Фольклоршунослик ва этнографиянинг фан сифатида шаклланиш тарихи - Искусство - Рефераты

Фольклоршунослик ва этнографиянинг фан сифатида шаклланиш тарихи

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

70 KB

Фольклоршунослик ва этнографиянинг фан сифатида шаклланиш тарихи. Режа : 1. Мустақилликка эришганимиздан буён ўтган қисқи муддатда аждодларимиз томонидан яратилган барча тарихи 2. Фольклор - жамоавий ижод 3. Фольклор - оғзаки ижод 4. Анъанавийлик 5. Вариантлилик

Мустақилликка эришганимиздан буён ўтган қисқи муддатда аждодларимиз томонидан яратилган барча тарихий , маданий, адабий, санъат ёдгорликлари ва халқ оғзаки ижодини чуқур ўрганиш, таҳлил қилиш, улардаги умумбашарий ва миллий ғояларнинг замонга хизмат қилдирган ҳолда ўзбекона, шарқона тафаккурни, ғурурни шакллантириш ва камолга етказиш доимий эътиборда бўлди. Юртбошимиз И.А.Каримов айтганидек, истиқлол туфайли «Республикани ҳақиқатдан ҳам, унинг миллий манфаатларидан келиб чиққан ҳолда халқнинг азалий турмуш тарзи, анъаналари, урф-одатлари, кўникмаларини, мавжуд беқиёс табиий бойликларини ҳар томонлама ҳисобга олиб юксалтириш амалда мумкин бўлиб қолди. Юртбошимиз халқнинг миллий қадриятларини, халқ оғзаки ижоди намуналарини, гўзал урф-одатларини тиклаш учун унинг узоқ асрлар давомида шаклланган бой халқ оғзаки ижодига, эзгулик, меҳр- муҳаббат билан йўғрилган байрамларига диққат эътибор қаратиш зарурлигини мустақилликнинг дастлабки кунлариданоқ уқтириб келинди. Истиқлол халқ оғзаки поэтик ижодини ривожлантиришга, халқ яратган маънавий-маданий меросни аввалгидек синфийлик, партиявийлик эмас аниқлик, реалликка биноан ёзиб олиш, чоп этиш ва таҳлил этишга иммконият яратди. Президентимизнинг халқ оғзаки ижодни, халқ миллийдонишмандлик қадриятларини ўзига хос ахлоқ Кодекси деб атадилар.»Қадимги аждолдларимиз комил инсон ҳақида бутун бир ахлоқий талаблар мажмуасини, замонавий тил билан айтсак, шарқона ахлоқ Кодексини ишлаб чиққанлар. Киши қалбида ҳаромдан ҳазар, нопокка, адолатсизликка нисбатан муросасиз исён бўлиши керак»- деганларида ҳозири ўсиб келаётган ёш авлод учун ниҳоятда керакли бўлган маънавий тарбия масаласи кўзда тутилган эди. Шундай экан, Ўзбекистон Олий таълим тизимида маънавий тарбия масалаларига бугунги тамойиллар нуқтаи назаридан қаратилган бўлиб, комил инсон тарбиясида халқ донишмандлигининг

манбаи ҳисобланган халқ оғзаки ижоди қадриятлари энг муҳим маънавий бойлик ҳисобланади. Бадиий суз санъати маданиятининг энг қадимги ва узоқ тарихга эга бўлган соҳаси фольклордир. Фольклоршуносликда «халқ ижоди» атамасининг моҳияти ва бу тушунчанинг маъноси хақида турли хил фикрлар билдирилган бўлса-да, халқ ижодиётининг ўзига хос табиати ва етакчи хоссалари тўла очиб берилган эмас. Меҳнат жараёнида инсоннинг тажрибасини ортиши, онгининг ривожланиши, табиат ва жамият ҳақидаги фикр-тушунчаларни образли сўзлар орқали тасвирлашга интилиш оғзаки ижод шаклини пайдо бўлишига туртки бўлди. Халк оғзаки ижоди- меҳнаткаш халк ижоди. Халк бадиий фаолиятининг таркибий қисми, халк санъатининг бошқа турларидан ( мусиқа, театр, рақс, тасвирий ва амалий санъат хамда бошқалардан) ўзига хос хусусиятлари билан ажралиб турадиган оғзаки сўз санъатидир. У оғиздан оғизга, авлоддан авлодга, даврдан даврга ўтиб, халқнинг истеъдодли вакиллари ижросида сайқал топиб, ўзбек халқ поэтик ижодини ташкил этди. Бироқ, у дастлаб қандай яратилган бўлса, ўша ҳолича сақланиб қолмай, ижодий қайта ишланиб, турли ўзгаришларга учраб, янги-янги маълумотлар билан бойиб, тарихий шароитга мослашиб, шу билан бирга ёзма адабиётга ижобий таъсир этди. Халқ оғзаки поэтик ижоди-оғзаки сўз санъати «фольклор» ёки «фольклористика» деб юритилади. Фольклористика турли даврларда ва турли мамлакатларда гоҳ этнография, гоҳ антропология, гоҳ мусқкашунослик ва ҳатто социологиянинг бир қисми деб қаралиб келинган. «Фольклор» термини биринчи марта XIX аср тадқиқотчиси Вильям Томс томонидан 1846 йилда қўлланди. «Фольк»-«халқ», «лор»-«билим», «донолик», «донишмандлик» яъни «халқ билими», «халқ донолиги», «халқ

