Тафаккур. Тафаккур турлари. Тафаккурнинг индивидуал хусусиятлари - Искусство - Рефераты

Тафаккур. Тафаккур турлари. Тафаккурнинг индивидуал хусусиятлари

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

82 KB

Тафаккур. Тафаккур турлари. Тафаккурнинг индивидуал хусусиятлари Режа: 1. Тафаккур 2. Тафаккур турлари. Тафаккурнинг индивидуал хусусиятлари 3. Мусиқа санъатида тасаввур 4. Мусиқий тасаввурнинг ҳаётий тажриба билан боғлиқлиги 5. Мусиқий тасаввурнинг ривожланиши

Тафаккур – киши онгида борлиқнинг унинг таҳлили ва синтези билан акс этиш жараёнидир. Тафаккур ҳиссий билиш (ҳис этиш, идрок этиш) воситасида ва унинг чегараларидан чиққан ҳолда амалий фаолият асосида юзага келади. Тафаккур аниқ билимлар, далилларга суянади, таҳлил қилади, қиёслайди, умумлаштиради, хулосалар чиқаради. Тафаккур муаммоларини илмий, фалсафий ўрганиш билан билиш назарияси – гносеология шуғулланади. Тафаккурни икки фан мантиқ ва психология тадқиқ этади. Мантиқда тафаккурнинг мантиқий шакллари ўрганилади – тушунчалар, фикрлар, хулоса чиқаришлар. Умумий психологияда тафаккурнинг қуйидаги турлари тавсифланади: кўргазмали-ҳаракатли, кўргазмали-образли ва абстракт, мавҳум (умумий, назарий). Мустақиллик, ўзига хослик, кенглик, ихчамлик, тезлик кабилар тафаккурнинг индивидуал ўзига хос жиҲатларидир. Мусиқий тафаккур мусиқий ҳис, мусиқий идрок асосида пайдо бўлади ва овозли, мусиқий, бадиий образларга таянади. Мусиқий тафаккур – мусиқий маданият ўзига хослиги, қонуниятларини билишнинг специфик, интеллектуал жараёни ва мусиқий санъат асарини тушунишдир. Мусиқий тафаккурнинг ўзига хослиги мусиқий қобилиятнинг ривожланганлигига, шунингдек, инсон яшаб тарбияланаётган мусиқий муҳит шарт-шароитига боғлиқ. Шарқ ва /арб мусиқий маданиятлари орасидаги тафовутларни алоҳида таъкидлаш жоиз. Шарқ мусиқаси учун монодияга асосланган тафаккур: кўплаб лад кўринишлари (80 дан ортиқ), чорак тонли, нимчорак тонли, глиссандо усулларининг қўлланилиши, ритм тузилишининг бойлиги, товушларнинг нотемперациявий муносабати, тембр ва куй хилма-хиллигидан фойдаланиш билан мусиқий тафаккурни горизонтал ривожлантириш, хосдир.

