида ифодаланади», – деб ёзади Г.С.Виноградов 11 . Чиндан ҳам санама матни жуда тез ижро этилади. Шу жараёнда онабоши болаларни санаб туриб, камида 4-5 марта кўрсаткич бармоғи билан кўрсатади. Ҳар бир қайта санашда охирги зарбли бўғин ёки оҳанг ёрдамида «гал»даги болани «давра»дан чиқаради. Онабоши шу аснода усталик билан ўзининг ҳаракатига мос оҳангни кўзда тутиб, ижросини турли хил мақомга солиши мумкин: Ўн би|лан ўн 11

Йи - гир|ма Йи-гир|ма-та Чил-д ир |ма. Даврадаги болалар сони қисқара борган сайин, айниқса, икки-уч бола онабоши «навбатчи»ни аниқроқ белгилаш учун матни бир неча сўздан иборат бадиҳани танлайди: Чуғурчуқ, чумчуқ, Сен, чуғурчуқ, Даврадан чиқ! Юқорида айтганимиздек, санамаларда оҳангдорлик (интонация), тўхтам (пауза) алоҳида роль ўйнайди. Санама ўрта, кучсиз, лекин шовқинли овоз билан айтилади. Бироқ ҳар қандай оҳанг санамалар ижросининг умумий хусусиятини инкор этмайди. Бу – ушбу жанрнинг ўзига хос хусусияти. Чунончи, ўзбек болалар фольклоридаги бошқа жанрлар: чеклашмачоқ, чорлама, гулдур-гуп, айтим-олқишлар ижросидан фарқли ўлароқ санамаларда қўл ҳаракатининг оҳангни бошқариб бориши устувор ҳолатдир. «Ҳар бир урғули бўғин қўлнинг тушиши, урғусиз бўғин эса қўлнинг кўтарилиши асносида бажарилади», – деб кўрсатади Г.С.Виноградов. Бундай тез ва тартибсиз йўналиш ҳар хил оҳангни келтириб чиқаради. Санама ижросидаги асосий камчилик – матнни нотўғри ўқиш, қўл ва ритмнинг номутаносиблиги, ижрода тутилиб қолиш ҳисобланади. Санамалар ижросида асосий восита – қўл, кўрсаткич бармоқ, айрим ҳолларда енгилгина мушт ҳаракати. Онабоши даврадаги болалар кўкрагига қўл ёки бармоғини теккизиб, баъзан эса мушти билан енгилгина туртиб қўйган.

Санамаларда ички туркумланиш ҳ олати кенг тар қ алган. Айтайлик, сано қ о ҳ ангидаги санамаларнинг ў зи ало ҳ ида ички туркумлиликни ташкил этади. Қ олаверса, «Олатой-булатой», «Чори чамбар», «Абўлакам булўлакам», «Атола-батола», «Оё қ тортиш», «Авак-авак», «Адин-бадин», «Адина-бадина» мисралари билан бошланадиган санамаларнинг ҳ ар бир гуру ҳ и шундай туркумлар сифатида шаклланган. Бу туркумларнинг барчаси ў зига хос, бир-бирига ў хшамайдиган о ҳ анг асосида ижро этилади. Шу билан бирга, туркумлардаги ҳ ар бир санама матни во қ еабандлик асосида шаклланган. Ў збек болалар санамаларининг туркум хусусиятларини атрофлича ў рганган О.Сафаров шундай хулосага келади: «...унда (санамада – С.А.) ра қ ам ў рнини қ ачондан эътиборан с ў з ёки сў қ ма с ў з эгаллай бошлагани, жанрнинг шаклланишида катталар репертуарининг му ҳ им роль ў йнаганлиги равшан к ў риниб турибди» 12 . Бундан санамаларнинг туркумлашувида катталар ижодкорлигининг бевосита таъсири эканлиги маълум бўлади. Эҳтимол, бундай санамалар бошда катталар репертуарида ўзгача кўринишда бўлиб, бошқа мақсадни ифодалагандир. Лекин давр ўтиши ва ижтимоий воқелик таъсирида катталар репертуаридаги мавқеини йўқотиб, болалар репертуарига кўчиб ўтгандир. Шунда болалар бундай санамаларни ижодий қ айта ишлаб, бойитиб, ўз ғоявий ниятларига мувофиқлаштирганлар. Уларнинг аксарияти диалог шаклида: – Чори чамбар, – Бири амбар. – Ола қ уш қ айда? – Ола-була то ғ да. – То ғ ман, зувман. – Пилтакаш, пис. 12

– Сен чи қ динг, – Сен ётдинг. Санамалар шунчаки ўйин муқаддимасигина эмас, айрим ҳолларда яхлит ўйин тарзида ҳам намоён бўлади. Юқорида келтирганимиз «Чори чамбар» шундай яхлит ўйинлардан. «Бу ўйин қиш кунлари, уй ичида оёқларни чўзишиб (ёки чордона қуришиб), қўллари билан тиззаларини силаб туриб, бараварига «хор» бўлиб ижро қилинади. Шунда бошловчи боланинг «ишораси» билан оёқларини тортиб олишар, ким кечикиб қолса, у вазифа бажарар эди», – деб ёзади Ғ.Жаҳонгиров. Ҳозирги пайтда ҳам «Яшинмачоқ», «Дарвоза», «Ўтирган – ўғил, турган – қизча», «Зув-зув, шалоп-шалоп» сингари санама ўйинларини кузатиш мумкин. Чунончи, «Дарвоза» ўйинида икки бола бири ўнг, иккинчиси чап қўлини юқорига кўтариб туриб, ўзаро жипслаштирган ҳолда «дарвоза» ҳосил қиладилар ва бир-бирига қараб, санама айтадилар. «Дарвоза»дан қатор тизилган болалар бирма-бир ўта бошлайдилар. Санама тугаши билан икки бола ўзаро жипслашиб, «дарвоза» ёпилади. Ўта олмай қолган бола навбатга қолади. Бунда қуйидаги санама айтилади: – Опа-опа , анжир, – Дарвоза занжир, – Дарвозанинг қ улфи бор. – Дарвозани ким очди? – Абдусамадбек очди . – Абдусамад ўлибди. – Бухорога элтибди. – Бухоронинг қизлари

– Томошага чиқибди*. Шуни ҳам таъкидлаш лозимки, «Абўлакам, булўлакам» анъанавий бошлама фонетик ўзгаришга учраб, «Абўлакам, дубўлакам» ёки «Аппонакан, дўппонакан» шаклларида қўлланилмоқда. Албатта, бу ҳодиса тожикзабон болалар нутқи таъсири натижасида юзага келганлиги табиийроқ кўринади. Тожик болалари ижро қилаётган санамалар (ёзиб олганимиз йигирмадан ортиқ) оҳанги ва шакли жиҳатидан ушбу туркумдаги санамаларга яқин. Ҳатто улар орасида ширу шакар тарзида яратилган санамалар ҳам учрайди: Аттонча-баттонча, Дасти қ алам гармонча, Меросх ў рим, Донох ў рим, Чи қ , бачча! Хуллас, ҳ озирги даврда ҳ ам санамалар болалар томонидан жуда к ў п яратилмо қ да. Шуни ало ҳ ида таъкидлаш лозимки, сано қ о ҳ ангидаги санамаларнинг салмо ғ и баланд. Бу, албатта, болалар ижодкорлигини яна бир бор далилловчи манба сифатида му ҳ им а ҳ амиятга эга. Бундай фикрни сў қ ма (маъносиз) санамалар ҳ а қ ида ҳ ам айтиш мумкин. Санамаларда рақам, сўз ва cўқмa сўзларнинг поэтик вазифалари. Санамалар матнининг қ урилиш материали сифа - тида манба б ў либ хизмат қ иладиган учта зарурий восита мавжуд: 1. Ра қ ам. 2. Ра қ ам ў рнида қў лланувчи с ў з – образ. 3. С ўқ ма с ў злар. Санамада ра қ ам, асосан, қ атъий вазифани бажаради. Шу сабабли ра қ ам жуда катта поэтик хусусият ва маъно касб этади. Санамаларнинг болалар фольклоридаги бош қ а поэтик жанрлардан фар қ ли томони ҳ ам ана ш унда.

«Ра қ ам ҳ аракатнинг манти қ ий тартибигина эмас, балки ритмни ҳ ам ифодаловчи о ҳ анг касб этиб, санаманинг композицион яхлитлигини таъминловчи « қ он» ва «жон»га айланади. Жанрнинг санама дейилишида ҳ ам шу хусусият бош таомилга айланган», – ёзади О.Сафаров 13 . Санамаларнинг таълимий вазифаси доирасида уч ва ундан катта ёшдаги болаларга о ҳ анг замирида бирлик сонлар ни қў ллаб, санашни ў ргатиш ало ҳ ида ў рин эгаллайди: Бир, икки, уч, Учдан қолган пуч, Агар билағон бўлсанг, Сен жойингдан кўч! Шуни алоҳида таъкидлаш керакки, санамалар воситасида болаларга рақамларни такрорлаб ўргатишнинг халқона педагогик усулларини кўриш мумкин. Чунончи, улар воситасида болаларга сонлар аввал таништирилиб, тили ривожлантирилади ва хотирасига сингдирилади: Бир, икки... бир, икки, Уч, т ў рт... уч, т ў рт, Беш, олти... беш, олти, Етти... етти, Етаклаб кетди. Рақамларни бу хилда таништириш болаларда теварак-атрофда кечаётган воқеаларни шеърий оҳангда ҳис этиб, шундан идрок этиш малакаларини мустаҳкамлайди. Санамалардаги воқеабандлик ва такрорлаш усули болалар хотирасини ўстириш ва ривожлантиришга хизмат қилади. Композицион 13