донишмандлиги» деган маънони англатади. «Фольклор» термини халқаро терминга айланиб, турли мамлакатларда қўлланила бошлади. Англия ва АКШ да халқ бадиий фаолиятининг барча турлари-поэтик ижод, мусиқа, рақс, уйин, театр,тасвирий ва амалий санъат шунингдек, ирим- сирим, ишонч- эътиқод ва урф-одатлар шу термин билан аталади. Ўзбек фольклоршунослигида «фольклор» термини 1932 йилларда Ҳоди Зариф киритди ва олий уқув юрти талабалари учун мўлжалланган биринчи китобларини «ўзбек фольклори» деб аталади. Унгача «фольклор» термини ўрнига «эл адабиёти», «оғзаки адабиёт», «ўзбекларда оғзаки адабиёт» каби атамалар қўлланиб келинарди. Бу термин ўрнига «фольклор» термини мустаҳкам ўрнашиб қолди. Ўзбек халқ оғзаки ижодида эса «фольклор» деганда асосан халқ поэтик ижоди тушунилади. Халқ санъатининг бошқа турлари, масалан, мусиқа учун «мусиқа фольклори» термини қўлланилади. Фольклор асарларида мусиқа, рақс, театр санъати элементлари қўшилиб кетганлиги сабабли фольклор синкретик санъат дейишимиз мумкин. Айни пайтда фольклор асарлари санъатнинг бошқа турларидан ўзига хос томонлари билан фарқланади. Фольклорда сўз, куй ва ижро бирлиги доимо сақланади. Шунинг учун халқ ижодини ўрганувчи, текширувчи фан фольклоршунослик деб юритилади. Фольклоршунослик асослари қадимги дунё эстетик тафаккурига бориб тақалади. Қадимги дунё сайёҳлари ва тарихчиларининг афсона ва ривоятлар, турли урф-одат ва маросимлар ҳақидаги ёзма ва оғзаки ёдгорликлари фольклоршунослик учун муҳимдир. Фольклор асарларини ёзиб олишдаги биринчи тажрибалар Х1 асрдан бошлаб кўзга ташланди. Фольклор асарларида меҳнаткаш халқнинг ҳаётини акс эттиради. Халқнинг олам ҳақидаги тушунчаларини ижтимоий-тарихий, сиёсий, фалсафий ва бадиий-эстетик қарашларини ўзида мужассамлаштиради. Бу нарсаларни фольклор асарлари мазмуни ва ғоясининг чуқур халқчиллигини кўрсатади. Фольклордаги халқчилликнинг асосини унинг прогрессив