Европа мусиқа маданияти учун эса гомофон-гармоник тафаккур: гармоник кетма-кетлик ҳаракати мантиқи билан боғлиқ мусиқий тафаккурни вертикал ривожлантириш хосдир. Мусиқий тафаккур қадим замонлардан буён ўрганиб келинади. Пифагорнинг монохорд устида олиб борган тажрибалари жараёнида кашф этган мусиқий овозларнинг ўзаро муносабатлари тизими, айтиш мумкинки, мусиқий тафаккур фанининг ривожини бошлаб берди. Тафаккур турлари. Тафаккурнинг индивидуал хусусиятлари Мусиқа санъатида кўргазмали-ҳаракатли тафаккурга ижрочи, педагог, маърифий ишларни олиб борувчилар фаолиятини киритиш мумкин. Кўргазмали-образли тафаккур тингловчи идрокининг хусусияти билан боғлиқ. Мавҳум (назарий, абстракт-мантиқий) тафаккур бастакор, мусиқашунос фаолияти билан боғлиқ. Мусиқа санъатининг ўзига хослиги билан боғлиқ равишда, мусиқий тафаккурнинг яна бир турини ажратиб кўрсатиш мумкин – бу ижодий тафаккур. Мусиқий тафаккурнинг барча турлари ижтимоий-тарихий хусусиятга эга, яъни маълум бир тарихий даврга тегишли. Ана шу тарзда турли даврлар услуби пайдо бўлади: қадимги полифонистлар услуби, Вена классиклари услуби, романтизм услуби, импрессионизм ва бошқа услублар. Мусиқий тафаккурнинг индивидуаллигини у ёки бу композитор, ижрочига хос бўлган мусиқий фикрларни ифодалаш усулида кузатишимиз мумкин. Ҳар бир санъаткор, у ҳатто жамият томонидан тавсия этилган йўналиш услуби доирасида ҳаракат қилса ҳам, такрорланмас ўзига хосликка эга. Мусиқий тафаккур бевосита бадиий образнинг туғилишига боғлиқ. Замонавий мусиқа психологиясида мусиқий асардаги бадиий образга уч – моддий, руҳий ва мантиқий ибтидо бирлиги сифатида қаралади. Моддий ибтидога нота матни, акустик ўлчамлар, куй, гармония, метроритм, динамика, тембр, регистр, фактура; руҳий ибтидога – кайфият, тасаввур,

ифода, ирода, ҳиссиёт; мантиқий ибтидога – шакл, жанр, мазмун киради. Композитор, ижрочи, тингловчи онгида мана шу барча мусиқий образларнинг ибтидоси бор бўлгандагина биз ҳақиқий мусиқий тафаккур ҳақида гапира оламиз. Мусиқий фаолиятда тафаккур асосан қуйидаги жиҳатларга боғлиқ: асарнинг образ қурилиши – бўлиши мумкин бўлган ассоциациялар, кайфият ва улар ортида турган фикрларни ўйлаб кўриш; асарнинг мусиқий тўқимаси – гармоник тузилишида фикрлар ривожи, куй, ритм, фактура, динамика, агогика, шаклланиш мантиғини фикрлаб кўриш; фикр ва ҳиссиётларнинг мусиқа чолғуси ёки нота қоғозида мужассамлашишининг мукаммал йўллари, усуллари ва воситаларини топиш. Кўпчилик мусиқачи-педагогларнинг фикрича, замонавий мусиқа таълимида иштирокчиларнинг профессионал ижрочилик қобилиятлари, машқи устунлик қилади, бунда эса бойитувчи ва назарий сифатларга эга билимларнинг тўпланиб бориши жуда секин кечади. Мусиқий тафаккурнинг ривожланишига фаол кўмаклашувчи мусиқий ва умумий интеллектуал дунёқарашни кенгайтириш ёш мусиқачининг доимий иши бўлиши лозим, негаки бу унинг касбий имкониятларини оширади. Мусиқий фикрнинг ривожланиш мантиғи Энг умумий кўринишда мусиқий фикрнинг мантиқий ривожланиши Б.В.Асафьевнинг машҳур формуласи бўйича – бошланғич импульс, ҳаракат ва якунни ўз ичига олади. Бошланғич импульс экспозиция ёки баён деб номланган бир ёки икки мавзунинг ўтказилишида мужассам бўлади. Баёндан сўнг мусиқий фикрнинг ривожи бошланади ва бу ўринда фойдаланиладиган оддий мисоллардан бири – қайтариш ва қиёслаш. Ўзгартириш ва алмашиниш мусиқий фикр ривожига бошқа бир мисол бўлиб ҳисобланади.

