Мусиқа санъатида билим олиш жараёнлари - Искусство - Рефераты

Мусиқа санъатида билим олиш жараёнлари

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

114 KB

Мусиқа санъатида билим олиш жараёнлари Режа: 1. Диққат 2. Сезги 3. Сезгиларнинг ўзаро таъсири 4. Эшитиш сезгиси 5. Идрок 6. Мусиқий идрокнинг ўзига хос хусусиятлари

Диққат Инсон фаолиятининг бошқа турларида бўлгани каби, мусиқа санъатида диққат инсоннинг барча сенсор (ҳиссий), интеллектуал (ақлий), ҳаракатга келтирувчи жараёнлардаги фаолият самарадорлигининг муҳим ва зарур шартидир. Диққат –маълум пайтда фаолиятнинг бир нарсага қаратилишидир. Асосан икки тур: ихтиёрсиз ва ихтиёрий диққат мавжуд. Лекин яна бир ўзига хос турни ҳам ажратиш мумкин – у ихтиёрий диққатдан кейин келиб, узоқ муддат давом этиши билан характерланади. Бу анча тиғиз ва самарали ақлий фаолият бўлиб, барча турдаги меҳнатга юқори самарадорлик бағишлайди. Мусиқа санъатида мусиқий фаолиятнинг барча турлари диққат билан боғлиқдир. Айниқса, оммавий ижрочиликда диққат жуда муҳим. Намойишдан аввал дирижёрнинг кўтарилган қўллари , ауфтакт, яккахон ва жўрнавоз ўртасидаги ишора ва ҳаракатлар – буларнинг ҳаммаси мусиқа терминологиясида диққат деб аталади. Замонавий психологияда диққат таркибида унинг сифат хусусиятлари ўрганилади. Бунга диққат барқарорлиги, кўчиши, тақсимланиши ва ҳажми киради. Шунингдек, бу саноққа диққат парокандалигини, бузилишини ҳам киритиш мумкин. Диққат – бу ўқув жараёнидаги энг муҳим таркибий бўлаклардан биридир. Барча буюк мусиқачилар фавқулодда диққат эгаси бўлган. Масалан, Моцарт кўпчилик бўлган хонада ҳамда бегона овозлар эшитилиб турганда ҳам хотиржамлик билан мусиқа ёза олган. Польшалик пианиночи ва композитор И.Гофман мақсадга мувофиқ ягона иш услуби ҳақидаги саволга: диққатни жамлаш – омад алифбосидаги биринчи ҳарф, деб жавоб берган. Рус композитори ва пианиночиси Н.Метнер бўлса: «Иш бошлашдан аввал яхшилаб диққатни жамлаш ҳамда нима ва қандай қилишни билиш зарур, шунда мусиқачи камроқ толиқади ва чарчайди»,- деган эди.

И.Гофман шундай деган: «Иш тўла ақлий диққат жамлигида бажарилгандагина серунум бўлади». Бироқ «шу нарсани эсда тутиш керакки, машғулотларда миқдорий томон фақат сифат томони билан қўшилгандагина маъно касб этади». Эътиборлилик, диққатни жамлаш қанча муддат ишлаш керак, деган саволга чек қўяди. И.Гофман ҳар ярим соатдан сўнг танаффус қилишни ва ҳеч қачон танаффуссиз бир ёки икки соат ишламасликни тавсия қилган. Л.Баренбойм томонидан (В.И.Петрушиннинг «Музыкальная психология». М. 1997, 121-122-бетлар) мусиқачилар учун диққатни такомиллаштириш машқлари таклиф этилган эди. С.Станиславскийнинг таъкидлашича, актёр диққати, агар у ўзининг кундалик ишида иложи борича эътиборли ва интизомли бўлса, ўз профессионал ишига тушуниб ва масъулият билан ёндошса, махсус машқларсиз ҳам такомиллашиши мумкин. Шунингдек, барча мусиқачилар диққатнинг шаклланишида ўзини ташқаридан туриб эшита олиш қобилияти ғоят муҲим ҳисобланишини таъкидлашган. Шунинг учун ҳам мусиқачининг чалаётган нарсасини назорат қила олиши, ўзини ташқаридан эшита олиши – мусиқа санъатининг асосларидан биридир. Мусиқачининг диққати турлича: кенг ва тор, кеч қолувчи ва илгарилаб кетувчи бўлиши мумкин. Ҳаракатларнинг автоматлашуви диққатнинг бир ерга жамланишига ёрдам беради. Сезги Биз ўзимизни ўраб турган оламни сезги органларимиз ва ҳис қилиш орқали биламиз ва керакли ахборотни оламиз. Сезги – нарса ва ҳодисаларни сезги аъзолари орқали Ҳис қилишнинг оддий психик жараёнидир. Сезги органлари билан мувофиқ тарзда сезгининг кўриш, эшитиш, ҳид, таъм, тери, мушакларни ҳаракатга келтирувчи ва органик сезги турлари мавжуд. Мусиқа санъатида эшитиш, тактил (пайпаслаб), яъни қўл тегизиб ҳис этиш, ҳаракат ва ритмик сезгилар катта аҳамиятга эга. Хонандалар,

