Мусиқа санъатида индивидуал-психологик тафовутлар - Искусство - Рефераты

Мусиқа санъатида индивидуал-психологик тафовутлар

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

53 KB

Мусиқа санъатида индивидуал-психологик тафовутлар Режа: 1. Темперамент 2. Характер 3. Темперамент ва характер 4. Шопен ва Лист

Мусиқа санъати фақат ўзига хос бўлган кўриниш ва шаклларда, шунингдек, мусиқий-бадиий жанрларда, образларда инсон фикри, туйғулари, мақсадлари, эмоциялари ва темпераментини акс эттиради. Бундай тафовутлар мусиқий фаолиятнинг жанри, шакли, кўринишлари, мусиқий асар мазмунига боғлиқ бўлади. Инсон руҳиятидаги динамик кўринишларнинг индивидуал хусусиятларини биз темперамент деб атаймиз. Руҳий жараёнларнинг ўтиш тезлиги инсон темпераментида намоён бўлади. Темпераментлар хилма-хиллигини бу жараёнларнинг ўтиш сифати тарзида тавсифлаш мумкин. Гиппократ (эрамиздан аввалги V аср) киши организмининг ҳолати ундаги суюқликларнинг (қон, зардоб, сафро) ўзаро мутаносиблигига боғлиқ деб ҳисоблаган. Қисмларнинг тегишли тарздаги мутаносиблиги лотин тилида temperamentum деб юритилган. Турли темпераментларнинг номлари шундан келиб чиққан. Сангвиник («санвис» – қон) – сезиларли психик фаолликка эга одам. Физиологияда нерв фаолиятининг кучли вазмин тезкор турига тўғри келади. Флегматик («флегма» – зардоб) – хотиржам одам. Физиологияда нерв фаолиятининг кучли вазмин суст турига тўғри келади. Холерик («холе» – сафро) – жуда серғайрат одам. Физиологияда нерв фаолиятининг кучли новазмин турига тўғри келади. Меланхолик («мелайна холе» – қора сафро) – психологик фаоллиги паст одам. Физиологияда нерв фаолиятининг кучсиз турига тўғри келади. Антик давр фанининг темпераментнинг органик асослари ҳақидаги маълумотлари фақат қизиқиш уйғотади, холос. Лекин темпераментнинг типологик тузилиши тўғри таснифланган ва ҳозирги вақтгача амал қилади. Мусиқа санъатида турли темп, динамика, характернинг бирлашуви асарни ижро этиш жараёнида унга рангдорлик ва уйғунлик бахш этиб туради. Мусиқада асарни темперамент билан ижро этиш жуда муҳим, бу тингловчи идрокини фаоллаштиради. Асар хусусияти кўп ҳолда композитор ва ижрочи

темпераментига, уларнинг руҳий ҳолатига боғлиқ. Ўқувчиларнинг психологик ўзига хослигини, темпераментини билиш педагогга ўқув жараёнини тўғри ташкил этиш, зарур мусиқий ўқув репертуарни тўғри танлаш имконини беради. Жамоавий ижро (оркестр, хор, ансамблда) учун ўқувчиларни танлашда темпераментларнинг бир-бирига мос келиши, хилма-хиллигига эътибор бериш катта аҳамиятга эга. Характер Характер – ўзини тутишдаги ўзига хосликлар ва бирор нарсага бўлган муносабат жараёнида намоён этилувчи шахснинг индивидуал хусусияти. «Характер» сўзи юнон тилидан таржима қилинганда «нақш, аломат», яъни фарқловчи хусусият, белги, деган маънони билдиради. Инсон характерини (юмшоқ, кўнгилчан ёки қаттиқ, бесабр; қувноқ ёки ғамгин, дадил ёки уятчан, муросали ёки муросасиз; хушмуомала, хайрихоҳ ёки қўпол, бетакаллуф) ташкил этувчи индивидуал хусусиятлар биринчи навбатда иродага (масалан, қатъийлик ёки ишончсизлик, қўрқоқлик), туйғуларга (хушчақ-чақлик, ғамгинлик) ва ақлга (калтабинлик, сермулоҳазалик) тааллуқлидир. Характернинг намоён бўлиши қатор ҳолатларда амалда иродавий, эмоционал ёки интеллектуал қисмларга бўлинмайди (масалан: шубҳачи, олижаноб, ҳимматли, кекчи ва бошқалар). Инсон характери аксарият ҳолда серқиррадир. У одамларнинг бошқаларга, ўз-ўзига, иш, нарсаларга муносабатида намоён бўлади. Темперамент ва характер Агар темперамент турли ҳодисаларга муносабатда инсондаги табиий хусусиятларни намоён этса, характер инсоннинг ҳаётга муносабатида унинг ижтимоий хусусиятларини акс эттиради. Темперамент ҳақида у шиддатли,