моҳияти ташкил қилади. Тарихий- ижтимоий воқеалар фольклор асарларида халқнинг муносабатлари нуқтаи назаридан. Фольклор ўзига хос хусусиятларига эга бўлиб: оғзакилик, халқчиллик, анъанавийлик, жамоа бўлиб ижро этиш, ўзгарувчанлик, вариантлилик каби хусусиятларни ўз ичига олади. Фольклор-жамоавий ижод Ўзбек халк бадиий ижоди асрлар давомида яратилиб, оғиздан оғизга, авлоддан авлодга, устоздан шогирдга ўтиб келган жамоа ижоди маҳсулидир. Чунки фольклор асарлари бир киши томонидан эмас, балки бутун бир жамоа нинг ижодий тажрибаси асосида вужудга келади ва жамоа томонидан ижро этилади. Баъзи фольклор асарлар эса истеъдодли кишилар томонидан яратилиб, ўз кабиласи ва уруглариодатлари, эътикоди, орзу истаклари, табиат билан бўлган муносабатлари ҳикоя қилинган. Қабила ва уруғ аъзоларга маъқул тушган бу асарлар оғиздан оғизга ўтиб, жамоа ижодига айланган. Асарлар шу тариқа жамоа орасида такомиллашиб, халқ мулкига айланади. Халқ куйчиси (достончи, эртакчи, қўшиқчи, латифагуй, аскиячилар) жамоа томонидан яратилган асарларни айнан сўзма-сўз ижро этмай унга ижодий ёндошади. Шунинг учун ҳам у ижро этаётган асарларни ҳамиша «халкники» деб тан олинади. Якка ижодкор қанчалик истеъдодли бўлмасин жамоа ижодининг анъаналарига бўйсунган, халқ ҳаёти, халқ диди ва талабига мослашишга ҳаракат қилаган. Фольклор-оғзаки ижод Халқ поэтик ижоди ёзув пайдо бўлмасдан илгари юзага келган. Унинг яратилиши ва кишилар ўртасида тарқалиши жонли оғзаки анъана билан боғликдир. Оғзакилик хусусияти уни халқ санъатининг бошқа турларидан масалан: мусиқа, рақс,ганч-ўймакорликлардан ажратиб туради. Фольклор

асарларининг узоқ асрлар давомида оғзаки яратилиши ва оғзаки ижроси унинг шакл ва мазмунига таъсир этмасдан қолмайди. Ўрта Осиё халқларининг энг қадимги замонларга оид айрим оғзаки ёдгорликлари баъзи бир манбалар бизга қадар сақланиб қолган. Бу манбалар тарих китоблари, илмий асарлар, ёзма ёдгорликлар ва бошқалардан иборат.Антик тарихчилардан Геродот, Ктезий, Полиэн, Харес Митиленский ва бошқаларнинг китобларида халқ оғзаки ижодининг айрим асарларининг мазмуни ҳикоя қилиб қолдирилган. Шунингдек, ўрта аср тарихчиларидан Ҳамза Исфахоний, Табарий, Маъсудий, Беруний, ва бошқаларнинг асарларида ҳам оғзаки адабиётга доир кимматли материаллар ва маълумотлар бор. «Авесто»,»Бехустун», «Бундахиши», «Денкард», каби ёзма ёдгорликларда оғзаки адабиётнинг баъзи бир намуналари ўрин олган. Маҳмуд Қошғарий эса ўзининг машҳур лингивистик «Девону луготит турк»ида қадимги ҳушиқ, лирик шеър ва моқоллардан турли намуналар беради. Маълумки, айрим тарихий фактларнинг тўлиқ эсда қолмаслиги, замон тақозоси билан унутилиши натижасида, уларни асарларидан тушиб қолиши, ўзгариши, қориштирилиб, талқин этилиши учраб туради. Шунинг учун ҳам тарихий воқеа ва ҳодисалар ҳам фольклорда айнан акс этмайди. Баъзан эса достонларда мавжуд булган шеърий парчаларни унутилиши, мазкур жанрларни эртак шаклига келтириб қўйиши ҳам мумкин ёки аксинча эртакни достонга айлантириши мумкин. фольклорда юз берадиган бу каби ҳодисалар унинг ғоявий-бадиий, эстетик қийматини камайтирмайди. Анъанавийлик Анъанавийлик жамоа ижоди маҳсулидир. Бу ўзининг тарихий манбаларига эга. Фольклор асарларининг дастлабки намуналари ибтидоий жамият даврида яратилган. Шу сабаб фольклор асарларининг сюжети, тимсоллар мотивларида ибтидоий турмуш шарт-шароитлари, урф-одатлари ва дунёқарашларининг инъикоси сифатида юзага келган Фольклор