жиҳатдан содда, ҳажман қисқа санамалар мазкур жанрга мансуб намуналарнинг катта қисмини ташкил этади. Аввало, болалар ўзларига таниш бўлган предметлар: олма, анор, кучукча, мушукча ва ҳоказолар билан боғлиқ санамаларни тез ўрганадилар. С ў нгра нотаниш предмет ва во қ еалар ифодасидан иборат санамаларга ра ғ бат к ў рсатадилар: Бир бу ғ дой, Икки бу ғ дой, Уч бу ғ дой, Пуч буғдой! Бу санамада «Бир буғдой кўпайиб, икки, уч буғдой» тарзида мўл-кўллик касб этиши ифода этилса-да, «пуч буғдой» мисраси орқали ишёқмас, ялқов болаларга нисбатан салбий муносабатни билдирувчи ишора ҳам бор. Рақамлар билан таништиришда уч, беш, етти, ўнгача ўргатишни кўзлаган матнларнинг мавжудлиги эътиборга сазовор бўлиб, уларнинг яратилиши ва ўргатилиши ўзига хосдир. Бундай ўзига хослик рақам воситасида болаларни табиатга қизиқтириш мақсадида унинг билан «жонли» муносабатга киришув асносида намоён бўлган: Бирим – билак, Икким – элак, Учим – учак, Тўртим – тўшак... Санамаларда рақамларни бу хилда эгалик қўшимчаси билан турлаш замирида уларни ўзларига янада яқинроқдан кўриш, севиш, «эркалаш», «ардоқлаш» ҳолатлари ифодаланган: Бир анор,

Икки анор, Уч анор – учгинаси, Тўрт анор – тўртгинаси... Бундаги «учгинаси» ва «тўртгинаси» нутқда қўлланиладиган «ягонагинаси», «меҳрибонгинаси» каби эркаловчи маъноларни ташигани боис жозибаси яна бўлакча. Санашни ўргатиш нафақат предметлар саноғи, балки ҳаётий воқеалар саноғи асосида ҳам амалга оширилади. Шундай оммавий санамалардан бирини мисол тарзида келтирамиз: Азиз кўчага чи қ ди, Аробаси бузилди. Унга нечта мих керак? Бир, икки, уч, т ў рт, Беш, олти, етти – Кетди! К ў ринаётирки, санама во қ еабанд характерга эга. Во қ еа эса кўчага чи ққ ан Азизнинг араваси бузилганлиги ва уни тузатиш учун нечта мих зарурлигидан иборат. Аслида бу зарурият санама учун жумбо қ ҳ амдир. Шу жумбо қ ни ечиш учун сано қ заруратга айланган. Ни ҳ оят, еттита мих туфайли арава тузатилиб, й ў лга тушишга, демакки, юришга тайёр ҳ олга келган. Худди шу во қ еага ў йинда иштирок этаётган болалар ҳ олати мувозий келтирилган. Улар сано ғ ида ҳ ам ҳ ар гал «Кетди!» с ў зи тушган болакай навбатдан чи ққ ан, яъни ў йнаш ваколатини оддий ў йинчи сифатида қ абул қ илган саналади. У навбатда турмаганидан мамнун б ў либ, «Кетди!» с ў зининг ў зига тушганлигидан қ увониб, ў йин тартибидаги вазифасини

бажаришга киришади. Шу боис «Кетди!» с ў зида нафа қ ат манти қ ий ур ғ у, балки санаманинг якуний мо ҳ иятини кучли бир зарбда ифодаловчи, хотималовчи, сано қ ли англатувчи ритмик ур ғ у ҳ ам мавжланиб туради. Қ олаверса, сано қ дан ў тган ҳ ар бир мих мажозан ў йин композицион бутунлигини таъминлаётган бир ў йинчи маъносини ҳ ам англатади, бинобарин, барча михлар аравани нг бир бутун нарсага айланишини таъминлаган экан, ў йиннинг ҳ ам ҳ а мма иштирокчиси ў заро бирлашибгина унинг яхлит ҳ олдаги ижросини таъминлашлари мумкин. Шу манти қ дан келиб чи қ илса, ҳ ар бир санама ў йин учун шунчаки му қ аддимагина эмас, балки ў ша ў йин ин г таркибан яхлит ҳ одисалигини ҳ ам англатиб туради. Ана шундай предмет ва во қ еалар асосидаги санамалар болаларда ди ққ ат,хотира ва тасаввур-тушунчаларни ш акллантириш, ривожлантириш ма қ садида: Саккизу саккиз – ў н олти... Ёки: Ўн билан ўн – йигирма... Эллигу эллик бўлар юз... каби сонлар қўшилмалари муҳим аҳамият касб этган. Бунда шунчаки сонлар билан таништирилаётгани йўқ , балки уларнинг қўшилмаси билан тасаввурларни бойитиш кўзда тутилиб, пировард оқибатда болаларда мавҳумликни идрок этиш малакаларини шакллантириш ниятида рўёбга чиқариш замини ҳозирланган. Кейинги йилларда шу йўналишда болалар боғчаси учун бир қанча дастурий, бадиий китоблар яратилмоқда. Шунингдек, матнда сонлар орқали бир-бирларига мурожаат тарзидаги риторик сўроқ гаплар ҳам учрайди: Ў н икки деб ким айтди? Ёки:

Ў н олти деб ким айтди? Бу, албатта, шунчаки ў нлик сонларни такрорлаш ёки ёдда қ олдиришнигина к ў зланаётган сатрлар эмас, балки ў йинда болаларда ди ққ атни бир ерда т ў плашга қ аратилган поэтик маш қ лардир, унинг воситасида болаларда ди ққ атни бир ну қ тага йи ғ иб олиб ҳ ушёр ва сергак б ў лиш малакаларини тарбиялаш ма қ сади к ў зланаётир. Ў йинда болалар ҳ азил-мутойиба, кулгига мойил б ў ладилар, улар шу ор қ али бир-бирларига ў з самимиятларини из ҳ ор этадилар. Шу билан бирга, санаш маш қ ларини ҳ ам ў рганадилар: Онам ош пиширди, Дадам тош туширди Емайман, емайман, Ў нгача санайман: Бир, икки, уч, т ў рт, Беш, олти, етти, Саккиз, тўққиз , ў н! Санамаларда ўнлик сонларни ўрганиш мураккабликларини енгиш учун қатъият ва самимият зарурлиги ҳазил-мутойиба асосида уқтирилган: Ўн, йигирма, ўттиз, Қирқ , эллик, олтмиш, Етмиш, саксон, тўқсон, юз, Юздан чиққан оппоқ қиз , Оппоқ қизнинг

Онаси - сиз! Ўйинбоши юз сонигача санашни ўрганган қизни «Юздан чиққан оппоқ қиз», «Оппоқ, қизнинг онаси» каби эркаловчи иборалар билан алқаб, самимий муносабат билдирган. Бу эса унинг руҳини кўтарибгина қолмай, балки маънан рағбатлантирган ҳам. Рақам санамалар болаларга санашни, санашнинг ички мантиқини, тартибини, жамлашни, тоқ ва жуфтликни англатувчи моҳиятни идрок қилдиради. Бундай санамалар ҳозирги пайтда кўплаб яратилмоқда. Масалан, даврада ўндан ортиқ бола бўлса, улар санашни қай даражада билишларини намоён этиш учун қуйидаги санамаларни бир-бирига боғлаган ҳолда айтиш асносида навбатчини белгилашлари мумкин: - Почта, почта - Хатинг нечта? - 35 та! * Ёки: - Қў лимда дафтар, - Осмонда каптар, - Айтгин-чи, Жаъфар, - У нечта? - 75 та! * Ў з навбатида, ю қ оридаги санамаларнинг охирги сатри навбатда турувчини белгилайди. Бу эса болаларнинг санаш қ обилиятини назорат қ илишда х и змат қ илади . Бизнинг назаримизда, ра қ ам санамаларни уларда ифодаланаётган во қ еа табиатига к ў ра икки турга ажратиш мумкин: 1) оддий воқеабандли рақам санамалар; 2) мураккаб воқеабандли рақам санамалар.

Оддий воқеабандли рақам санамаларда воқеа топшириқ ҳарактерига эга. Болалар тўғридан-тўғри шу топшириқни бажа-ришга даъват этиларкан, унинг бажарилиш шиддати саноқлар билан белгиланган. Шу ҳолат саноқ ритмини ҳаракатга солган ва санама жозибасини таъминлаган. Санама ритми эса қуйидан юқорилаша бориб, «кетди» сўзида кучли зарб касб этади. Бу зарб бошда санаманинг асл мақсади - навбатда турувчини аниқлашни эмас, балки умуман ўйинчиларни аниқлашга хизмат қилса, энг охиридагина галда турувчини намоён этади ва санаманинг мантиқий интиҳоси вазифасини бажаради: Ғ ужум- ғ ужум помидор, Онам берган помидор. Қ ани, санаб к ў рай-чи: Бир, икки, уч, т ў рт, Беш, олти, етти, Кетди! Оддий воқеабандли рақам санамаларда сонлардан ташқари «Қани, санаб кўрай-чи?», «Ишонмасанг, санаб боқ», «Санаб кўр» каби буйруқ оҳангини ифодалаган таъкидловчи сатрларнинг мавжудлиги анъанавийдир. Мураккаб воқеабандли рақам санамаларда болаларга санашни ўргатиш иккинчи даражали ҳодисага «айланиб», матнда сон-рақам маъносини англатмай, ҳис-ҳаяжондан иборат руҳий жараёнга, одоблилик ва беодобликка муносабат билдириш воситаси сифатида хизмат қилади. Табиийки, бундай мураккаб воқеабандли рақам санамалар болалар репертуарида камроқ учрайди. Бунинг сабабини болалик табиатининг ўзи бундай ҳаётий мураккабликлардан анча йироқ бўлиши билан изоҳлаш мумкин. Шундай бўлса-да, бу турга мансуб санамалар бор:

Чумчуқча учиб кетди, Очилча уни қувди. Чумчуқча, эшик очиқ, Эҳ, пок уни тутувди! Ҳой, чумчуқ, мана эшик, Қани, тезроқ, учиб чиқ: Бир, икки, уч, тўрт, Беш, олти, етти... Чумчуқча учиб кетди! Бу санама матнидаги рақамлар қаҳрамоннинг ички кечинмалари - чумчуқнинг тезроқ хонадан қутулиб, учиб кетишидан туғилган орзиқишлар тасвири асосида юзага келган. Рақамнинг санамалар матнида оҳангни ифодалашга буйсундирилгани табиий ҳодиса. Бу, албатта, ўйинбошининг ижро асносидаги нутқида янада аниқ ва ойдинроқ кўринади. Шунингдек, рақамлар бадиҳа матнларида табиатдаги предметларга хос овозлар ёки тақлидий ундовлар оҳангларига уйқашликда ҳам ифодаланади. Далил қ илиб қ уйидаги санамани келтирамиз: Бир, икки... Така- т ум Уч, т ў рт... Така-тум, Беш-олти... Така- т ум