суст бўлиши мумкин, деб айтилса, характерни қатъиятли, меҳрибон, тиришқоқ ва ҳоказо, деб таърифлашади. Темперамент ва характердаги умумий жиҳат шуки, уларнинг ҳар иккаласи инсоннинг ижтимоий қадр- қимматини билдирмайди. Муросасиз холерик умумаҳамиятга эга олий мақсадлар учун курашиши, юмшоқ қатъиятсиз меланхолик эса пасткаш бўлиб чиқиши мумкин. Темпераментнинг ҳар бир турининг кучли ва ожиз томонлари мавжуд. Тарбия жараёнида темпераментнинг кучли тарафларига суяниб, ожиз тарафларини нейтраллаштириб, ҳаётда ўз ўрнини топа оладиган ижтимоий қийматга эга характер шакллантирилади. Ана шу тарзда характер ривожланиш ва мукаммаллашиш хусусиятига эга бўлади. А.Навоий шундай деган: Табиатга ҳар неки одат бўлур, Чу эскирди одат табиат бўлур. Типик характер типик темперамент асосида ривожланади, бироқ характернинг таркибий қисми темперамент таркибий қисмига нисбатан кенгроқ. Шахсий хусусиятларнинг белги ва ўзига хос жиҲатлари Ҳар хил мусиқачилар ҳаёти ва ижодида турличадир. Антон Рубенштейннинг айтишича, ижрога нисбатан муносабати ва мусиқий асарни тушуниши бир хил бўлган иккита айнан яхши, лекин турли темпераментли мусиқачилар бўлиши мумкин эмас. Темперамент ва унинг асосида ривожланувчи характер муқаррар тарзда нафақат мусиқачининг кундалик хулқ-атворига, балки унинг бутун ижодига, жумладан,мусиқа яратиши, талқин ва идрок этишига ўз таъсирини кўрсатади. Буни Романтизм даврининг икки машҳур намояндаси -Шопен ва Лист ҳаёти ва ижоди мисолида кўриб чиқамиз. Шопен ва Лист Шопеннинг характери интровертив (ўз-ўзига биқинган), Листники эса – экстравертив (очиқ) бўлган. Узоқ давом этган вақт мобайнида Шопен ва Лист