Илгари суриш – бу қиёслашнинг шундай турики, унда ҳар бир қўшни бўлим аввалги унсур ва унга ab - bc - cd формуласи бўйича янги давом сақланиб қолади. Кучаювчи сиқиш, қисқартириш – бу асарнинг охирида ёки давомида динамиканинг ошиши, суръатнинг тезлашуви, гармониянинг тезроқ алмашинишидир. Компенсация (қоплаш) – асарнинг бир қисми бошқа бир қисмини характер, темп, динамикада қоплаши, тенглаш-тиришидир. Мусиқий тафаккурни ривожлантириш Таниқли педагог М.И.Махмутовнинг умумпедагогик концепциясига асосан иштирокчилардаги тафаккур кўникмаларини ривожлантиришдаги муаммоли вазиятлар қуйидагилар орқали юзага келиши мумкин: а) иштирокчиларнинг назарий изоҲни талаб қилувчи ҳаётий ҳодисалар, фактлар билан тўқнаш келиши; б) амалий ишларни ташкил этиш; в) иштирокчиларга шу ҳодисалар ҳақидаги аввалги ҳаётий тасаввурларига қарама-қарши ҳаётий ҳодисаларнинг маълум бўлиши; г) гипотезалар шаклланиши; д) иштирокчиларни мавжуд билимларни қиёслаш, солиштириш ва қарама-қарши қўйишга ундаш; е) иштирокчиларни янги фактларни тахминан умумлаштиришга ундаш; ж) тадқиқий вазифалар. Мусиқий таълим вазифалари учун муаммоли вазиятлар қуйидагича таърифланиши мумкин:

- асардаги бош интонацион мағизни очиб бериш; - мусиқий асарнинг услубий йўналишини эшитиш орқали аниқлаш; - маълум бир композитор мусиқасидан парчани бошқа композиторлар асари орасидан топиш; - ижрочилик услубининг хусусиятларини очиб бериш; - мусиқага мос дид, ҳид, ранг, адабиёт, сурат танлаш ва бошқалар. Ижрочилик жараёнида тафаккур кўникмаларини ривожлантириш учун қуйидагилар амалга оширилиши керак: - турли таҳрирдаги ижрочилик режаларини таққослаш; - мусиқий фикр ривожланадиган етакчи интонация ва таянч нуқталар топиш; - асарнинг бир неча ижро режасини ишлаб чиқиш; - асарни ҳар хил хаёлий чолғулаштириш билан ижро этиш; - асарни ҳар хил хаёлий рангда ижро этиш. Мусиқа яратиш жараёнида тафаккур кўникмаларини ривожлантириш учун қуйидагилар амалга оширилиши керак: - генерал-бас, бурдон, ритмо-остинато асосида гармоник йўлни мелодик ривожлантириш; - таниш қўшиқларни ёддан эслаб ижро этиш; - берилган эмоционал ҳолат ёки бадиий образга оид тонал ва атонал хусусиятга эга пьесаларни импровизация қилиш; - мусиқада нутқий, оддий, ҳаётий диалогларни ифода этиш; - турли тарихий даврлар, услуб, характерларга оид импровизациялар;

- айни асарнинг услубий, жанр хилма хиллиги. Хаёл, тасаввур Хаёл, тасаввур ёки фантазия – янгилик яратувчи кишининг руҳий, ижодий фаолияти натижасидир. Хаёл, тасаввур, фантазия қобилияти инсон мия фаолиятидаги олий фикрлаш жараёнларининг энг ажойибидир. Тасаввурли образ яратиш, юзага келадиган масалаларни ҳал этиш, ҳатто керакли ахборот ва билим тўлиқлиги бўлмаса ҳам, келажакни кўра олиш имконини беради. Масаланинг бундай ҳал этилишидаги камчилик шундаки, тасаввурлар доим ҳам етарлича аниқ бўлавермайди. Умумий психологияда тасаввурнинг қуйидаги: фаол ва суст кўринишлари ажратиб кўрсатилади. Суст тасаввурлар: атайин – хаёл, орзу ва бехос – туш, галлюцинация. Фаол тасаввурлар: яратувчанлик – тасвирга мос образ яратиш ва ижодкорлик – мустақил ҳолда янги образ яратиш. Мусиқа санъатида хаёл, тасаввур, фантазия фавқулодда муҳим аҳамиятга эга. Мусиқий ифода воситаси фаол тасаввур ва унинг яратувчилик ва ижодкорлик хусусиятлари туфайли онгимизда бадиий образлар яратилишига ёрдам беради. Тасаввурнинг фаоллиги, унинг ижодкорлик хусусияти композитор, ижрочи фаолиятида, уларнинг янги мусиқий бадиий образлар яратишида етакчи роль ўйнайди. Хаёл, тасаввур, фантазия мусиқа санъатига шу қадар яқинки, ҳатто айнан «фантазия», «хаёллар», «орзулар» деб аталган кўпгина мусиқий асарлар мавжуд. Хаёл нафақат фикрлаш фаолиятида турли образлар яратади, балки инсондаги органик жараёнларга ҳам кучли таъсир этади. Масалан, ўқитувчининг ўқувчига қўйган нотўғри баҳоси ёки шифокорнинг янглиш