Айланадан, Тезроқ чиқ, Дўстим! Бу санама Г.С.Виноградовнинг: «Катталар поэтик ижодда ҳеч қаерда, ҳеч қайси поэтик жанрда рақамлардан бундай усталик билан, бундай қатъийлик ва муҳаббат билан тадбиркор-лик, ишбилармонлик категорияси ўрамида болаларчалик фойдалана олмаганлар», - деган фикрини тўла тасдиқлайди 14 . Рақам санамаларида сонларнинг вазифаси — матнда қолиплаш санъатини ҳосил қилиши, ички қофиядошлик асосида ритмик оҳанг яратиши ва бошқа хусусиятларида намоён бўлган. Бу ҳақда қатор фикрлар баён этилган. Табиийки, катталар фаолиятидаги рақамларга сиғиниш анъанаси, уни муқаддаслаштириш асосида юзага келган табулар таъсирида санамаларда рақам ўрнида сўзларни қўллаш эҳтиёжини пайдо қилган. Бадиҳаларда сирлиликни ифодалашда сўз ўзига хос бадиий, шаклий, поэтик вазифа касб эта борган. Лекин матндаги ҳар бир сўз рақам каби санаш оҳангида айтилган ҳолдагина воқеабандликка хизмат қилган. Аслида болалар томонидан санаш о ҳ ангидаги санамалар матни ра қ ам санамаларга нисбатан к ў п яратилади. Бунинг боиси шундаки, аввало, санаш о ҳ ангидаги санамаларда болаларнинг ҳ аётий во қ еликка муносабатини ифодалаш зарурати кучли б ў лса, иккинчидан, бу турдаги санамаларда ру ҳ ий- ҳ иссий туй ғ уларни эркин намоён этишнинг имконияти кенгро қ б ў лганлигидадир. Бундан таш қ ари, с ў з иштирокидаги санама мисралари к ў пинча 2-3 б ўғ инли, айрим ҳ олларда 3-4 б ўғ инли. F .Жа ҳ онгировнинг фикрига к ў ра: «Бу 14

ҳ ажман си қ и қ , чўзи қ , ва қ т ў тказиб ў тирмай, балки тез айтиб навбатчиликни ани қ лаш» 15 да қ улайлиги туфайлидир. С ў з билан ифодаланадиган санамаларнинг асосий хусусияти – во қ еабандлиги устуворлигидир. «Уларда болаларнинг ру ҳ ий олами, маиший ҳ аёти с ў з ижодкорлиги ор қ али ифодаланган . Шак-шуб ҳ асиз, болалар фольклори тили уларни «янги» с ў злар яратишга ёки одатдаги с ў зга янгича муносабатни ифодалаш негизида кечган», - деб ёзади Г.С.Виноградов 16 . Санамаларда ра қ ам ў рнида с ў з иштироки - унинг образлилигини таъминлайди. Бундай матнларнинг асосий қ а ҳ рамон и - ў йин иштирокчисини ал қ аш, унга самимият билдириш, ҳ азил-мутойиба ор қ али унга муносабат к ў рсатиш ў йинбошининг асосий ма қ сади б ў либ ҳ исобланади. С ў з санамалар якунида даъваткорлиги, ритмик о ҳ анг ва товуш товланишининг ранг- баранглиги билан ма қ садни р ў ёбга чи қ аришга хизмат қ илувчи мо ҳ ият касб этади. Бундай санамалар диалог тарзида ҳ ам яратилади: - Қ aep г a бордингиз? -Бобомнинг т ў йига, - Нима едингиз? - Оши палов, - Менга қ ани? - Мушук еди, - Мушук қ ани? - Мушук ў лди. - Ҳ о, кишма, кишма - Мош, мош... 17 15 16 17

Болалар бадиҳаларда сўзнинг қурилиши, унинг иккинчи бир сўз билан боғланишини «ўзгартириш»га интилиб, ўзларича «оҳангдорлик»ка эришмоқчи бўладилар. Ўйинбошининг шовқин асосидаги ижроси сўз талаффузидаги у ёки бу нуқсонни «ёпиб» ташлайди (Чунончи: «Оши палов» - палов ёки ош). Бундан ташқари, бадиҳада образли ифода билан жавоб беришга интиладилар. Тўйдан палов емоқчи бўлган болакайга иккинчи бола: «Йўқ, сенга палов олиб келтира олмадим», - деб жавоб берса бўлар эди. Бироқ, у бу «гуноҳ»ни мушукка тўнкайди. Ҳатто уни ўлдига чиқарса-да, бу хабарни эшитиб ҳам ундан хафа бўлмайди. Балки «Ҳо кишма, кишма мош, мош», дея унга ҳазил аралаш эътироз билдиради. Бола тўйнинг жуда катта бўлганини, ҳатто тўйдан мушук ҳам қолмаганини эшитиб, ўзининг унда иштирок эта олмаганлигидан бироз афсусланганлиги туйғусини сезиш мумкин. Бу санама миллий, этник анъаналаримизга болаларнинг ҳавасларини уйғотиши билан ҳам ўзгача аҳамиятга эга. Санамаларда «Болаларнинг кўп ҳолларда сўз қўшимча-ларидан ана шундай ёқимли ва қисқартирилган шаклларда тўсатдан «ижодий» фойдаланганларини кўрамиз», - деб ёзади Г.С.Виноградов . Ўзбек болалари санамаларни «яратаётганлари»да ўзларини ўраб олган нарсалар ва ўзлари ҳис қилаётган кечинмалардан унумли фойдаланадилар. Буларнинг барчаси зукколик ва қувноқлик замирида яратилади, ундан мутаассир бўлишга олиб келади. Ниҳоят, тоза қалб призмасидан ўтказилган жозибали бу туйғу табиий равишда «асар»га олиб кирилади. О.Сафаров ўзбек санамалари тили ва поэтик лексикаси таркибига алоҳида эътибор берган ва бу хусусда маълум хулосаларни ўртага ташлаган эди. Чиндан-да, бу муаммонинг қирралари ғоят хилма-хил. Шундай муаммолардан бири - санамаларнинг луғат таркибига алоқадор масаладир. Санамалар поэтик лексикасида аниқ, нарсалар, ҳайвонот ва наботот олами, техника, касб- ҳунар, уй-рўзғор ашёлари, қишлоқ ҳўжалиги ва бошқа соҳаларга дахлдор сўз ва атамалар бисёрдир. Чунончи: диний сўзлар: худо, илоҳим, бисмиллоҳ, тавба, оллоҳу.

Архаик сўзлар: мушкулкуш, гежа, қай, ҳаллам. Вулгар сўзлар: бобой, ахмоқ, чўчқа, ҳўкиз,тўнғиз. Географик сўзлар: Бухоро, Ўзборган, Самарқанд, Қўқон . Шунингдек, санамаларда болалар рус, тожик, туркманча с ў злардан ҳ ам самарали фойдаланганлар. Санамаларда ла қ аблар, ранг номлари, та қ лидий ва ундов с ў злар к ў п. Уларда товушлар ҳ ам, с ў злар ҳ ам жуфтланаверган: ту-ту, ку-ку, бал-бал, бе ҳ -бе ҳ каби. Санамаларнинг поэтик синтаксиси ў зига хос б ў либ, ритмик сано қ о ҳ ангининг уюшиб келиши негизида қу рилган. Шу ну қ таи назардан болалар юк ташувчи с ў зга ў з ихтиёри билан б ў йсунган с ў зни ў заро бо ғ лашнинг г ў зал намуналарини яратган. Шу тари қ а, с ў з ва ибораларда ур ғ уларнинг к ў чиши вос ит асида маънонинг ў згаришига эришганлар, мисралар қ урилиши асносида ё қ имли, шаклан янги с ў злар яратганлар. Буни қ уйидаги ҳ олатларда кузатиш мумкин: 1) с ў зларнинг жарангли ёки жарангс и злашувини таъминлаш ма қ садида - он, -акон, -тон қў шимчаларини қў шиш асосида ритмик о ҳ ангдорлик кучайтирилган: х ў ппа-х ў ппон, дуппа-д ў ппон, булбул-булбулакон, жуппалак и ш-жуппалакиштон каби; 2) чи қ иш келишигини ифодаловчи -дан қў шимчаси -дин тарзида қў лланилган: қ уло қ дан- қ уло қ дин каби; 3) феълнинг ў тган замонини ифодаловчи -дик шевага хос - дук тарзида қў лланган: ошадук, қ ашадук каби; 4) ў рин-жойни англатувчи с ў зларни ясовчи -ло қ қў шимчаси ор қ али ў рин-жой оти эмас, балки боланинг салбий ҳ аракати ва шу ҳ аракатни тан қ ид қ илувчи ритмик б ў ё қ , ҳ осил қ ил и нган: отало қ , с ўқ ало қ , т ўқа ло қ каби;