яқин дўст бўлишган. Улар бир-биридан ўзларида етишмайдиган сифатларни топишган. Замондошларининг хотирлашига кўра, Шопен жуда ҳиссиётли, ожиз ва нозик бўлган. У ўз тингловчиларини ижро нозиклиги ва шоироналиги, мусиқий чолғусининг нафис жаранги билан мафтун қиларди. Шопен мелонхолияга мойил эди, характеридаги бу хусусият унинг кўплаб асарлари – мазурка, баллада, ноктюрнларида намоён бўларди. Катта аудиторияни ёқтирмайдиган Шопен мусиқани фақат бир неча яқин дўстлари олдидагина чалиб ўзини тўла тўкис намоён қиларди. «Катта заллар мени фалажлайди», – деб тан олган эди у мактубларидан бирида. Бир куни Шопен ва Лист бир байрамда иштирок этишади. Лист Шопеннинг ноктюрнларидан бирини чалади. Шопенга ижро ёқмайди ва у шундай дейди: «Асарни бундай чалгандан кўра, умуман ижро этмаган яхши». Шу заҳотиёқ Лист Шопеннинг зўр этюдларидан бирини ижро этади ва бу барча ташриф буюрганларни, жумладан, Шопенни ҳам мафтун этиб қўяди. «Мен концертлар беришга ярамайман, – дейди Шопен Листга, – Лекин, бу ишни сиз, сиз боплайсиз. Омма илтифотини қозонмаган тақдирингизда ҳам, уни ҳайратда қолдиришга, жунбушга келтиришга, забт этишга ва ўз ортингиздан эргаштиришига сизнинг кучингиз етади» 1 . Лист замондошларини зўр ижроси билан ҳайратда қолдирган. Листнинг дўсти, таниқли немис шоири Ҳейне унинг «бармоқлари клавишлар устида ҳаддан ташқари қутуриб ҳаракат қилади» дейди. Ҳейне Листни «Атилла», яъни хун қабиласининг йўлбошчиси номи билан атар эди: «...унинг келиши ҳақидаги хабар туфайлигина клавишлар титраб кетади, қалтирайди, унинг бармоқлари остида чийиллаб юборади...», дерди у. Бошқа бир танқидчи Лист концертлари ҳақида шундай фикр билдирган: «Концертдан сўнг у жанг майдонидаги ғолиб мисоли турар эди... енгилган фортепиано унинг ёнида писиб турарди, узилган торлар худди... енгилганлар байроғи каби салқиб ётарди, қўрқиб қолган мусиқа чолғулари 1

узоқ бурчакларга биқиниб олишарди» 2 . Лист пианизм ислоҳотчилигида буюк эди. Қолаверса, Ҳейне унинг ижроси ҳақида фикр билдириб, у ёхуд жуда ажойиб чалади, ёхуд бўш қозондек тарақлайди дейди. «Момақалдироқ – менинг касбим», – дея тан олган Лист. Агар Лист тингловчиларни ижросининг кучи билан ҳайратда қолдирган бўлса, Шопен уларни нозик лиризм, бетакрор piano нюанси билан мафтун этган. Шопен шогирдларидан ижрода «қўполлик қилмай қувватли» бўлишни талаб этган. У қаттиқ товушга тоқат қила олмасди. Лист Шопен ҳақидаги китобида дейди: «У романтизмнинг кучли ва шиддатли томонини инкор этарди, у эсанкиратиб қўювчи таъсир ва бемаъни ортиқчаликларга тоқат қила олмасди» 3 . Лист ва Шопеннинг ҳар иккаласи ҳам буюк мусиқачилар бўлган, лекин ҳар бири ўзича буюк эди, ҳар бири ўз йўли билан бориб, дунё маданиятига ўзининг такрорланмас ҳиссасини қўшган. Шунинг учун мусиқачининг ижодий касбига темпераментнинг қайси тури кўпроқ мос келади, деган саволни бериш ноўриндир. Мусиқачи табиатан қайси темпераментга эга бўлишидан қатъий назар, унинг қўшган ҳиссаси бу темпераментга боғлиқ эмас. Мусиқа тарихида турли темпераментларга эга бўлган ижодкорлар жуда кўп бўлган. 2 3

Адабиётлар 1. Аберт Г. В.А.Моцарт: В 2 ч. М., 1989. Ч.2, кн. 2. 2. Акбаров И.А. Мусиқа луғати. Т., 1997. 3. Александрова В., Мейлах Е. Лист. Л., 1968. 4. Алексеев А. Себя преодолеть. М., 1985. 5. Алексеев А.Д. История фортепианного искусства. М., 1988. Ч.1,2.

Похожие

Мусиқа санъатида билим олиш жараёнлари

Мусиқа тизими

Мусиқа психологияси тарихидан

Мусиқа маданиятимиз намояндалари

Халқ мусиқа ладлари