асарларининг оғзаки яратилиши ва оғзаки ижро этилиши уларнинг ўзгармас барқарор шакллари- анъанавийликни юзага келтирган. Масалан, қаҳрамонлик типидаги эртаклар ва достонлар жанрларда маълум даражада тафовут мавжуд бўлса ҳам бадиий услуб анъанавий шаклга эга. Ҳар иккисида ҳам (эртакда ҳам, достонда ҳам) композиция анъанавий бошлама, сюжет баёни ва тугалланмадан иборат. Бош каҳрамон ва воқеалар муболаға шаклида тасвирланади. Асар матни нисбатан турғун ҳолда сақланади. Фольклор асарларидаги асосий сюжетлар, тимсоллар ва бадиий тасвир воситалари анъанага айланади, ҳамда оғиздан оғизга, авлоддан авлодга ўтиш жараёнида қисман ўзгаради, айрим деталлар қўшилади, бироқ асосий манба анъана бўлиб қолаверади. Тарихий тараққиёт натижасида баъзи бир асарлар дастлабки шаклини ўзгартириши мумкин. Фольклор асарларига анъанавийлик билан бир қаторда ижодий ўзгарувчанлик ҳам хосдир Асарлар ҳар гал куйланганда ва ижро этилганда нималардир ўзгаради, нималардир қўшилади. Бироқ бу ўзгаришларнинг барчаси пухта ва мустаҳкам анъаналар доирасида бўлади. Анъанавийлик фольклорнинг сўз санъати сифатида жонли оғзаки ижрода яшаши ва тарқалишининг бош мезонларидан биридир. Вариантлилик Фольклор асарларининг даврдан даврга, ижродан ижрога ўтишида юзага келган ўзгаришлар вариантларда акс этади. Фольклор асарларини кўп вариантларда, бир неча нусхаларда тарқалиши вариантлилиги ҳисобланади. Вариантлар муайян бир асарнинг бир-бирини инкор этмайдиган, жонли ва оғзаки анъанада мустақил яшай оладиган турли туман матнларидир. Масалан: «Алпомиш» достонининг 30 га якин вариантлари ёзиб олинган, лекин халқ орасида эса бундан ҳам кўп вариантлари тарқалган. Вариантлар асосан ҳаётий шарт-шароитлар натижасида юзага келади. Достон куйловчи бахши-шоир ёки эртакчи асар ижро этаётган давр, шароит ва тингловчиларга қараб достон ёки эртакка ўзгартиришлар киритади. Масалан, катталарга

айтилган бир эртак болаларга бошқача қилиб айтилади.Шу тарзда ўша эртак ўзгара боради. Ниҳоят, эртак вариантлари вужудга келади. Демак, ҳар бир фольклор асарининг яратилган вақти тарқалиши ва яшаш шароитлари жуда мураккаб. У ижтмоий ва иқтисодий муҳит, тингловчилар аудиторияси, ижодкор ва ижрочи маҳорати билан боғлиқ бўлади. Вариантлилик халқ ижодининг тарқалиш доирасини, оммавийлигини ва халқчиллигини белгилайди.Фольклорда кечаётган ўзгаришларнинг сабабларини аниқлашга, халқ оғзаки ижодиётида кечган ва кечаётган жараёнлар асосида ётувчи қонуниятларни очиш учун бой манба беради.

АДАБИЁТЛАР : 1. Имомов К Узбек халк прозаси Т.1981. 2. Узбек халк эртаклари. Т.2000. 3. Узбек халк топишмоклари.Т.»Укитувчи» 1991. 4. Маллаев Н. Узбек адабиёти тарихи. Т»Укитувчи» 1976. 5. Алавия М. Узбек халк маросим кушиклари. Т. 1974. 6. Сафаров О. Алла-ё алла. Т.»Чулпон»2000. 7. Насриддинов К. Узбек дафн-таъзия маросимлари. Т.1976. 8. Умаров С. Тарих ва ривоят Т.1986. 9. Узбек халк маколлари. 10. Узбек халк достонлари 2 том.»Фан»1969. 11. Умаров С.Тарих ва достон.Т. 1985. 12. «Алпомиш» достони Т.1998. 13. «Гуруглининг тугилиши достони» Т. 1985. 14. Жахонгиров Г. Узбек болалар фольклори. Т.1975.

Похожие

Хор санъатининг шаклланиш ва ривожланиш тарихи ва аҳамияти

Улуғбек даврида фан, санъат ва маданият

Ўзбек халқи анъанавий кийимларининг шаклланиш тарихидан

Махмуд қошгарий- фольклоршунос ва этнограф сифатида

Театр тарихи