5) жамловчи с ў злар ясовчи -ов қў шимчаси ор қ али биринчи шахс к ў плик оти маъноси ҳ осил қ илинади: биров - биримиз, икков-иккимиз, учов-учимиз. Биро қ , « қ очов» с ў зида эса -ов қў- шимчаси ў тган замон феълини ясовчи -дик қў шимчасига сино - ним тарзда қў лланилиб, янги вазифани адо этган: қ очов - қ очдик; 6) о ҳан гдошл ик ка сай қа л б ep иш ма қ садида айрим с ў злар ох ир гида бир ундош товуш орттирилиб, очи қ б ўғ ин ёпи қ б ўғ инга айлант и рилган: писта(к), чиста(к) каб и: 7) а товуши жўналиш келишиги қўшимчаси - га ўрнида г ундошидан воз кечилган ҳолда фойдаланилган. Бу шевага хосликни таъминловчи мумтоз шаклдир: йўлга-йўла, қўлга-қўла каби. Санамаларда от сўз туркумига мансуб сўзлар кўп учрайди, бироқ, мавҳум отлар (ақл, дўст, ахлоқ, хаёл каби сўзлардан ташқари) беҳад кам. Чунки болаларга мавҳум тушунчаларни ид рок қилиш бирмунча қийиндир. Инсон руҳий ҳолатига оид б у ерда «келди мўйлов» бадиий-тасвирий воситаси орқали мўйлов қўйган киши келганлигига ишора мавжуд. Санамаларда жуда к ў п қў лланган бадиий восита ў хшатишдир. Бунда болалар предметларга хос сифатларни ў йин иштирокчисига к ў чириб, ш у асосда ў хшатилаётган нарсанинг жонли поэтик образини яратадилар. Санамаларда анъанавий ў хшатиш жуда кам учрайди. Бу, албатта, болаларнинг катталар тили ва нут қ ига я қ ин муносабатда эмаслиги билан табиийлик касб этиб туради. Чунончи: Ботмон оё қ , Кетмон оё қ , Темир туё қ , Сеники

У ёқ, Меники - Бу ёқ! матнидаги «ботмон оёқ» - оғир; «кетмон оёқ» - меҳнаткаш, тез, чаққон, «темир туёқ» - мустаҳкам оёқ маъноларини ифодалайди. Санамаларда сифатлашлар ҳ ам к ў п учрайди. Чунончи, п ў лат қ айчи, қ ора тош, қ ора ит, сиркали бит, сари қ чумчу қ , темир туё қ , оппо қ кучукча, ғ ужум- ғ ужум помидор ва ҳоказо . Шунингдек, уларда бевосита предметнинг ў зига қ араб, уни бош қ а предметга ёки унинг ҳ аракатига қ иёслаш ҳ ам анъанавийдир: игна-игна, учи тилла; подалар келар мош-мош, оё ғ ида ну қ ра тош; чойнагимнинг сопи й ўқ , ў рто ғ имнинг тоби й ўқ ; лаган-лаган хилпиллаган, лаган-лаган ҳ айфи лаган ва бош қ алар. Санамаларда к ў п қў лланиладиган ла қ аб сифатлашлар болалар репертуарида ало ҳ ида ў рин эгаллайди. Бу, биринчи навбатда, болаларнинг ў йинда бир-бирига ҳ азил- ҳ узули ҳ исобланса, иккинчидан, уларнинг ў ша тенгдоши ёки бирор шахс феъл-атворидаги қ усурга ишорасини ҳ ам англатади. Турсун қаро, Турсун тувак, Аҳмад уришқоқ, Абдусамад бек, Тамара гужи, Мавжи бужи, жиблажибон, Ёқутхон каби. Бундай лақаб эпитетларни болалар томонидан ўз тенгдошларининг хатти-ҳаракатларига берилган поэтик баҳо дейиш мумкин. Санамаларда яна ясама сифатлар воситасида қ урилган эпитетлар ҳ ам сероб. Бой кучуги, бой тало ғ и, бабала кучукча, хатала кучукча каби. Бундан таш қ ари, х ў ппон акам, д ў ппон акам, ботмон оё қ , кетмон оё қ , гуллолаи ҳ абаш каби мав ҳ ум ёки мураккаб сифатлашлар ҳ ам мавжуд. С ў зларни такрор келтириб жуфтлаштириш усули санамаларнинг ритмик-композицион ме ҳ вари саналиб, сано қ , о ҳ ангининг ёр қ ин ифодаланишини таъминлаган омилга айланган:

Игна-игна, Учи тилла, Бош-бош, Тилла қ ош. Лаган-лаган, Ҳ илпиллаган, Лаган-лаган, Ҳайфи лаган. Такрор сўзлар ортидан янги сўз келтириб, мисралар яратиш усуллари ҳам анчагина: Гулдон-гулдон този, Мишка-мишка ўзи. Ёки мисра охиридаги сўзни такрорлаш орқали оҳанг ўйноқилигига эришиш ҳолатлари ҳам учрайди: Пароход қатнайди, қатнайди, Ҳафтани санайди, санайди. Санамаларда мисраларнинг ў заро қ офияланиши турличадир. Зотан, санамалар қ офияланиш негизида қу рилган поэтик ў йиндир. Уларнинг аксарияти икки, уч, т ў рт, беш, олти, етти, саккиз ва ундан орти қ мисрадан таркиб топган б ў лади. К ў п мисрали санамалар болалар давраси кенгайиб кетганда айтилиб, к ў пинча бирор во қ еликни ифодалайди. Бу болалар тасаввурида ҳ аётий муносабатларн и нг жонланаётганидан далолат беради:

Олов-олов, Ялов-ялов, Т ў йхонада, Пишди палов. - Холанг қ ани? - Холам кетди. - Қ айга кетди? - Уйга кетди. - Ош емади? - Егиси й ўқ - - С ў з демади. - Дегиси й ўқ - Й ўқ ми тоби? -Соппа-со ғ ! -Ё, сен чато қ , - Ё, мен чато қ , - Қ айтариб кел! 18 Албатта, бундай узун матнли санамалар кўпинча диалог тарзида тузилади. Санамалар орасида икки, уч, т ў рт мисрали намуналар к ў про учрайди. Чунки бундай санамалар осон т ўқ илади ва ижро этилади. Иккинчидан, улар навбатчини белгилашда би pop ма қ садни тез ҳ ал қ илиб беради. Бундай қ ис қ а 18

санамалар гуру ҳ бир-бирига бо ғ ланиб, кетма-кетлик асосида айтилиши мумкин. Икки мисрали санама: Бир, икки, уч, Бирлашган куч. Уч мисрали санама: Ўну ўн - тулкига тўн, Тулки тўнининг баҳоси Бир, икки сўм Т ў рт мисрали санамалар болалар репертуарида жуда кўпчиликни ташкил этади: Ичдик чой, Б ў лдик бой, И чмаганлар, Войда-вой! С ўқ ма санамалардагина қ офиясиз матнлар учрайди. Бош қ а барча турдаги санамалар қ офия асосига қу рилади. Биро қ , к ў пчилик ҳ олларда санамаларида қ офиялар го ҳ т ўқ шаклда қў лланса-да (т ў рт-м ў рт, олов-ялов, ботдим-отдим каби), айрим намуналарда оч қ офиялар ҳ ам учрайди: кетди- ў тди, ҳ уй-тий, тоза- ў зи, қ урсин-синсин каби. Санамаларда ички қ офиядан ҳ ам самарали фойдаланилганлиги кузатилади: Биру бир, қўйинг қисир, Икки икков, келди биров, Учу уч, қоринчанг пуч,

Тўрту тўрт, калланг мўрт Бешу беш, мен сенга эш! Юқоридаги санамада «бир-қисир, икков-биров, уч-пуч, тўрт-мўрт, беш- эш» сўзлари ўзаро ички қофияни ҳосил қилган. Санамаларнинг ижро о ҳ анги, образлари ва лу ғ авий бойлиги турли хил. Унда фольклорнинг бош қ а жанрларига хос айрим хусусиятлар ҳ ам учрайди. Бунинг асосий сабабини Г.С.Виноградов шундай та ҳ лил этади: «Умумий фольклор асарлари, ҳ а қ и қ атан, катталарники. Бу эса болалик жамиятини ҳ ам қ изи қ тирмасдан қ олмайди, улар биргаликда ижро қ илади. Биро қ маълум бир давр ў тгач, ў рганган «ижод»ларини нафа қ ат янгича к ў ринишда, балки қ айта ишланган ҳ олда ў зларига қ абул қ иладилар» . Олим шу даъвосини далиллаш ма қ садида бир неча санама матнининг бош қ а жанрлар таркибидан ў тганлигини исботлайди. Ў збек санамалари таркибида х а м бош қ а жанрга мансуб сайёр матнларни учратиш мумкин. Чунончи, фольклорнинг кичик жанрлари саналувчи ма қ ол (Саримсок-таним со ғ. Ўпка кетар -- жон қ олар каби) ва топишмо қ ларнинг айрим намуналари го ҳ учратиш мумкин: Ер тагида Олтин кози қ .. Нима у? Айтгин, Рози қ . Тополдинг, Холи қ , Сен чик! *

Аслида сабзи ҳақиидаги бу топишмоқлар мустақил санама ҳосил қилинган. Гоҳо гулдур-гуплардан ҳам санама сифатида фойдаланиш анъанага айланган: Она қиз қайда? Ола-була то ғ да, То ғ ман, зувман, Кумуш болға, Онабош, ёнбош, Гулдур-гуп! Санамалар матнида гоҳида «Абдуллахўжа - бултурги жўжа», «Гапни чўзма - пулини тўла» сингари иборалар ҳам учрайди. Булар, албатта, болаларнинг санама жанрига ижодий муносабатлари самараси саналади. Ҳозирги даврда болалар тасаввури ва тафаккури тобора ривожланмоқда. Ижтимоий ҳаёт тараққиёти санама ижодкорли-гида ўз инъикосини топмоқда. Чунончи, ҳаётга ракета, самолёт, компьютер, уяли телефон сингари ҳодисаларнинг кириб келиши болаларнинг қизиқишини орттираётир ва бундай муносабат замирида янгидан-янги санамалар тўқилаётир. Айтайлик, болалар дунёқарашида юксак муваффақиятларга интилиш - самога интилиш туйғуси билан қиёсланади. Жумладан, самолёт - кўкда учиш воситаси. Улар самолётда учишни энг юксаклик, улуғлик тимсоли сифатида ҳис қиладилар. Шунинг учун ҳам ўз лари севган қаҳрамонларини кўкда кўришни орзу қиладилар. Чунончи, 1996 йил Юртбошимиз томонидан улуғ саркарда, соҳибқирон Амир Темур йили деб эълон қилинган эди. Ана шу тарихий солнома санамага қ уйидагича кўчган: Антантина,