дамли (пуфлама) ва торли мусиқа чолғулари созандалари учун овозга ўзига хос тўлалик ва оҳанг бўёқдорлигини таъминловчи вибрацион сезги ҳам катта аҳамиятга эга. Сезги қонуниятига уларнинг сифати, тезлиги, давомийлиги ва фазовий локализация каби хусусиятларини ҳам киритиш мумкин. Эшитиш сезгиси асосида мусиқачиларда ички эшитиш ва мусиқий эшитиш хусусиятлари ривожланади. Бизнинг анализаторларимиз мослашувчанлик қобилиятига эга, яъни қўзғатувчи таъсирга кўника олади. Узоқ муддат баланд овоздаги мусиқани тинглагандан сўнг биз «пиано» ёки «меццо-форте» овоз кучидаги нозик ўзгаришларни кам ҳис этамиз. Узоқ вақт сукунатда бўлгач эса, биз ҳатто ўрта кучдаги овозни ҳам баланд овоздек қабул қиламиз. Масалан, Шопен куйни ҳеч қачон баланд чалмаган. Лекин у пиано, пианиссимо, меццо-форте бобида тенгсиз ижрочилиги ҳисобига оҳангдорликка эришган. Сезгиларнинг ўзаро таъсири Сезгиларнинг ўзаро таъсири асосан икки: сенсибилизация ва синестезия жараёнида содир бўлади. Ўзаро таъсир жараёнида бир анализатордаги сезувчанликнинг ортиб кетиши «сенсибилизация» деб аталади. Масалан, агар балет мусиқасини радио орқали эмас, театрда эшитсак у яхшироқ ва тўлиқроқ қабул қилинади, яъни кўриш ва эшитиш анализаторларининг уйғунлашиши қабул қилиш жараёнини янада бойитади. Синестезияга шундай сезгиларнинг ўзаро таъсири кирадики, уларда қўзғалиш таъсири остида бир анализатордан бошқа бир анализаторга хос бўлган сезги пайдо бўлади. «Нозик дид», «қичиқ ранг», «ширин товуш» каби иборалар бундан далолат беради. Кўриш-эшитиш синестезияси ҳодисаси нисбатан кўпроқ учрайдики, у рангли эшитиш феномени сифатида машҳурдир. Бундай эшитиш тури Римский-Корсаков, Скрябин, Чюрлёнисда бўлган.

Римский-Корсаков ҳар хил оҳангларни табиатга хос бўлган ранглар колоритида қабул қилар эди. Ля мажор лади юзасидан у шундай деган эди: «Бу ёшлик, баҳор лади – бироқ музли, тақир ерли эрта баҳор эмас, балки настарин гули гуллаган, бутун ўтлоқ гуллар билан қопланган пайтдаги баҳор. Бу тонг бироз ёришган, лекин бутун шарқ қирмизи ва олтин рангга кириб улгургандаги тонг шафағининг лади». Мисол учун, Скрябин мусиқа амалиётида биринчи бор симфоник партитурага рангли эшитиш, нурли мусиқа (цветомузыка) билан боғлиқ бўлган махсус ранг туркумини олиб кирган. («Прометей», «Олов поэмаси», 1910). Литва композитори Чюрлёнис (1875-1911) ўз рассомлик ижодини мусиқа санъати билан боғлаган. Шунинг учун ҳам ўзи чизган суратларга «Баҳор сонатаси», «Қуёш сонатаси», «Прелюдия» ва «Фуга» каби мусиқий номлар берган. Шунингдек, Ўзбекистон композитори Г.Мушель (1909-1989) ҳам ўзи чизган суратларга «Пейзаж до мажор», «Пейзаж ре мажор» ёки «БаҲорий қўшиқ», «Самарқанд ладдаги фуга» каби мусиқий номлар берган. Обертон (қўшимча тонлар) сезгиси Немис олими Г.Гельмгольц (1821-1894) томонидан олиб борилган тадқиқотлар («Учение о слуховых оҲуҲениях как физиологическая основа теории музыки», Спб., 1875, «О физиологических причинах музыкальной гармонии», Спб., 1896) ягона овоз мураккаб табиатга эга эканлигини ва уни таркибий қисмларга бўлиш мумкинлигини кўрсатди. Бунинг учун спектрометр деб аталган мослама яратилган бўлиб, овозни уни ташкил этаётган садоларга ажратиб чиқади. Овоз спектрида қўшимча садолар гуруҳидан иборат алоҳида кўтарилувчи авжлар «форманталар» деб аталади. Овоз жилодорлиги айнан уларнинг таркибига боғлиқ. Овоз жарангдорлиги ва улуғворлиги сезгиси унда юқори ашулачилик форманталари мавжудлигидан далолат беради. Паст овоздаги форманта эса

