Мусиқа психологияси тарихидан - Искусство - Рефераты

Мусиқа психологияси тарихидан

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

69 KB

Мусиқа психологияси тарихидан Режа: 1. Мусиқа психологияси йўналишлари ва тармоқлари 2. Мусиқий таълим, тарбия психологияси. 3. Мусиқа санъатининг техник таъминоти ва техник жиҳозланиши психологияси.

Мусиқа психологияси жуда қадим даврлардан буён ўрганиб келинмоқда. Мусиқа психологияси бўйича илк изланишлар куртакларини антик давр файласуфлари асарларида кўришимиз мумкин. ДарҲақиқат, Пифагор (эр. авв. VI аср) асарларида, унинг эвритмия таълимотида шу ҳақда гап боради. Эвритмия деганда олим инсоннинг барча ҳаётий Ҳодисалардан муносиб ритм, усул топа олиш қобилиятини тушунган. Ижтимоий Ҳаётни ладга, оркестрга қиёслаш Пифагордан қолган. Бу оркестрда Ҳар бир ижрочи маълум бир чолғуни чалганидек, Ҳаётда Ҳар бир инсоннинг ўз вазифаси бор. Пифагор куй ва ритм инсон қалбига муайян таъсир кўрсатишини ҳам аниқлаган. Умидсизлик, руҳий изтироблар, асабийлашиш, ғазаб ва бошқа нохушликларга қарши мусиқа фарқ қилинган. Бошқа бир юнон файласуфи Платоннинг (эр. авв. V аср) фикрича, давлатнинг куч-қудрати унда қандай мусиқа, қайси оҳанг ва қай ритмда янграётганлигига тўғридан-тўғри боғлиқдир. Платон ва унинг издошлари давлат учун инсонни юксакликка кўтаришга ёрдам берувчи мусиқа керак деб ҳисоблаганлар. Аристотель (эр. авв. IV аср) ҳам мусиқани индивиднинг ижтимоий ҳаёт билан уйғунлашиш воситаси деб ҳисоблаган. Аристотель инсоннинг ички олами ва унга санъат ёрдамида таъсир ўтказиш усулларини очиб берган мимесис таълимотини ишлаб чиқди. Мимесис назариясида « катарсис» концепцияси ишлаб чиқилган. Унга кўра, қадим юнон трагедиялари томошабин кўнглини хасталик жазаваларидан тозалаган. Чуқур кечинмалар жараёнида инсон руҳан покланади, унинг қалби ўзининг хусусийлиги, ягоналигидан умумийликка кўтарилади. Аристотель психикани ўзгартирадиган мусиқий ладларни батафсил тасвирлаб берган. Бир ладдаги мусиқа кишини раҳмдил ва мулойим қилиб қўяди, бошқа бири эса асабийлашиш ёки ҳаяжонланишга олиб келиши мумкин. Шундай қилиб, дорий, фригий, лидий ладларидаги мусиқа кишининг руҳи ва соғлиғига ижобий таъсир кўрсатган, бошқа ладларда

ёзилган мусиқани эса ёш авлод қулоғига етказмаслик тавсия этилган. Шундай тавсиялар мусиқа чолғулари бўйича ҳам ишлаб чиқилган. Қадимги юнонлар саводсиз одамни «ахареутос» дейишган, бу куйлаш, рақс тушиш, чолғу чалишни, демакки, «хорей»да иштирок этишга яроқсиз бўлган одамни англатган. Қадимги Юнонистон шаҲридаги аҳолини яхлит бирлаштирувчи мусиқий–хореографик ҳаракат «хорей» деб номланган. Демокрит, Платон каби антик давр муаллифларининг кўпчилиги мусиқанинг инсон руҳий ҳолатига таъсир қилиши ҳақида кўплаб далиллар келтирган: Одиссея ҳақидаги эпосда мусиқа таъсирида қонталаш яранинг битиб кетиши тасвирланган, ҳаётда жуда қаҳрли бўлган Спарта ҳукмдори Ликург ўз қўшинлари учун мусиқа яратган. Қадимги Хитойда мусиқа тартиб ва цивилизация рамзи ҳисобланган, у тарбиянинг энг муҳим воситаси ҳисобланган ва ўрганилиши шарт бўлган фанлар қаторига киритилган. Маълумки, Конфуцийнинг ўзи (эр. авв. VI аср) цин деган мусиқа чолғусида чала олган. Ҳиндистонда қадимги шифокорлар мусиқадан даволаш воситаси сифатида фойдаланишган. (Қаранг: Петрушин В.И. «Музўкальная психология» М., 1997, с.10). Ўрта асрларда Яқин ва Ўрта Шарқда мусиқа психологияси Форобий, Ибн Сино, Жомий, Мароғий, Кавкабий каби буюк мутаффаккирлар ижодида ўз ривожини топди. Масалан, Форобий (873-950) «Мусиқа ҳақида катта китоб»ида мусиқанинг инсон психологияси ва руҳий оламидаги улкан аҳамияти ҳақида ёзган. Мусиқа кишиларни хурсанд қилиши, қувонтириши, тинчлантириши, ўйлантириб қўйиши, хотиржамлик бахш этиши, сергаклантириши ва бир вақтнинг ўзида ухлатиб қўйиши ҳам мумкин. Ибн Сино (980-1037) мусиқанинг руҳ билан биргаликда танага ҳам шифобахш таъсир кўрсатиши ҳақида айтиб ўтган. У мусиқани ҳам физиологик, ҳам психологик нуқтаи назардан ўрганган. Абдураҳмон Жомий (1414-1492) «Рисолаи мусиқа»сида, шунингдек, интервал оралиқларининг