ташхиси қандай оқибатларга олиб келишини биламиз. Биринчи ҳолатда норасолик комплекси ривожланиб кетиши, икинчисида эса бемор унда умуман бўлмаган касалликлар билан касалланиши мумкин (бошқа мисоллар: ўзини ишонтириш, аутотренинг, гипноз, идеомотор актлар, бионурлар). Мусиқа санъатида тасаввур Мусиқий асар айнан уч кўринишда мавжуд бўлади: композитор томонидан ёзилган нота матни, бу ёзув асосида ижрочи томонидан яратилган жонли ижро, мусиқадаги бадиий образларнинг тингловчи ҳаётий тажрибаси билан ўзаро таъсири (яратиш, ижро этиш, тинглаш – Б.В.Асафьевга кўра). Бу фаолият турларининг барчаси – мусиқа яратиш, уни ижро этиш, қабул қилишда – сифатли мусиқий фаолиятни таъминловчи тасаввур образлари албатта иштирок этади. Мусиқий асарни ярата туриб композитор хаёлий овозларга таянади, уларни ривожлантириш мантиғини ўйлаб чиқади, мусиқа яратиш жараёнидаги ҳиссиёт ва фикрларни энг яхши ҳолатда етказиб берувчи оҳангларни танлайди. Ижрочи композитор томонидан берилган матн билан ишлай бошлаганда унинг техник маҳорати мусиқий образни етказиб беришнинг асосий воситаси бўлиб чиқади. Унинг ёрдамида эса ижрочи керакли темп, ритм, динамика, агогика, тембрни топади. Ижро муваффақияти кўпинча ижрочи мусиқий асар образини қанчалик яхши ҳис қилиши ва тушунишига боғлиқ бўлади. Агар тингловчининг тасаввурида мусиқа товушлари асар руҳига мос ҳаётий вазиятлар, образлар, ассоциацияларни шакллантира олса, у композитор ва ижрочи ифодаламоқчи бўлган нарсани тушуна олади. Кўпинча бой ҳаётий тажрибага эга, кўп нарсани бошдан кечирган киши алоҳида мусиқий тажрибага эга бўлмаса ҳам, мусиқий тайёргарликка эга,