овозга «металл» деб аталувчи ўзига хос ва юқори баҳоланувчи сифатни бахш этади. Шунингдек, паст ашулачилик формантаси ҳам мавжуд. У овозга юмшоқлик, қуюқлик, майинлик, кенглик, товланиш ҳиссини беради. Мусиқа чолғуларининг товушлари ҳам ўз бўёқларига эга. Бу эса у ёки бу асарнинг ўзига хослигини етказиб бериш учун зарурдир. Эшитиш сезгиси Мусиқа санъатида эшитиш сезгиси асосий ҳисобланади. Мусиқий эшитиш қобилияти – мусиқани тўла-тўкис қабул қила олиш қобилиятидир. Физиологик жиҳатдан эшитиш – бу эшитиш органлари орқали товуш тебранишларини қабул қилишдир. Товушлар ташқи қулоқ орқали эшитиш нервлари (3000 та атрофида деб ҳисобланади, битта октавага 300-400 та тўғри келади) воситасида ўрта ва ички қулоқдан ўтиб, бош миядаги эшитиш анализаторларига етиб боради. Шунингдек, анализаторлар айрим мусиқа чолғуларининг чалиниши (скрипка, альт, дамли чолғулар), ff да овоз чиқариш ва одамнинг гапириши ва куйлаши жараёнида бош мия суягининг тебраниши орқали ҳам овоз қабул қилади. Мусиқий эшитиш қобилияти овоз паст-баландлиги, кучи, тембри ва давомийлигини яхши илғайди. Эшитиш сезгисининг чегаралари: энг паст товушлар « до » субконтрактавагача 16 герц (1 сонияда 16 та тебраниш) атрофида тебраниш частотасига, энг юқорилари – еттинчи октаванинг « ми бемоль » 20000 герц (1 сонияда 20000 та тебраниш) атрофида. Мазкур чегара диапазонидан ташқаридаги товушлар (инфратовушлар – пастдаги ва ультратовушлар – юқоридаги) умуман қабул қилинмайди. Мусиқий эшитиш қобилияти паст-баландлик, куч, тембр ўзгаришларини ўрта регистрда яхшироқ илғайди. Бунда мусиқачилар 5-6 цент (бутун тоннинг 1/20 қисми атрофида: 1 цент – бутун тоннинг 1/100 қисми атрофида) ва бир децибел (товуш кучи баландлиги бирлиги) баландликдаги ўзгаришларни фарқлай оладилар.