ҳис этилиши, уларнинг мелодик ва гармоник тузилишлари консонанс (ёқимли) ва диссонанс (ёқимсиз) бўлишлари ҳақида фикр юритган. Ўрта асрларда Ғарбда бу соҳани Боэций, Гвидо Аретинский, Царлино ( XVII - XVIII асрлар) каби назариётчи мусиқачилар ҳамда Кунау, Кирхер, Маттесон ва бошқа мусиқачи файласуфлар тараққий эттирди. Умуман олганда, илмий мусиқа психологияси немис табиатшуноси Герман Гельмгольцнинг (1821-1894) «Учение о слуховўх оҲуҲениях как физиологическая основа теории музўки» асаридан бошланган. Гелмгольц эшитиш резонанси назариясини ишлаб чиқди. Унга кўра, эшитиш сезгилари ички эшитиш органларининг ташқи таъсирга жавобан акс-садо бериши туфайли юзага келади. Мусиқа психологиясининг физиологик асослари физиолог-олимлар И.М.Сеченовнинг (1829-1905) «Рефлексў головного мозга» («Бош мия рефлекслари») ва И.П.Павловнинг олий нерв фаолияти, иккинчи сигнал системаси ҳақидаги асарларида баён қилинган. Фан тараққиётига психолог мусиқашунослар Карл Штумпф (1848- 1936) («О психологическом происхождении пространственных представлений», «Психология музыкальных восприятий», Курт Закс (1881- 1959), шунингдек, уларнинг издошлари М.Майер, Г.Ревеш, В.Кёлер катта ҳисса қўшишган. Мусиқа психологияси равнақида Э.Жак-Далькроз, Н.А.Гар-бузов, С.М.Майкапар, Б.В.Асафьев, Ю.Н.Тюлин, Б.М.Теплов, М.В.Блинова, Л.А.Мазель, Е.В.Назайкинский, В.В.Медушевский, Г.С.Тарасов, Ю.Б.Алиев, З.Рикявичус, Л.Комес ва бошқа олим-ларнинг муносиб ҳиссалари бор. Мусиқа психологияси йўналишлари ва тармоқлари Б.В.Асафьевнинг «композитор-ижрочи-тингловчи» фикрига таяниб, мусиқа психологиясини қуйидаги асосий йўналиш ва жабҳаларга ажратиш мумкин: ижодкорлик, ижрочилик, мусиқий идрок. Шу тартибда кейинги

йўналишларга тақсимлаб чиқиш мумкин: таълим, мусиқашунослик, маърифий, техник, функционал, психотерапевтик. Мусиқий ижод психологияси. Бу, асосан, бастакор ва композиторларнинг хаёл, тасаввур, мусиқа яратиш, янги мусиқий асарни дунёга келтириш билан боғлиқ бўлган фаолиятидир. П.И.Чайковский мазкур жараён ва ўша дақиқада пайдо бўлувчи илҳом ҳақида шундай деган эди: «Илҳом келган пайтда, одатдаги ҳолатдан чиқа бошлайсан. Бир фикр бошқа бирини ҳайдамоқчи бўлади. Ноталарни ёзиб улгурмайсан. Янгидан янги мусиқий образлар пайдо бўлади, бу тушунтириб бўлмас илҳом туйғусидир». Композитор нота ёзиш билан бирга асарни тингловчига аниқ етказиб бера оладиган ижрочини ҳам яхши тасаввур қилиши керак. Мусиқий ижрочилик психологияси. Мусиқа санъатидаги асосий фаолиятлардан бири мусиқа ижрочилигидир. Зўр ижрони тинглаб, лаззат, қувонч, илҳом туйғуларини ҳис этамиз ёки юнонлар айтганидек, «катарсис» – ички, руҳий покланиш ва янгиланиш жараёнини бошдан кечирамиз. Ижрочи – бастакор, композитор ва тингловчини боғлаб турувчи ҳалқадир. Мусиқий ижрочилик санъатидаги фарқлар мусиқий чолғунинг ўзига хос хусусиятига, яккахон ва оммавий ижрочилик шакли, мусиқий асарнинг жанри ва шаклий хусусиятига, қолаверса, биринчи ўринда ижодий индивидуаллик, ижрочининг профессионал тайёргарлик ва маҳорат даражасига боғлиқ. Ижрочи учун тингловчи психологиясини тушуниш ва ҳис этиш, эстетика талаблари ва аудитория кайфиятини тўғри англаш, муаллиф фикрини моҳирлик билан етказиб бериш, аудиторияни ўз иродасига бўйсундириш, тингловчида гўзал эстетик ҳиссиётларни уйғотиш, ижодий кайфият жуда муҳимдир. Мусиқий идрок психологияси. Мусиқани тинглаб идрок этишни ҳам худди мусиқа ёзиш ва ижро этиш каби мусиқа санъатидаги асосий фаолият тури деб ҳисоблаш лозим. Қолаверса, тингловчисиз мусиқа санъати ўз маъносини йўқотади ва яшашдан тўхтайди. Мусиқа тинглаш ва уни идрок этиш мусиқа фаолиятиниг шундай турики, у болаликдан тарбияланади ва