Самолётга мина. Алек-бом, Очилди альбом: 1996 йил, Темур бобомга - Алангали Салом! М.Н.Мельников айтганидек: «Ҳар доим болаларнинг янги ижодкорлигида олдинги тайёр санамаларга хос элементлар сақланиб қолади. Санамаларнинг ажиб тақдири шундаки, уларда турли тиллилик кечинмаси мавжуддир» 19 . Бинобарин, айтиш мумкинки, бизнинг давримизда ҳам санама бутунлай оммавий, бой ва ривожланаётган фаол жанр бўлиб қолмоқда. Ўзининг ритмик оҳангдорлиги, бадиий гўзаллиги, ҳаракатнинг ранг- баранглиги, синтактик қурилиши билан ёшларнинг ахлоқий ва эстетик тарбиясига хизмат қилиб келмоқда. Хуллас, маълум бўладики, санамаларда сўзнинг ўрни беқи-ёс. У нафақат санаш оҳангини юзага келтиради, балки жанрнинг поэтик луғати ва синтактик қурилишида ҳам муҳим роль ўйнай-ди, санамада ритмик жилони таъминлайди ва шу хусусиятлари билан санамаларнинг қурилиш материали вазифасини ўтайди. Санамаларда сўқма сўзлар алоҳида ўрин тутади. Ўйин пайтида сўқма сўзнинг маъносига эмас, балки ритмик саноқдан иборат оҳангда бажариладиган вазифасига аҳамият берилади. Шуниси аниқки, бундай сўзлар болаларнинг табиат ва воқеликка муносабати ва улардан олган таассуротлари замирида туғилган туйғуларини ифодалаётгандек кўринса-да, 19

алоҳида мусиқий, ритмик оҳанг касб этиб, поэтик қурилиш материали сифатида хизмат қилади. Сўқма сўзнинг санамалардаги асосий вазифаси мусиқийлик, ритмик оҳанг ва товуш жарангдорлигига эришиш билан белгиланади. Шу нуқтаи назардан қараганда, сўқма сўзларнинг санама матнидаги иштироки бир қанча поэтик хусусиятларга эга. Профессор Г Виноградов тавсифича, сўз шаклидаги товуш бирикмаси аслида шартли ном бўлиб, у ёки бу ҳодисаларни ёпишга хизмат қилади: Ани-бани, Шитиргани, Бергаручи, Шиполучи, Ов-дов, Шиморов, Дўст! Санамадаги санаш ритми бошламадаги сўқма жуфт сўз ритми асосида юзага келган. У матн оҳангдорлигини таъминлов-чи ритмик пойдеворга айланган. Сўқма жуфт сўзларнинг ҳосил қилинишида дастлабки товуш бирикмасини такрорлаш муҳим бўлиб, бундай такрорлашнинг шакллари ранг-барангдир. Бу жараён О.Сафаров томонидан атрофлича таҳлил этилган. Қисқа қилиб айтганда, жуфт сўзлар фонетик ўзгаришлар қонунига бўйсунади, мисрадаги биринчи сўзнинг бошида -б , шунингдек, -с, -в, қолганларида сонорлар - м, н, л, р товушларини, айрим-ларида эса т, ф, п ундошларини орттириш орқали ҳам ясалади.

Г.С.Виноградов изоҳлаганидек: «Кузатишимиз шундай хулосага олиб келадики, маъносиз сўзлар аслида «маъноли сўзлар» бўлган қандайдир ҳолатлар билан маъносини йўқотган эса-да, товуш оҳангдорлигини ҳис қилиш туйғусини сақлаб қолган, лекин луғавий мазмуни ва образлилигини йўқотган» . Ана шу тарзда товушлар йиғиндисидан иборат сўқма сўзларнинг такрорланиши асосида жанрнинг янги кўриниши юзага келди. Бундай оҳанг товланишлари О.Сафаров айтганидек: «... ўзбек мактабларида системали равишда инглиз, немис, француз, испан, форс ва ҳинд тиллари ўқитила бошланиши туфайли янги хилма-хил товушлар ҳисобига тўлиша борди; бу жараён анъанавий ўзбек, тожик ва рус тиллари фонетикасига хос товушлар оҳанги билан гармонияга киришиб, ўзбек болалари репертуаридан ритмик диапазонни янада бойитди» 20 . Чунончи: Афанди бозор пошёл, Йиқилиб, денги нашёл, Қувониб, сума сошёл, И-я, и-я, Холодная вода! Бу ширу шакар санама, унда гарчи мазмун ифодаланса-да, русча сўзларнинг (пошёл - борди, нашёл - топди, сума сошёл -ақлдан озди) товуш жарангдорлиги болаларда ҳаяжонли таассурот уйғотган. Тўғри, сўқма сўзларнинг бир гуруҳи - «Она тилимизни чуқур билмаслик асосида ҳам юзага келади». Агар диққат қилинса, болалар учун сўзларнинг товуш товланиши муҳим бўлиб, уларнинг луғавий ёки мантиқий маъноси аҳамиятсиздай туюлади, лекин улар санамаларда поэтик нутқ воситаси сифатида устуворлик қилади. 20

Сўқма санамаларнинг шакллари, бизнинг назаримиизда, болаларнинг бирор нарсага қизиқиб қолиши, таъсирланиши асосида юзага келади. Шундай сўқма санамаларнинг бирида икки бола ёки қиз ўзаро юзма-юз ўтириб, панжаларини ёйганча кафтларини бир-бирига теккизиб уриштириб, чапак чала туриб ижро этадилар. Ижро давомида орқага ўгирилиб, яна ўз ҳолига қайтиб, бош бармоқларини кўрсатганча даъватловчи сўзни буйруқ оҳангида айтишлари зарур. Ким бу ҳаракатни тез ва аниқ бажаришда сусткашлик қилса, ўша навбатда қолади. Бу сў қ ма санама қ уйидагича: Доре, мере, Искандаре, Валам-ю, Валам-ю, Валам-си, Си-си, Попс! * Шуни таъкидлаш керакки, ўзбек сўқма санамаларида тожикча сўзларни қўллаш ҳолати кўп учрайди. Бу, албатта, шу икки халқнинг ижтимоий- тарихий тараққиёти ва миллий урф -одатларининг муштараклиги ва узвийлиги таъсири натижасидир. Айрим ҳолларда биргина сўқма санамада уч тил (ўзбек, тожик, рус)га хос сўзлар поэтик луғат вазифасини бажарганиниг ҳам кузатиш мумкин: Ани-мани херкандоз, Са ҳ ар-пахар, помидор, Ас-пас, ичди квасс. Сен чи қ !

Бу санама ҳ ам предметларни санаш асосида юзага келган. «Ани-мани» - ў збекча ана-мана, «херкандоз» - тожикча «хокандоз» с ў зининг фонетик с ай қ алланган варианти, «сахар»-русча с ў з б ў либ, о қ қ андни англатади, «пахар» «с» товуши «п»га ў тказилган ҳ олда ҳ осил қ илинган о ҳ ангдош такрорий с ў з. Шу асосда ритмик бутунлик ҳ осил қ илинган ва сано қ , о ҳ анги ифодаланган. «Помидор- и тальян т и лидан рус тили ор қ али қ абул қ илинган итузумлар оиласига мансуб сабзавот ў симлиги ва шу ў симликнинг олмасимон юмало қ , етилганда қ изарадиган меваси». «Ас-пас» с ў з и да ҳ ам «п» товуши орттирилиб, жуфт с ў з ясалган. Бу с ў з, албатта, «ичди квас с » иборасига ички қ офиядош сифатида келтирилган сў қ ма с ў з эса-да, ичимлик (айни чо ғ да квасе) ичмо қ да ҳ озирланмо қд а ишора маъносини англатади. Болалар репертуарида шундай сў қ ма санамалар мавжудки, улардан ҳ еч қ ана қ а маъно уқ иб б ў лмайди. Буларда, асосан, чет тиллардаги с ў злар сў қ ма санамаларнинг матн материалини ташкил этган. Бу ҳ одиса мо ҳ иятига т ў хталиб: «Турли тиллилик маъносизлик элементларини оширибгина қ олмай, балки к ў п асрлик сў қ ма санамалар матнини бойитиб, чет тиллардаги с ў злар ҳ исобидан рус болалар санамаларини бойитиб келмо қ да», — деб эътироф этад и М.Н.Мельников. Бу фикрни ў збек с ўқ ма санамалари ҳ ам т ў ла тасди қ лайди. Г.С.Виноградов сў қ ма с ў злар ҳ акида гапирар экан, уларнинг қ ачонлардир ани қ , маъно ва образларни ифода этганлигини баён этади. Шу фикрини далиллаш ма қ садида бир неча сў қ ма санамаларнинг бир пайтлар юксак мазмун касб этганлигани исботлашга ҳ а р акат қ илади: Эне-бене, Торба-сорба, Энце эвака, Таус эус,

Космотеус. У бу сў қ ма санама «Мен - замон ўғ лиман, ҳ ийлагарлик, ёвузликка қ арши к урашаман» деган мазмунни ифодалаганлигини матндаги с ў злар таржимасидан келтириб чи қ аради . Ҳ ар бир сў қ ма санама ў з ва қ тида ана шундай мазмунга эга б ў лган. Биро қ Г.С.Виноградов айтганидек: «К ў пгина маъносиз санамалар лотин тилидан кириб келган». Бу фикр рус санамалари учунгина етакчи тамойил саналиши мумкин. Лекин ў збек болалари репертуаридаги санамаларда бош қ а ҳ олат кузатилади. Ў збек болаларининг рус, корейс, ҳ инд ва бо шқ а шар қ ё ғ арб тилларини ў рганишлари, ё аксинча шу тилларда с ў злашувчи болалар билан ў йнаб, муло қ от қ илишлари туфайли уларнинг ў заро ҳ амкорликлари сабабли қ урама тилдаги санамалар юзага келган. Ў збек болалари репертуарида учровчи шундай санамалардан бирини О.Сафаров қ уйидагича изо ҳ лайди: Анчу-манчу, чуман чу, Чучуринчи атам бе, Э ҳ е-ве ҳ е варатар, Жазворине, чунни час. Дастлабки иккала сатрда корейсча с ў зларнинг фонетик қ урилиши санаш ритмига асос б ў лган. С ў нгги учинчи ва т ў ртинчи сатрларда русча «эхе-вехе», «варатар» (дарвозабон), «час» (соат), шунингдек, италянча «жазворине» ва ҳ индча «чунни» сингари қ урама с ў зларнинг фонетик қ урилмаси илгариги сатрлар жилосига айланган санаш ритмига омухталаштирилиб, композицион жи ҳ атдан ритмик тугаллик таъминланган . Санамаларда ритм. Бу жанрнинг асосий хусусияти ритмик о ҳ анг асосида қ урилганлигидир. В.П.Аникин санамага тавсиф бериб, шундай