Мусиқий эшитиш қобилияти қуйидаги турларга эга: мутлақ, нисбий ва ички эшитиш қобилияти. Мутлақ эшитиш – мусиқий товушларнинг мутлақ баланд-лигини эталонлари (масалан, камертон) билан солиштирмаган ҳолда аниқлаш қобилияти. Лекин барча буюк мусиқачиларда ҳам бундай қобилият бўлмаган. Масалан, Вагнер, Шуман, Мейербер, Чайковский, Григ бундай иқтидорга эга эмас эди, бироқ яхши ривожланган нисбий эшитиш иқтидоридан муваффақиятли фойдаланганлар. Маълумки, Моцарт, Лист, Скрябин мутлақ эшитиш қобилиятига эга бўлган. Шунингдек, созловчи эшитиш қобилияти (Б. Теплов атамаси) ҳам мавжуд. У техник фаолият натижаси бўлиб, овоз баландлигидаги минимал (2 центгача) ўзгаришларни ҳам фарқлай олиш қобилиятидир. Нисбий ёки интервал эшитиш – куй, интерваллар, аккордлардаги товушлар ўртасидаги товуш баландлигини сезиш, аниқлаш, ижро этиш қобилиятидир. Нисбий эшитишда одам бирор бир нота ёки аккордни аниқлаши ёки ижро этиши учун ҳеч бўлмаса битта товуш ҳақида аниқ тасаввурга эга бўлиши ва ундан бошқасини келтириб чиқариши, топиши керак. Баъзан яхши нисбий эшитишни сохта мутлақ эшитиш деб ҳам аташади. Одам ўз овози ёки камертон товушининг энг паст ёки энг баланд овозини ёдда тутади ва шунга таяниб, ўзи эшитган бошқа товушларни аниқлайди. Ички эшитиш –мусиқанинг бутун таркибий қисмини хаёлан тасаввур қилиш (ноталарга қараб ёки хотира бўйича)қобилияти. Психологик томондан мусиқий эшитиш қобилияти –мусиқий ахборотнинг ташқи акустик ифодаланишининг таҳлили ва синтези, унинг эмоционал баҳосини ифодалаб беришнинг ўзига хос механизмидир. Бу билан боғлиқ тарзда ритм, лад, куй, кўповозлик, тембрни ҳис этиш ва бошқа эшитиш турлари фарқ қилинади.

Мусиқий эшитиш қобилиятининг яна бир муҳим таркибий қисми умумий мусиқийлик ҳисобланади. Бу мусиқа ва мусиқий кечинмаларига эмоционал муносабатда ифодаланади. Мусиқий эшитиш қобилияти мусиқий фаолият жараёнида ривожланиб боради. Мутлақ эшитиш қобилияти бундан мустасно, негаки уни махсус машқлар орқали такомиллаштиришнинг иложи йўқ. Билвосита йўл билан, яъни тембр ёки овознинг маълум ҳолати ва бошқалар орқали товуш баландлигини аниқлашга ёрдам берувчи «сохта» мутлақ эшитишни (Б. Теплов атамаси) ривожлантириш мумкин. Мусиқий эшитиш қобилиятини ривожлантириш учун махсус машғулот дарси – сольфеджио ишлаб чиқилган. Шунингдек, мусиқий эшитиш қобилиятининг зонавий табиати ҳам мавжуд. Бу назария Н.Гарбузов томонидан ишлаб чиқилган. Мазкур назарияга кўра, товуш, тембр, лад, динамика, ритм ўзининг турли зонасига эга. Масалан, бутун тон оралиғи (б.2) 200 цент миқдорий кўрсаткичга эга бўлади. Бироқ 190 ва 210 цент ҳам б.2 бўлади, фақат бошқа зонада. Куйни, бир овозликни ҳис этиш Айнан куйни, бир овозликни ҳис қилиш туфайли хоҳ рояль, хоҳ карнай ёки дуторда ижро этилган куйни биз таниб оламиз. Бу қобилият интервал ва лад ҳиссини ўз ичига олади. Мусиқий эшитиш қобилиятини ривожлантириш бўйича сольфеджиолаш жараёнида интервал ҳиссига эмас, балки лад ҳиссига кўпроқ таяниб мўлжал олишади. Лад ҳисси негизида венгриялик композитор ва педагог Золтан Кодайнинг куй ҳиссини ривожлантириш тизими яратилган. Бу тизим «нисбий (релятив) лад сольмизацияси тизими» деб ном олган (тизимда турли белгилар ва бўғин номлари қўлланади). Куйни, бир овозликни ҳис қилиш қобилияти кўпроқ ашулачилар, торли ва пуфлаб чалинадиган чолғу созандаларида осон ва табиий ривожланади. Фортепиано чалишни ўрганишда услубиётчилар машқ этилаётган асар куй