сингдириб борилади. Айтишларича, мусиқани барча эшитади, бироқ уни ҳамма ҳам тинглаб идрок эта олмайди. Мусиқани тинглаш жараёнида идрок этиш даражаси тингловчининг умумий маданияти ва мусиқий тайёргарлик даражасига боғлиқ, унга тўғри пропорционалдир. Мусиқий асарнинг тўлиқ ва чуқур идрок этилиши, шунингдек, композитор ва ижрочи маҳоратидан ҳам далолат беради. Ана шу тарзда, тинглаш жараёни тингловчининг тарбияси, индивидуал қобилиятлари ва тайёргарлиги билан ажралмас ҳолат деб хулоса қилиш мумкин. Мусиқий таълим, тарбия психологияси. Мусиқа психологиясининг мазкур тармоғи психология йўриқларига асосланади, ўқувчилар билан ишлашнинг аниқ усулларини топишга ёрдам беради.Бу тармоқ ўқувчиларнинг табиий хусусиятларини, қобилиятларини тўғри йўналтирувчи ва мусиқий қобилиятни ривожлантиришга имкон берувчи мусиқа педагогикасига узвий боғлиқдир. Мусиқани эшитиш қобилияти, мусиқий хотира, ритмни аниқлаш, текшириш каби анъанавий усуллар билан бир қаторда мусиқа психологиясида мусиқий зеҳн, истеъдод, қобилиятларни аниқлаш, асарни ўрганиш ва унинг устида ишлаш, концертда чиқиш учун тайёргарлик кўриш, ўқувчилар ва концерт жамоаси билан ўзаро муносабатлар ва бошқалар юзасидан тестлар ишлаб чиқилган. (Тестлар илова қилинади) Тарихдан биламизки, кўплаб машҳур мусиқачилар устозлари олдида ўзларини қарздор деб биладилар. Касб тажрибаси тараққий этиб, бойитилиб, муттасил авлоддан-авлодга ўтиб келган. Шарқда кенг тарқалган «устоз- шогирд» мактаби бунинг ёрқин мисолидир. Унга кўра, «шогирд» нафақат ўқитувчининг сабоғини олган, балки унинг уйида яшаб, мусиқа санъати сирларини оилавий-маиший психология билан биргаликда эгаллаган. Кейин эса, ўқувчи маълум бир камолот даражасига етгач, ўзи ҳам шунга ўхшаш «устозлар мактаби»ни ташкил этган. Бу мактаб вакиллари кўпинча катта уюшма сифатида бирлашиб, оммавий-маданий тадбирлар ва бошқа байрамларни ўтказишган.