дейди: «Санама - к ў п ҳ олларда ў йлаб чи қ арилган с ў злар ва қ атъ ий тартибда н ритмик о ҳ ангдо р лик негизидаги қ офияланишга асосланган қў ши қ дир» 21 . Шеърият - нут қ нинг мураккаб намунаси б ў либ, маълум мезон асосида юзага келадиган поэтик жара ё ндир. Улар ритмик ў лчовларсиз яратилма й ди. Шеър ритми муайян вазнга солинган мисралар, бандлар ор қ али қ онуний равишда такрорланишидан келиб чи қ адиган муси қ ийлик асосий рол ь ў йнайдиган ва сезгимиз ёрдами билан ҳ ис этиладиган о ҳ ангдорликдир. Шу маънода ритм санамаларда болаларнинг ҳ ис-туй ғ уси, ма қ садга эришиш й ў лини намоён этади. Санамадаги асосий хусусиятни Г.С.Виноградов шундай қ айд этади: «Санама болаларни шов қ ин ичидаги ритмга ў ргатад и ». Дар ҳ а қ и қ ат, «Санаш интонацияси замиридаги ритм барча санамалар композицион яхтлигининг асосий пойдевори ҳ исобланса-да, санамалар куйланмайди, балки ур ғ ули туро қ , сано қ оттенкасида к ў таринки кайфиятда шов қ ин билан айтилади 22 »- деб О.Сафаров ю қ оридаги фикрни янада т ў лдириб изо ҳ лайди . Санамалар ижросида ритм (с ў з ур ғ уси, туро қ ва пауза)нинг қў л ҳ аракати (ур ғ усиз с ў з ёки б ўғ инда ю қ ор иг а к ў тарилиши, ур ғ ули б ўғ инда пастга тушиши каби)га мослиги ало ҳ ида эътиборни тортади. Бинобарин, санама товуш товланиши ва ҳ аракатнинг меъёрийлиги натижасида навбатчини ани қ лаш ма қ сада т ўқ илган бади ҳ адир. Тўғри, поэтикада шеър ритми яратилган матнга асосланади, санамада эса о ғ заки о ҳ ангдорлик му ҳ им ў рин эгаллайди. Чунончи: «Бу й ў налиш поэтикада, шоир с ў зи билан айтганда, қ уло қ ни эмас, к ў зни ру ҳ лантирад и . Санамаларда эса товуш эшитилиши ор қ али о ҳ анг ҳ ал эт и лад и » , - деб изо ҳ лайди Г.С.Виноградов. Санама ритмида мисралар ид а туро қл аниш и санаш о ҳ ангини яратади. Бундай б ў линиш ритм о ҳ ангини шакллантиради ва матннинг ифодали 21 22

ўқ илишини таъм и нла й ди. Чунончи, тубандаги ў н икки с ў здан таркиб топган санамада туро қ лар қ уйидагича та қ симланган ҳ олда ижро этилади: Гулдон/ - гулдон/ този, Мишка/ - мишка/ ў зи, Тилла/ - пилла/ к ў к; Чи қ / гапирма/ к ў п! Санамаларда мисралар силлабик ў лчовда б ў либ, к ў п ҳ олларда икки-уч б ўғ инни ташкил этади: О қ тош, 2 Қ opa тош, 3 Бом-бом, 2 Чала том! 3 Уч бўғинли мисрадан иборат ра қ ам санамалар ҳ ам анчагина: Бир , икки 3 Олма дикки... 4 Тўрт бўғинли мисралар нисбатан камроқ учрайди: Бир, икки, уч, 4 Учдан қ олган пуч! 5 Олти бўғинли санамалар ҳ ам мавжуд: Бир, икки... ўн олти, 6 Ўн олти деб ким айтди? 7

Шуниси қизиқки, санамалар матнида ўзаро қофиядош мисра бўғинлари тенг бўлса-да, матннинг охиридаги якунловчи мисрада бутун одатдагидан кам бўлади. Чунки бу ритмик оҳангдорликнинг якунда тезлашуви талабидан келиб чиқади. Бу эса ўйин иштирокчисини навбатга чиқариш мақсади ва муддатини белгилашда муҳим аҳамият касб этади Бу ҳол санамаларнинг композицион жиҳатдан ўзига хос қурилишга эгалигини намоён килади : Матти, Матти дейди, 6 Келоттиман дейди. 6 Орқасига қарасам, 7 Кетоттиман дейди, 6 Матти пучук, 4 Сен чиқ!* 2 Санамаларда ритм оҳангдорлигини таъминлашда бўғинларнинг тартибигина эмас, балки туроқлар бўлинишига катта аҳамият берилмоғи лозим. Чунки туроқлар ритм оҳангдорлигини таъминловчи асосий восита бўлиб қолмасдан, матн мусиқийлиги, санаш оҳанги меъёрини тартибга келтиради, ижронинг ифодавийлигини қиёмига етказади. Очиқ қилиб айтганда, туроқлар санама матни ритми ва ўйноқлигини тартибга солиб турувчи вазний бирликдир. Санамаларда ритмик ўйноқиликни юзага келтиришда урғу айрича поэтик вазифа бажаради. Унда икки хил урғуни кузатиш мумкин: 1. Маъно урғуси. Бунда санама матнидаги сўзлар ёки гап бўлакларининг талаффузи тўғри белгиланиши, алдов мақсадида ўринсиз ҳар жойда қўлланмаслиги шарт. Маъно урғусини нотўғри қўллаш ўйинчиларда норозиликни келтириб чиқаради. Чунончи, сўқма (маъносиз) сўзлардан иборат тубандаги санамани кўздан кечирайлик: Эн -ки | бен- ки

Рик- ки | фак -ки Ур -фа | ту - ра Сен -ки | вра -ки Де -ва | де -ва Бакс! Маъно урғуси онабошининг ўйин жараёнида матнни меъёрий ижро этишидаги маҳорати даражасини белгилайди. У маъно ур ғ уси ор қ али ижрода шов қ ин, овоз, о ҳ анг, ритм ранг-баранглигига эришади. Маъно ур ғ уси ижро усулини белгилайди. 2. Хотима у p ғ y си. Бундай ур ғ у баланд, маъно ур ғ усидан фар қ ланувчи о ҳ ангда айтилади. Хотима ур ғ уси -«чи қ " ёки «чи қ син» каби даъватловчи охирги с ў з ёки б ўғ инга тушади: Бир, икки, уч... Учдан қ олган пуч. Агар билағон бўлсанг, Сен жойингдан кўч! Бу матнда хотима урғуси «кўч» сўзига тушган ва у одатдаги ижродан баланд ва айри оҳангдаги зарб билан айтилади. Санамаларда қ офия ҳ ам му ҳ им рол ь ў йнайди. Зеро, санамалардаги ритмик о ҳ ангдорлик бўё ғ и шу асосда юзага келтирилган. Қ офия жанрнинг о ҳ ангдорлиги, ритмнинг ў йно қ илигини р ў ёбга чи қ арадиган шеърий тузилишнинг асосий белгиси сифатида му ҳ им а ҳ амиятга эгадир. Ҳ атто сў қ ма санамаларда ҳ ам қ офия зарурати сезилиб туради. Мазмунсиз с ў зларни қ офиялаш замирида ритмик о ҳ анг яратилган: Битта, битмонта,

Калонта, капуста, Ў ттизта! Айрим ҳолларда болалар санамалар матнидаги ҳар бир мисрада ички қофиядошликка эришадилар: Кал бир —калнинг қў л-бети кир. Кал икки —калнинг бошида й ўқ туки. Кал уч —калнинг боши пуч, Кал т ў рт —кални ча қ ириб турт . Санаманинг бош қ а бир вариантида бу сатр «Кал т ў рт – унинг боши м ў рт» шаклида ҳ ам учрайди. Матнда бир-кир, икки-туки, уч-пуч, тўрт -турт каби ички қ офияланиш ритмик ў йно қ иликни юзага келтирган. Қ офияда о ҳ анг жарангдорлигини таъминлашда омофонлардан фойдаланиш ҳа м болалар ижодкорлигида намоён б ў лган. Омофонлар айтилиши ва ёзилиши ж иҳ атидан бир-бирига я қ ин с ў злар б ў либ, улар маъно ж иҳ атидан бир- б и ридан тубдан фар қ қ илади. Шу сабабли санамалар матнида омофоник қ офияларнинг сероблиги ало ҳ ида ди ққ атга сазовор. Қ олаверса, улар болаларда с ў з маъноларни и дрок этиш ва о ҳ ангини ҳ ис қ илиш туй ғ уларини ш акллантирад и . Қ уйидаги санамада -чи юкламаси асосида омофоник қ офия ҳ осил қ илинган: Отанг ким-чи, Онанг к и м-чи, Ў тир , Оё ғ ингни чимчий! Санамаларнинг дастлабки бошловчи икки сатри ўзаро қофияланиб, кейинги мисралари очиқ ё қофиясиз қолган шакллари анчагина. Лекин