йўлларининг вокализациясини, куйланишини ёки уларни бўрттириб чалишни тавсия этадилар. Полифонияни ҳис этиш Мусиқий эшитиш қобилиятининг бу тури тарбияси бир вақтнинг ўзида икки ёки ундан ортиқ овознинг мусиқа тўқимасидаги ҳаракатини эшита олиш қобилиятига боғлиқ. Мумтоз полифонияни эшитиш қобилияти мусиқачига жамоавий ижрода бошқа партияларни эшитишга ёрдам беради. Масалан, у пианиночига асосий куйдан ташқари бошқа барча фактура унсурларини – бас ҳаракати, жўровозни, полифоник асарда эса нафақат юқори овозлар, балки қолган барча овозларни эшитиш имконини беради. Гармонияни ҳис этиш Гармонияни эшитиш қобилияти - товушлар мувофиқлигига (интервал ва аккордларга) таянувчи мусиқий ҳисдир (Б. Тепловга кўра). Агар полифоник ҳис ва унинг ривожланиши мусиқани горизонтал бўйича эшитиш қобилиятига боғлиқ бўлса, гармоник сезги товушларни вертикал бўйича эшита олиш қобилиятига алоқадор бўлиб, пианиночиларда яхшироқ ривожланади. Пианиночи асарнинг туб гармоник маъносига қанча етиб борса, – дейди атоқли пианиночи Лев Оборин, – унинг ижроси шу қадар руҳий чуқурлашади. Бу сўзлар бошқа барча мусиқа мутахассисларига ҳам тааллуқлидир. Тембр-динамикани ҳис этиш Тембр – бу товушлар бўёқдорлиги. Динамика – товуш кучи. Товуш динамикаси, яъни унинг жаранглаш кучи тўғридан–тўғри тембр билан боғланган. Ижро бўёқдорлигига мусиқа чолғусининг тембр имкониятларидан

фойдалана олиш ҳисобига эришилади. Улар эса, ўз навбатида, мусиқачи- ижрочининг ўз қўлида бўлган кичик динамик градацияларга боғлиқ. Тембр ҳисси турли мусиқа чолғуларининг жарангланишини мунтазам эшитувчи оркестр созандаларида яхши ривожланган бўлади. Симфоник оркестр ўзининг йигирмадан ортиқ турдаги мусиқа чолғулари билан биргаликда бой ранг-баранг овоз палитрасини қамраб олади. Мусиқачининг касб малакаси кўп жиҳатдан тембр-динамик ҳис ривожланганлиги, унинг аниқ ва тиниқлигига боғлиқ бўлади. Мусиқий-эшитиш тасаввури Мусиқий-эшитиш тасаввури – товуш паст-баландлиги ҳаракатини эшитиш ва уни мияда гавдалантириш қобилиятидир (Б. Теплов). Ички эшитиш ва мусиқий-эшитиш тасаввури тушунчаси ташқи овозларга таянмаган Ҳолда мусиқани эшитиш ва бошдан кечириш қобилияти билан боғланиб кетади. Бу қобилият мусиқий хотира ва мусиқий тасаввур негизининг асосини ташкил этади. Метроритмикани ҳис этиш Метроритмикани ҳис этиш – мусиқанинг вақтга боғлиқ хусусиятидир. У ижрода ва тинглашда нафақат эшитиш, балки ҳаракат табиатига ҳам эгадир. Метроритмика ҳисси турли узунликларнинг узлуксиз кетма-кетлиги билан боғлиқ. Улар гўё бир текис ритмик ҳаракатларни нисбатан кичик импульслар билан тўлдириб туради. Ритм ҳисси ривожлантириш жуда қийин бўлган қобилиятлардан биридир. Ҳаракат ҳисси

Нозик, аниқ, тез ва эпчил ҳаракат қила олиш ҳам юқори баҳоланувчи қобилият ҳисобланади. Бу кучли мусиқий эшитиш қобилияти, мустаҳкам мусиқий хотира ва яхши ритм ҳиссидир. Барча чолғуларда ижро этиш санъати бадиий образ ва техник маҳорат бир бутунлигига асосланади. Асарни ижро этишда техник мукаммалликка эришиш, ҳаракат жараёнларини мустаҳкамлашнинг энг яхши усули – аста-секин, аниқ чалишни машқ қилишдир. Идрок Идрок – нарсалар ёки ҳодисаларнинг сезги аъзоларига бевосита таъсири орқали онгимизда этишидир. Психологияда идрок предметлилик, яхлитлик, структуралилик, барқарорлик, англанган бўлиши каби ўзига хос жиҲатларга ажратилади. Сезгида предметнинг алоҳида қисмлари, идрокда предметнинг барча таркибий қисмлари бир бутунликда Ҳис қилинади. Масалан, мусиқий асарни эшитиб, биз унинг куйи, ритми, тембри, гармониясини алоҳида қабул қилмаймиз, аксинча, бу мусиқани образли, умумлашган Ҳолда яхлитлигича англаб, идрок этамиз. «Мусиқа энциклопедияси»да мусиқий идрок мусиқанинг инсон туйғуларида айнан мувофиқ равишда акс этиши ва мусиқий материални шахсан идрок этиш (перцепция) ҳамда инсоннинг мусиқий ва Ҳаётий тажрибалари (апперцепция), билими, эмоционал кечинмалари ва асар қийматини бирлаштиришга йўналтирилган мураккаб фаолият эканлиги кўрсатилган. Қабул қилиш жараёнида қайси анализатор устунлик қилишига қараб, идрокни таснифлаб чиқиш мумкин. Кўриш,эшитиш, сезиш, кинестетик (фазовий, вақтга боғлиқ), ҳид ва таъм билиш идроклари фарқланади. Мусиқа