Мусиқий таълим ва тарбия психологияси икки йўналишда ўрганилади: бу махсус мусиқа таълими ва умумий мусиқий тарбия йўналишларидир. Мусиқашунослик, мусиқа тарғиботи ва мусиқий маърифат психологияси. Мусиқашунослик ва мусиқий маърифий фаолият мусиқа санъатини ўрганиш ва тарғиб этишга йўналтирилган. Мусиқа тарихчилари, танқидчилари, назариётчилари, тарғиботчилари, мусиқа маърифати билан шуғулланувчилар мусиқа ҳақидаги фанларни ўрганишади, таҳлил қилишади, бойитишади, ривожлантиришади ҳамда клуб, истироҳат боғлари, дам олиш уйлари, радио, телевидение, матбуот ва бошқа жойларда омма ўртасида маданий-маърифий ишларни олиб боришади. Мустаҳкам пойдеворга таянадиган мусиқий ижрочилик ва ижодкорлик санъатни мукаммаллаштиради. Мусиқий маърифат эса тингловчилар аудиториясини санъат, жаҳон мусиқа маданиятининг дурдоналари ва ютуқлари билан таништиради. Мусиқа психологиясида мусиқашуноснинг интеллектуал ва фикрлаш фаолиятини ҳамда бастакор, композитор, ижрочи, тингловчи ўзаро муносабатларининг психологик хусусиятларини ўрганишга муҳим ўрин ажратилади. Мусиқа санъатининг техник таъминоти ва техник жиҳозланиши психологияси. Бу яна бир фаолият тури бўлиб, замонавий мусиқа санъатини усиз тасаввур этиб бўлмайди. Мусиқа санъатининг техник таъминоти ва техник жиҳозлаш соҳасидаги мутахассислар махсус техник билимлар билан бир қаторда мусиқий билим, мусиқа чолғуларини ясаш, таъмирлаш, созлаш, мусиқа ёзиш ва эшитиш мосламалари билан ишлашда керак бўладиган билим ва кўникмалардан, мусиқавий спектакллар, концертлар, телекўрсатув ва радиоэшиттиришлар постановкаси ва режиссурасидан хабардор бўлиши керак. Замонавий мусиқа санъати техникага, янги технологияларга тобора кўпроқ таяниб бормоқда. Бу техника билан ҳам, ижодий, ижрочилик,

тингловчилик фаолияти билан ҳам боғланиб кетадиган мутлақо бошқа бир психологиядир. Функционал мусиқа психологияси. Амалий мақсадда мусиқадан фойдаланишни функционал мусиқа деб аталувчи йўналишда кўрамиз. Унинг ёрдамида кундалик маиший ҳаётга эстетика бахш этилади, айниқса, ишлаб чиқариш соҳасида бу турдаги мусиқа меҳнат самарадорлигини ошириш учун меҳнат жараёнининг жадал суръатларда олиб борилишини таъминлайди. Меҳнат жараёнида мусиқадан фойдаланиш иш куни давомида асабий-руҳий Ҳолатларнинг хусусиятлари билан боғлиқ ўз қонуниятларига эга. Бунда меҳнат жараёни учун керакли ритмни ўрнатиш, иш самарадорлигини ошириш, ортиб борадиган чарчоқни чиқариш каби ишлаб чиқариш муаммоларини ҳал этишга кўмаклашувчи мусиқани танлаш катта аҳамиятга эга. Мусиқий психотерапия психологияси. Соғломлаштириш мақсадида фойдаланиладиган мусиқа мусиқий психотерапияда ўрганилади. Бунинг учун тинглаш ва ижод қилишга мўлжалланган мусиқа тавсия этилади. Бизда мусиқа психологиясининг мазкур соҳаси деярли ўрганилмаган, негаки у ҳам медицина, ҳам мусиқа соҳалари бўйича жиддий билимга эга бўлишни тақозо этади. Бироқ буюк мутаффакир-олим Ибн Сино тадқиқотларида бу соҳадаги изланишларни кўришимиз мумкин. Мусиқанинг инсон саломатлиги, эмоционал ҳолатига таъсир этиш имконияти, мусиқани тинглаш ва ижро этиш жараёнидаги чуқур мусиқий кечинмаларнинг ижобий таъсири - тиббиётда ҳам, мусиқада ҳам илмий изланишлар олиб бориш учун муҳим асосдир.

Адабиётлар 1. Аберт Г. В.А.Моцарт: В 2 ч. М., 1989. Ч.2, кн. 2. 2. Акбаров И.А. Мусиқа луғати. Т., 1997. 3. Александрова В., Мейлах Е. Лист. Л., 1968. 4. Алексеев А. Себя преодолеть. М., 1985. 5. Алексеев А.Д. История фортепианного искусства. М., 1988. Ч.1,2. 6. Алексеев А.Д. Методика обучения игре на фортепиано. М., 1978. 7. Алишер Навоий. Мукаммал асарлар тўплами. 20 жилд. Т., 1987-2003. 8. Аль-Фараби. Математические трактатў. Алма-Ата, 1972. 9. Аль-Фараби. Философские трактатў. Алма-Ата, 1970. 10. Алякринский Б.С. О талантах и способностях: Очерки о самовоспитании. М., 1971. 11. Амосов Н.М. Раздумья о здоровье. 3-е изд. М., 1987.

Похожие

Мусиқа тизими

Мусиқа маданиятимиз намояндалари

Халқ мусиқа ладлари

Мусиқа дарсининг умумдидактик принциплари

Ўзбек халқи анъанавий кийимларининг шаклланиш тарихидан