уларда воқеалар кетма-кетлиги сақланиб қолган эса-да, ритмик оҳанг яхлитлиги сезилиб туради. Охирги мисра-даъватловчи сўз дастлабки мисралар билан оҳангдошлик касб этади, оралиқдаги мисралар аввалгиларидан фарқли ўлароқ, баландроқ оҳанг билан айтилади. Бундай ҳолат, асосан, кумулятив санамалардаги у мумий хусусиятдир: Авак-бувак, Чодир чувак. Ушп у лагим, Сувга тушди, Ҳ асан қара, О либ чиқ! Санамаларда сўзларни маъносизлантириш, ҳатто бузиб қўллаш, оҳангдош сўзларни кўпроқ келтириш ёхуд сўзларни олдинги сўзга «мажбуран» қофиядош қилиш ҳоллари ҳам учрайди. Бу санамаларга хос хусусиятдир. Санамалар матни кўп ҳолларда, бир, икки ё уч туроқлилик негизида қурилган. Бир туроқли матн: Девор кети, Барра ў ти. Жиблажибон, Ё қ утхон, Сен тур, Сен чи қ! Икки туро қ ли матн:

Ў зборганни(нг)/ суви бор, Дарахтлари/ худди бор Онабоши/, қ ани чи қ , Болаларинг/ сенга зор! Санамалар ижросида матндаги ибораларни аниқ белгилай олиш онабоши маҳорат даражасини кўрсатувчи нуқтадир. Ибора — поэтик нутқнинг икки пауза орасидаги интонацион бутунлиги бўлиб, кўпинча тугал бир гапга тенг бўлади. Ибора матн мазмунининг ўйин иштирокчиларига таъсирини белгилайди, тингловчида руҳий-ҳиссий туйғуни уйғотади. Санамалар матнидаги асосий меъёр тўрт-беш ибора доирасида бўлади. Жумладан, қуйидаги санамани кўздан кечирайлик: Мана,// мана// бу Когон, Минсанг-чи,// хайло// вагон. Бир, икки, уч, тўрт, Тўртдан қолган мўрт// Беш, олти, етти, саккиз, Қани,// сен чиқ-чи // тўнғиз.* Санама бир неча такт негизида қ урилган. Такт иборанинг қ ис қ а пауза орасида келувчи ва бир бош ур ғ у билан айтилувчи б ў лагидир. Ю қ оридаги матнда мисралар т ў рт ва уч тактли тарзда яратилган. Санамаларда тактлар к ў пинча икки с ў знинг мазмун ва о ҳ анг жи ҳ атидан бо ғ ланиши ёки айрим ҳ олларда с ў зларнинг такрори негизида ҳ осил б ў лади: Пода келади/ Мош, мош/

Оё ғ ида ну қ ра тош/ Ну қ ра тошни/ Олайлик,/ Чўп санди қ а/ Солайлик,/ Ч ў п санди қ / Синса агар/, Темир сандиққа/ Солайлик! Кўпгина санамаларда сўз маъноси алоҳида ўрин эгалласа-да, сўқма санамаларда сўз бундай хусусиятга эга эмас ва ўзича айрим урғу билан айтилиш доирасида кифояланади. Санамаларнинг ритмик оҳангини яратишда ҳижжалаб айтилишга мўлжалланган бош мисраларнинг ўрни алоҳида. Бу мисралар кўпинча мусиқий оҳангдошликка эга сўқма ёки тақлид сўзлардан тузилади. Бундай сўзлардаги товушлар нафақат матн яратилишида, балки тез айтишлар каби болаларнинг нутқ равонлигини таъминлашда, аниқроғи, улар нутқ аппаратини фаоллаштириш ва овоз жарангдорлигини теранлаштиришда зарурий машқлар сифатида ҳам аҳамият касб этади. Бундай матнлар болалар ижодкорлигида анчагина: Типи-тапи, типи-тон, Типи-тапи, запи-зон, Запа-теро, реминдон, Чи қ а тур г ин, сен дугон!

Маълум бўладики бўғин, туроқ, сўз, такт ва иборалар санамада ритмни юзага келтириш, онабошининг матнни ифодали ижро этиш учун зарурий композицион унсурлар ҳисобланади. Булардан ташқари, санамада қатъий ритмни яратиш учун қофия, темп ва интонация каби узвларнинг муҳимлигини бошда таъкидлаган эдик. Санамаларнинг таркибий тузилиши. Санамалар аниқ таркибий асосга эга. Унда бошланувчи мисранинг ритмик оҳанги асосий композицион меҳвар вазифасини ўтайди, шунинг учун санамалар кўпинча бошлама сатрлари билан номланади. Кўпгина олимлар санамаларни таркибига кўра уч қисмга бўлишганда ҳам асосан худди шу бош сатрларни анъанавий бошлама тарзида жанрнинг пойдевори ҳисоблайдилар. Анъанавий бошламани н г бош хусусияти - санаманинг ритмик композицион асосини юзага келти ри шдан иборат . Бинобарин, анъанавий бошлама ра қ амда ифодаланадими, с ў з ёки с ўқ ма с ў здан ифодаланадими, бундан қ атьи назар санаш ритмида сано қ вазифасини ў тайди: Бир, икки... ў н олти Ў н олти деб ким айтди? Кўпгина анъанавий бошламалар сўқма сўзлар такрори ёки турли шаклдаги товушларнинг уйғун ҳолатдаги жилолантири-лиши асосида ҳосил бўлади: Адин-бадин... Ёки: Тум-тум, тумане ... каби. Санамаларнинг анъанавий бошламадан хотимагача бўлган қисми йўналиш («ход») дейилади. Кўпгина санамаларда йўналиш фабула (асарда тасвирланган воқеа)дан иборат бўлади. Йўналиш драматик, ҳикоя қилиш,

тасвир, сўз образ, шунингдек, воқеа параллелизми ёхуд уларни қарама- қараш қўйиш орқали ҳам ифодаланиши мумкин. Жумладан: Бир, икки, уч, тўрт, Калланг ичи мўрт, - бошламасида драматик муносабат устувор бўлса-да, ўйин асносида ҳеч қандай қарама-қаршилик содир бўлмайди, балки бунда ҳазил-мутойиба, тегажоклик руҳи ифодаланган бўлиб, бу улар ўртасидаги ҳамжиҳатликни кучайтиришга хизмат қилади. Санамада йўналишни белгилашда ҳикоя қилиш ҳам анчагина ўрин тутади: Тоғда лола, Бир қ из бола Д ў ппи тикади. Бу сатрларда маконда мавжудлик ва ҳаракатнинг унга мутаносиблиги ҳақида ахборот берилган. Шу ахборотда ниманидир санаш эҳтиёжи сезилиб турибди. Унга ишора бор. Бундай тасвир во қ еабанд санамаларда кам учрайди. У доимо бирор предмет тасвири ёки шу предметни ифодалаш учун бадиий тасвирий воситаларнинг қў лланиши асосида юзага келади: Бобо ёнғок, Ичи тўла ёғ... Санамаларда йўналиш шунчаки сўз-образларда ҳам ифодаланиб, унинг матни икки ёки уч-тўрт сўздан иборат бўлиши мумкин: Чу ғ урчи қ , чумчу қ , Сен тур, сен чи қ! Табиийки, санамада йўналишни хотимага бошловчи сатрлар қофиядошлигига алоҳида диққат қилинган. Зеро, хотима ёки якун асарнинг

ҳал қилувчи ўрни бўлиб, жанрнинг композицион узви саналади. Якун ўйинбоши томонидан доимо назорат қилинади. Чунки болага «навбат» беришда у санаманинг табиий якуний интиҳосига эришиб, охирги мантиқий сўз ёки бўғин урғусини кучли, баланд ва шўхроқ товушда ифодалаши лозим. Хотимада ўйинбоши санама туроқни алоҳида ритмик бутунлик сифатида саноқ оҳангида ижро этиш орқали қўл ҳаракатини урғули бўғинда туширган ва урғусиз бўғинда кўтарган ҳолатда якуний натижага эришмоғи лозим. У шундагина ўйин иштирокчиларига кўтаринки кайфият (эстетик мотив) бағишлаш ва беихтиёр навбатчини танлаш (этик мотив) имкониятига эга бўлади. Шунинг учун ҳам хотима ёки якун буйруқ оҳангидаги жарангли поэтик жумла сифатида тугалланади: Иқ-пиқ, Сен чиқ! Воқеабанд ва сўқма санамаларда якун кўпинча буйруқ оҳангида биpop сўз ёки одатий сўз бўғинларнинг кучлироқ товуш билан айтилиши орқали ҳам ифодаланди: Атола-батола қ о қ , Менга бўғирсоқ.. Тўйчи бобомнинг Соқоллари оқ, Қиссалари қоқ Хотима ёки якун кўпинча «Сен чиқ!», «Сен қоч!» каби даъватловчи буйруқ гаплар шаклида бўлади. Бу даъват кучли, шовқинли оҳанг билан ифодаланади.

Хотима мазмун-моҳиятига кўра бир қанча кўринишларда намоён бўлади: Асосан, самимий муносабат ифодаланади: Қ аччи, қ аччи дона, Думалама, Қоч дугона. 2. Ҳар доим даъват оҳанги сезилиб туради Облоҳу, Талқони ту, Лолахонни сувда юв! Нарса ё ҳ одисага хос ҳ аракат акс этади: Аттум-баттум, Кўнгуллаттум. Пичоғимни чархлаб, Офтобга ялтиллатим. Ҳаяжонни ифодаловчи ундовчи оҳангни англатади: Анда хаёл, Манда хаёл. Родина д ў ст! Онабошининг ў йин иштирокчисини эркала ш ини ифода этади: Юздан ч ин дан