санъати учун ҳид ва таъм билишдан бошқа ҳамма анализаторлар катта аҳамиятга эга. Эшитиш идроки бўлиши ўз-ўзидан шарт. Мусиқа психологиясида ритм, тембр, лад, куй, гармония, полифония, шакл, жанр идроки масалаларини кўриб чиқиш муҳимдир. Мусиқий идрокнинг тўлақонлилиги мусиқий қобилиятнинг (мусиқий билим, кўникмалар, малакалар) ривожланганлиги, шунингдек, яшаб тарбияланаётган шарт-шароитлар даражасига тўғридан-тўғри боғлиқ. Мусиқий идрокнинг ўзига хос хусусиятлари Нима учун мусиқани ҳамма эшитадию, лекин ҳамма ҳам идрок эта олмайди? Нима учун европалик тингловчи Шарқ мусиқасини, шарқ тинловчиси Европа мусиқасини Ҳар доим тўла тушунавермайди? Мусиқий идрокнинг тўлақонлилиги, мусиқий ифода воситаларини тушуниш имконияти, интенсивлик ва мусиқий кечинма турлари ҳар бир одамда ҳар хил бўлиб, ўз хусусиятлари, сабабига эга. Мусиқа тарихи ва амалиётидан бир неча мисол келтирамиз. ХХ аср бошларида Ўзбекистонда яшаб ижод этган мусиқачи, этнограф Август Эйхгорн шаҳарлик ўзбекларнинг қўшиқлари ҳақида, жумладан, шундай деган: «Уларнинг қўшиқлари ижросини давомий эшитиш биз учун ёқимсиз, бу нарса асабимизга тегади» 1 Шарқ тингловчилари томонидан ҳам операдаги вокал ариялар, романслар ҳақида шунга ўхшаш фикрлар билдирилган. Улар бу мусиқани «қўпол ва нотабиий» деб ҳисоблайдилар. Мусиқий асарни тўғри ва тўла баҳолай олувчи ривожланган мусиқий эшитиш қобилиятига эга кишиларда бунга қарама-қарши фикрлар мавжуд. Икки жилдлик «Ўзбек халқ қўшиқлари» тўпламини йиққан мусиқашунос Е.Е.Романовскаяга назариётчи ва композитор Б.В.Асафьев шундай хат ёзган: «Ҳозирча қўшиқларни наридан-бери кўриб чиқдим, лекин бу уларнинг худди тирик гуллардай мусаффо ва хушбўйлигини ҳис этишим учун етарли бўлди. 1