бироқ ҳаётий тажрибаси кам одамга нисбатан мусиқага чуқурроқ муносабат билдиради. Мусиқий тасаввурнинг ҳаётий тажриба билан боғлиқлиги Биламизки, бир ҳаётий мазмун композиторлар томонидан уларнинг индивидуаллиги, услуби ва яшаган даврига боғлиқ равишда турлича гавдалантирилади. Ер юзининг турли қитъаларида қайғу ва қувончнинг фарқи йўқ. Лекин бу туйғуларнинг мусиқадаги ифодаси кўпинча тарихий тараққиёт тамойилларига мувофиқ бўлади. Битта мусиқий асарни тинглаган икки киши ўз ҳаётий тажрибасидан келиб чиққан ҳолда уни турлича тушуниши, баҳолаши ва унда турли образларни кўриши мумкин. Мусиқани эшитиш, ижро этиш ва яратишга оид бу хусусиятларнинг барчаси тасаввурнинг Ҳосиласидир. У эса иккита одамда бир хил бўлмайди. Мусиқий тасаввур фаолияти мусиқий эшитиш тушунчасига чамбарчас боғлиқ. Бу тушунча тинглаш жараёнида янграётган мусиқа ҳақида бевосита таассурот берувчи мусиқий идрок асосида ривожланади. Лекин мусиқий тасаввур фаолияти ички эшитиш иши билан якунланмаслиги керак. Б.М.Теплов ҳақли равишда таъкидлаганидек: «деярли ҳеч қачон фақат эшитиш таассуротлари бўлмайди ва у кўриш, ҳаракат ва бошқа лаҳзаларни ўз ичига олиши керак». Бироқ мусиқий образлар тилини сўзлар билан таржима қилишга уринишнинг кераги йўқ. П.И.Чайковский ўзининг Тўртинчи симфонияси ҳақида С.И.Танеевга ёзган хатида таъкидлашича, агар бу симфония сўзлар билан таърифланса, у кулги уйғотиши ва кулгули туюлиши мумкин. «Симфония, - дейди П.ИЧайковский, - сўз билан айтиб бўлмайдиган нарсани ифодалаши, лекин у кўнгилдан чиқиши ва айтилиш керак бўлиши лозим». Қолаверса, композитор мусиқани яратган шарт-шароитлар ҳам ўрганилиши керак. Асар унинг дунёни ҳис этиши ва у яшаган давр дунёқарашидир ва бу

нарсалар мусиқий асар ижросидаги бадиий ғоянинг шаклланишига таъсир қилади. Маълумки, асар дастури, яъни композитор бирор ном берган ёки махсус тушунтиришлар берган дастур нисбатан енгилроқ қабул қилинади. Бу ҳолда композитор унинг асари билан танишишда ижрочи ва тингловчи тасаввурлари қай ўзанда ҳаракат қилишини белгилаб беради. Нодастурий асарнинг дастурини топиш ғайримусиқийдир ва мусиқага худди тасвирий санъатга ёндашгандек муносабатни билдиради. Агар, дастур мавжуд бўлса уни билиш, Б.М.Теплов тўғри таъкидлаганидек, «мусиқий дастурни тўла ва айнан қабул қилишнинг зарурий шарти»дир. Буни, айниқса, болалар билан ишлашда эътиборга олиш керак. «Агар болаларга дастурни топиш вазифаси юклатилса, бу уларни мусиқада маълум бир мазмун қандай ифодаланганлигини эшитиш ўрнига, ундан тасвирий ишоралар излашга мажбур қилади. Бу иш оқибатда мусиқага мутлақо маъносиз бўлмаганда Ҳам, оғир, икки маъноли, ноаниқ тилга бўлгандек қараш пайдо қилади» 1 . Профессионал мусиқачи учун, Г.Г.Нейгауз сўзлари билан айтганда, «мусиқа – тугалланган нутқ, аниқ фикр... у маълум бир имманент (ўзига хос – Р.Қ. ) маънога эга ва шунинг учун унинг қабул қилиниши ва тушунилиши учун ҳеч қандай қўшимча сўз ёки тасвирий изоҳ ва аниқлаштиришларга эҲтиёж бўлмайди... Шу боисдан ҳам ижодий тасаввури бор одам учун бутун мусиқа айни чоқда дастурдир (соф, дастурсиз деб аталувчи мусиқа ҳам!) ва у ҳеч қандай дастурга муҳтож бўлмайди Ҳам, чунки у бутун мазмунни охиригача ўз тилида баён этади» 2 . Мусиқий тасаввурнинг ривожланиши Ҳозирги пайтда мусиқа таълими назарияси ва амалиётида таълимдаги «мусиқий чолғугача» бўлган даврнинг зарурлиги ҳақида кўп гапирилмоқда. 1 2