Оппо қ қ из . Оппо қ қ изнинг Онаси сиз! Санамаларда с ў з ва ифодавийлик асосий ў рин тутади. С ў злардаги товуш ў згариши, такрори ва орттирилиши, шаклий тузилиши улар поэтик о ҳ ангдорлигини кучайтиради. Чунончи: Абадайни-шабадайни, Шаб-шабадайни. Думала қ о қ Сен чи қ у, бо қ ! * Санамалар ижросидаги эътиборли воситалардан бири -ур ғ у. Ҳ ар бир туро қ таъкидланувчи ур ғ уга эга б ў лади , унда санаш о ҳ анги ў йинбоши томонидан ани қ ифодаланиб туриши шарт. Ў йинбошининг таъкидловчи ур ғ ули санаш о ҳ анги матндаги композицион яхлитликни келтириб чи қ ариши, ижро жара ё нини бош қ ариб бормо ғ и лозим. Бу жараёнда ў йинбошининг ур ғ усиз б ўғ инларда қў лни ю қо рига к ў тариши, ур ғ ули бу ғ инларда пастга тушириб, ў йин иштирокчисининг к ў ксини н уқ иб ёки елкасини туртиб туриб ого ҳ лантириши анъанавийдир. Бунда ў йинбоши - нинг икки ур ғ у - манти қ ий ва с ў з ур ғ усидан қ ай тарзда фойдалана билиш ма ҳ орати ало ҳ ида а ҳ ам ия тга эга. Кузатишим из ча, ў йинбоши санамаларда туро қ ланишни к ў пинча санаш о ҳ анг и га т ўғ рилаб та қ симлаш асосида ма қ садга эришади. Айрим ҳ олларда эса с ў зни б ўғ инларга б ў либ, ур ғ усини ифодалаш ор қ али навбатчини белг и лаш вазифасин и қў ядики, бунда хотимадаги с ў знинг бир б ўғ ини ни мант иқ ий даъватловчи буйру қ о ҳ ангида айтилади. К ў п ҳ олларда хотимадаги ў ша ур ғ ули с ў з ишт ирок этган мисра ў зидан олдинги қ офиядош мисрадаги

с ў здан бу ғ ин жи ҳатидан ё орти қ , ё камлиги билан фар қ ланиб туради. Бу эса ў й и нбошин инг навбатчини белгилашида овозининг доимий меъёрда ў згариб туриши учун хизмат қ илади. Гарчи бу ритм ик -композицион жи ҳ атдан вазндаги « қ усур» б ў лса-да, санама жанрига хос ў зини о қ ловчи хусусиятдир. Чунончи, ў йинбоши қ уйидаги санамани худди шундай туро қ ланиш асосида ижро этади: Бир: икки... Етти :саккиз ... Тўққиз :ўн... Те : ле : фон. Теле: фон: нинг Номе: ри: уч. Тўрт: т ўқ .: сон Чақир: тир: сам Йўқ : сан! * Бинобарин, санамалардаги сўз урғуси - матндаги сўзларнинг бўғинларида урғуни тўғри қўллашни ифода этса, мантиқий урғу эса матндаги сўзни маъно очишга бўйсундирилган ва қолаверса, хотимадаги охирги сўз ёки урғули бўғин ритмик оҳангдорлигини ифода этган ҳолда, ритмик-композицион яхлитликка эришишга асос бўлиб келади. Санамалар ижроч или гининг асосий талаби - уларни ифодали ўқ и й олишдан иборат. Шунинг учун ҳ ам Г.С.Виноградов: «Санамалар - бу шундай шеърки, худди бутун хал қ о ғ заки ижодидаги каби материал «жарангдорли»гидан айри яшай олмайди ва унинг айтилиши ҳ а қ ида

га пи рганда, биз фа қ ат декломация ҳ а қ идагина гапира оламиз. Шунчаки мазмуни, қ урилиши, таркиби ва ҳ атто ритми билангина эмас, балки ў зининг вазифаси ва қў лланиши билан санама декломациянинг тор ички имкониятлари доирасидаг ин а амал қ илади. Унинг айтилишида биз на овоз жарангининг муси қ ий жилосини, на жонли с ў злашувга хослигини кузатамиз, балки алла қ андай орали қ да ҳ осил б ў лган хилма-хил шеърий тилга хос товушлар жарангини к ў риш мумкин», -деб ёзган эди . Ўйинбоши санамалapни ижро этиш усулларинш яхши билиши зарур. Ижро этиш усуллари эса пауза, интонация ва ифодали ўқиш орқали намоён бўлади. Пауза - асарнинг алоҳида жанрий хусусияти бўлиб, мазмун ва синтактик қурилиш билан узвий боғлиқ. У ўйинбоши фикрининг ўйин иштирокчиларига аниқ ва тўла етиб боришига катта ёрдам беради. Пауза санамаларда аксарият ҳолларда туроқларга (айрим ҳолларда мисра охиридаги бўғинларга ҳам) тушади ва ҳис-ҳаяжон уйғотади. Санамад а ҳ ар бир б ў лак б и р-биридан доимо пауза ор қ али ажратилади: Аттум-баттум/ /, Бир тептим//, Поезд й ў лига тушдим//. Поезд й ў ли - уч бозор//, Уч бозорда айи қ бор//. Айи қ мени қў р қ итди//, Юрагимни силкитди// Ана қ изу//, мана қ из// Тушга кирган

Доно қиз// Чиқа қолсанг-чи//, Шу кез!// Санамаларни ифодали ўқишда интонация алоҳида аҳамиятга эга. Ўйинбошининг фикр-туйғулари, мақсад-интилишлари, ҳис-ҳаяжонлари овоз товланишлари орқали бошқаларга етиб боради. Муайян истак ва ният интилишлар натижасида юзага келиши қуйидаги санаманинг интонациясида яққол ифодаланиб турибди: Чойнагим ола-була, Пиёласи ола-була. - Ким синдирди? - Абду ҳ ошим, - Гапни ч ў змай, Пулини т ў ла! Санамада чойнакни синдирган Абдуҳошимга нисбатан қатъий жазо ифода этилмоқда. Бинобарин, санама ўйинбоши то-монидан турли овоз товланишларида ижро этилмоғи лозим. Ин-тонация орқали қаҳрамонларнинг ҳар хил кайфиятлари ва кечин-малари ифодаланган. Айниқса, интонация поэтик асарнинг рит-мик оҳангдорлигини тингловчига етказишда асосий роль ўйнайди. Санама ижросида темп ҳам муҳимдир. Темп - ифодали ўқиш-нинг ҳис- ҳаяжон жиҳатдан интенсивлиги... асарда қаҳрамонлар ички кечинмалари, ҳис-ҳаяжонларининг воқеалар ривожлани-шига омухта кескинлиги даражасида ўзгариб туриши сифатида қуйидаги санамада ўз ифодасини топган. Чунончи: Одина, Одина, ягона,

Мисли Вали жа ҳ она, Жа ҳ он-жа ҳ он қ изининг Отини қў йдим Фазила. Фазиланинг отини Дарвозага қоқибди . Бўри келиб ўпибди, Чумчуқ келиб чўқибди. Бир, икки, уч, тўрт, Беш, олти, етти, Етаклаб кетди! Табиийки, санаманинг ритмик-композицион қурилишида поэтик анъаналарга, бадиий воситаларга, мазмунини ифодаловчи йўналишининг қанчалар намоён бўлишида айтилиш темпи айрича роль ўйнаган. Унинг мазмуний йўналиши болаларга идрок ва мушоҳада замирига қурилган. Матндаги сюжет йўналишини ифодаловчи биринчи мисрадан тўртинчи мисрагача бўлган банд ўртача меъёрда ижро этилса, сўнгги уч мисра то якуний даъватловчи сатргача юқори овозда шовқин солиниб тез ижро этилади. Кўринаётирки, санама матнининг бошланғич қисми меъёрий оҳангда бўлиб хотимага яқинлашган сайин овоз тезлиги ошиб, шовқин оҳанги кўтарилиб, ижро оҳанги кучли зарб ҳосил қилган тарзда якун топади. Ўйинбошининг бундай ижрочилиги бошқа санамалар учун ҳам муштарак ҳолатдир. Ана шу мулоҳазаларга таяниб санамалар табиатига хос хусусиятларни қуйидагича умумлаштириш мумкин: 1. Санамаларнинг ў зига хос ижро тартиби мавжуд. У ў йиннинг

дебочаси сифатида к ў п вазифани адо этади. Ў йинда гал (навбат)да қ олувчини ани қ лайди ва баъзан бутун бир ҳ аракатли ў йинни бош қ аради. 2. Санамаларда ра қ ам, с ў з ва сў қ ма с ў з асосий курилиш материали вазифасини бажаради, қ олаверса, худди шу материал санаманинг поэтик мо ҳ иятини ташкил этади. 3. Санамалар учун ритм му ҳ им эстетик ў з и саналади. Ритм туро қ , пауза, такт, темп (суръат) ур ғ у ва қ офия билан узвий ало қ адорликда ҳ осил б ў лган ва жанрнинг ритмик-композицион асосини ташкил этган. 4. Санамалар композицион таркибига к ў ра бошлама, й ў налиш ва хотимадан иборат ў йин бади ҳ алари б ў либ, ў тмишда ҳ ам, ҳ оз ир ҳ ам фаол яратилмо қ да. У яхлит синтактик, композицион-конструктив тизимга эга. Шу асосда замонавийлик ва ҳ аётийлик касб этиб келмо қ да.

Ф ойдаланилган адабиётлар рўйхати 1. Каримов И.А. Ўзбекистоннинг истиқлол ва тараққиёт йўли. -Тошкент. «Ўзбекистон», 1992, - 79 б. 2. Каримов И.А. Ўзбекистон иқтисодий ислоҳотларни чуқурлаштириш йўлида. Тошкент. «Ўзбекистон», 1995. - 267 б. 3. Каримов И.А. Ўзбекистон XXI аср бўсағасида: хавфсизликка таҳдид, барқарорлик шартлари ва тараққиёт кафолатлари. Тошкент: «Ўзбекистон», 1997, - 326 б. 4. Каримов И.А. Баркамол авлод - Ўзбекистон тараққиётининг пойдевори. Тошкент: «Ўзбекистон», 1997, - 63 б. 5. Каримов И.А. Ўзбекистон буюк келажак сари. Тошкент. «Ўзбекистон», 1998, - 683 б. 6. Каримов И.А. Тарихий хотирасиз келажак й ўқ . Тошкент: «Шар қ », 1998, -31 б. 7. Каримов И.А. Ў з келажагимизни ў з қў лимиз билан қ урмо қ дамиз, «Туркистон» газетаси, 1999. 3 феврал сони.

Похожие

Санамаларнинг тарихий асослари

Санамаларнинг таснифи ва таркибий хусусиятлари

Маказий Осиё Русия таркибида санъат

ХХ асрда ўзбекистон санъати ва меъморчилиги

XX Аср бошларида ўзбекистон санъати