Доимо Ҳали «сайқал берилмаган» асл халқ ижодига дуч келганимда менда шундай ҳиссиёт пайдо бўлади» (...). Саҳифа ортидан саҳифани ҳузур қилиб кўраман ва эшитаман, оҳанг ва нақшлар безагидан ҳаяжонга тушаман (...). Қўшиқда нафис ҳаракатлар бисёр. Мазкур бутунлай ўзига хос нафис оҳангдорлик бутун мелосда синчков «техник синкопалаш»дан юзага келса керак. Мен мелоснинг бу турини жуда ҳам ёқтираман. Афсус, тилни билмайман. Айтинг-чи, унда урғу аломати бирор оҳангда мавжудми (яъни, овоз урғуси вокализацияга боғлиқми ёки гап давомийликлар нисбатидами)? Ёхуд барча синкопалик мусиқа чолғуларидан келиб чиқадими? Ёки бу қўллар нафислиги, юз ифодалари, гавда, бутун тана, қадам ташлашнинг ўзига хослиги, оёқлар ўйини, яъни аслида рақсдан келиб чиқаётганмикин? Бундай нафис куй асосида қандай балет қилиш мумкин бўларди-ажойиб! Бу пластикада очиқ ҳиссиётларсиз қанча лиризм, қанча дилкаш хаёллар ва туйғулар илиқлиги бор. Билмадим, ҳаммаси шундайми ёки бу менинг тасаввурларимми-лекин менинг тирик қўшиқли ритм-куй-пластикаси ва майса, гуллар ҳамда асал каби хушбўй талаффуз ҳақидаги таассуротларим шундай (...). Сиз ўзингизнинг муваффақиятли ишингиз билан менга кўп қувонч келтирдингиз» 2 . Бошқа бир машҳур мусиқашунос, композитор, педагог Х.С.Кушнарёв доира ва ноғора усуллари жаранги ҳақида шундай дейди: «Ҳар бир усул нафақат маълум бир оҳанг, балки ўзига хос интонацияси билан ҳам тавсифланади (баландликка кўра ҳаракати билан). Усул –ритм томони олдинга ўринга олиб чиқилган ва етакчи, интонацион ҳамда муайян тус бериб турувчи куй» 3 . Европа мусиқасининг Шарқ тингловчиси томонидан тушунилиши ва қабул қилиниши ҳақида машҳур ўзбек шоири Фурқатнинг мисоли эътиборга молик. У 1890 йилда Тошкентдаги рус мусиқа жамияти концертида қатнашган ва бу ҳақда «Нағма ва нағмагар ва анинг чолғуси ва ул нағма 2 3

таъсири хусусида» шеърини ёзади. Мазкур шеърда у фортепиано ижроси ҳақида шундай ёзади: Ўзимга тушди бир кун ушбу аҳвол, Бор экан нағма онинг оти раёл. Эшиттим бир қиз анда баҳри ҳожот Қилур нағма тили билан муножот. Ҳазин овоз билан йиғлаб худоға, Карам қилар дер мени бағри адоға. Мақомини қилур ҳар навъ бунёд, Гаҳи қаттиқ фиғон, гаҳ нарми фарёд. Гаҳи найдек чекар оҳиста нола, Келтирур гоҳ наво машқин хаёла. Менга ул нағма андоғ қилди таъсир, Жигардин ўтди гўё тез пар тийр. Ўшал дам бўлди ҳолотим дигар дун, Тўлуб-тошди юрак монанди Жайҳун. Мусиқий ижродаги кўповозлилик ҳам Фурқат назаридан четда қолмаган. Хор ижросини тасвирлай туриб, у баланд ва паст овозлар бир пайтнинг ўзида янграшини, мусиқа чолғулари ҳақида гапирганда мусиқачилар биргаликда чолғуларда чалганда уларнинг ҳар биридан «турли хил товуш» чиқишини таъкидлаб ўтган 4 . Сўнгра Фурқат ёзади: Тилар кўнглим тағи ул ерга етсам, Ўшал қизнинг муножотин эшитсам, Етиб ул нағмадан жонимга роҳат, Замони ўлтуруб топсам фароғат. 4

Ки онинг нағмаси жисмимда жондек, Юрар таъсири ҳам ранг ичра кенгдек. Аё Фурқат, қулоқ сол забт этиб хуш, Ки шояд наслимиз солгай дебон гуш 5 . Келтирилган мисоллардан кўришимиз мумкинки, тингловчининг мусиқани қабул қилишида тафовутлар мавжуд. Бир томондан – мусиқани қабул қилмаслик, тушунмаслик, бошқа томондан эса – мусиқий идрокнинг теранлиги ва нозиклиги. Мусиқани қабул қилишдаги бу тафовутлар ҳаёт, турмуш, тарбия, мусиқий қобилиятларнинг ривожланганлиги, мусиқий эшитиш қобилияти, мусиқа санъатини тушунишга тайёрлик ва бунга бўлган хоҳиш билан боғлиқ бир қатор объектив ва субъектив сабабларга эга. 5

Похожие

Мусиқа санъатида индивидуал-психологик тафовутлар

Мусиқа тизими

Мусиқа психологияси тарихидан

Мусиқа маданиятимиз намояндалари

Халқ мусиқа ладлари