Бу вақтда ўқувчиларда усиз мусиқа оламига киришнинг иложи бўлмаган бадиий таассуротнинг минимум даражаси йиғилиб боради. Бу ҳақда И.Гофман шундай деган: «Ўқувчи ҳар бир нота, секвенция, ритм, гармония ва ноталарда кўрсатилган барча кўрсатмаларни тушуниб етмагунча клавиатурага интилавермаса, ўзига жуда яхши ёрдам берган бўлади, негаки чалиш – ижрочи яхши биладиган нарсани қўллар ёрдамида ифодалаб беришдир» 3 . Тайёрлов даврининг вазифаси нафақат мусиқий эшитиш қобилиятини, балки ўз ичига мусиқий эшитиш, ҳаракат ва кўриш тасаввурларини олган барча ижодий тасаввур турларини аниқ бир мақсад йўлида ривожлантиришдир. Болаларни тайёрлов даври машғулотларида ўқиш, шеър ёзиш, расм чизиш, нақш солиш, қўшиқларни саҳналаштириш ва драматизация ўйинлари каби бадиий фаолиятнинг турли соҳаларига жалб этиш муҳимдир. Мусиқий асар талқинининг хилма-хиллигига динамика, агогика, артикуляция, педализация каби ифодавийликнинг ижрочилик воситаларидан фойдаланиш ҳисобига эришилади. Ривожланган тасаввур саҳна ҳаяжонини енгиб ўтишга ва, умуман, мусиқий ижро сифатининг яхшиланишига кўмаклашади. Л.А.Баренбойм уйда машқ қилганда ўзини концерт залида деб тасаввур қилувчи пианиночини мисол келтиради. «У хаёлан гўё аудитория олдида бутун дастур ёки алоҳида асарни ижро этишининг ўзиёқ етарли ва у нима ишончли жаранглаяпти, нима йўқ, тингловчи у ёки бу пьеса ижросига қандай муносабатда бўлаётганлигини билади. Ана шундай бир неча репетициядан сўнг у тўла ишонч билан саҳнага чиқишга тайёр бўлади. Саҳнага чиқиш учун тайёргарлик услубини топгунга қадар пианиночи мутлақо бошқа ҳиссиётни бошдан кечирарди: у янги дастур билан саҳнага чиқишга қўрқарди» 4 Мусиқачи-ижрочи иши амалиётига актёрлик усулларининг жорий этилиши бадиий ижронинг юқори даражасини 3 4

эгаллашга ёрдам беради, ундаги психик жараёнларнинг мукаммаллашишига кўмаклашади.

Адабиётлар 1. Аберт Г. В.А.Моцарт: В 2 ч. М., 1989. Ч.2, кн. 2. 2. Акбаров И.А. Мусиқа луғати. Т., 1997. 3. Александрова В., Мейлах Е. Лист. Л., 1968. 4. Алексеев А. Себя преодолеть. М., 1985. 5. Алексеев А.Д. История фортепианного искусства. М., 1988. Ч.1,2. 6. Алексеев А.Д. Методика обучения игре на фортепиано. М., 1978. 7. Алишер Навоий. Мукаммал асарлар тўплами. 20 жилд. Т., 1987-2003. 8. Аль-Фараби. Математические трактатў. Алма-Ата, 1972. 9. Аль-Фараби. Философские трактатў. Алма-Ата, 1970. 10. Алякринский Б.С. О талантах и способностях: Очерки о самовоспитании. М., 1971. 11. Амосов Н.М. Раздумья о здоровье. 3-е изд. М., 1987.

Похожие

Ижодий жараён моҳияти ва унинг асосий босқичлари

Мусиқа санъатида индивидуал-психологик тафовутлар

Тасвирий санъат асосларини ўқитишда ўқувчиларга индивидуал ёндошиш

Санъатнинг турлари

Композиция турлари