Махмуд қошгарий- фольклоршунос ва этнограф сифатида - Искусство - Рефераты

Махмуд қошгарий- фольклоршунос ва этнограф сифатида

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

76 KB

Махмуд қошгарий- фольклоршунос ва этнограф сифатида. Режа: 1. Меҳнат қўшиқлари 2. Қаҳрамонлик қўшиқлари 3. Маросим Қўшиқлари 4. Мавсум қўшиқлари

Мустақиллигимизнинг дастлабки 15 йиллиги мамлакатимиз ҳаётида ҳам, ҳалқимизнинг турмуш тарзи, дунё қарашида ҳам кескин бурилиш ясади. Халқимиз ўз аждодлари тарихига ўтмишига эътибор билан қараб, миллий қадриятларни тиклашга ҳаракат қила бошладилар. Республикамиз Президенти И. Каримов «Буюк келажагимизнинг ҳуқуқий кафолати» номли рисоласида ўзбек миллати азалдан ўз фикри-зикри ўз истиқлоли учун курашиб яшаган.Бунга мозий гувоҳ. Миллатимиз тарихи ҳақидаги ҳақиқат, юртимизнинг фидоий фарзандларига очилиши лозим. Билишимиз шарт бўлган тарих саҳифаларини қунт билан варақлаш ҳаммамиз учун ҳам фарз, ҳам қарз. Истиқлол туфайли биз ўзимизни англадик. Биз бутун маънавий бисотидан жудо қилинаётган халқ эдик. Ўз миллий тилимиз, адабиётимиздан узоқлашиб бораётган эдик. Истиқлолнинг асосий қадриятларидан бири- халқимизнинг утмиш тарихи, халқ оғзаки ижодини урганиш ҳиссини кучайтиришдан иборат бўлди. Собиқ Шўролар даврида асрлар мобайнида тилдан-тилга ўтиб , авлодлар давомийлиги ва ворисийлигини сақлашга олтин халқа бўлиб келган афсоналар, ривоятлар, халқ қўшиқлари, халқ мақоллари, ёзма адабиёт умуман миллий маданий ёдгорликлар зўравонлик билан йўқ қилинди. Бугун барча йўқотилган, унўтилган қадриятларни, бой берилган маданий ва маънавий бойликларни қайтадан тўплаш, ўрганиш, халқимиз миллий анъаналарини тиклаш, буюк аждодларимиз Абу Райҳон Беруний, Фаробий, ал Хоразмий, Маҳмуд Кошғарийларнинг меросини ўрганиш қайта тиклаш, ўрганиш пайти келди. Туркий халқларнинг халқ оғзаки ижодини авлоддан авлодга етказишда алоҳида урин тутадиган олимларимиздан бири, Ўрта Осиё халқларининг атоқли фарзанди Маҳмуд Кошғарийдир. Маҳмуд Қошғарий ХI асрда яшаб, туркий халқлар оғзаки ижодини тўплашда жонбозлик кўрсатиб, туркшунослик фанини асосчиларидан бири бўлиб, бу фаннинг ривожига улкан ҳисса қўшган олимларнинг устозидир. М.Кошғарий ўзининг «Девону луғотит турк» асари устида 15 йил тинимсиз ишлади, узоқ йиллар юртма-юрт кезиб манба тўплади.. Юқори Чиндан бошлаб то Моварауннаҳр, Хоразм, Фарғона, Бухорога қадар чўзилган

ҳудудни бирма-бир кезиб чиқди. Бу ҳудудда яшаган уруғ ва қабилалар, халқнинг яшаш тарзи, касб-кори, турар жойлари, урф-одатларини, уларни тилларини синчиклаб ўрганди. Натижада, у шунча катта ҳудудда яшаган барча қабилаларни ва уларнинг тилларини жуда пухта ўрганди, мукаммал аниқлашга муваффақ бўлди. Девон ёзиш устидаги ҳаракатларини шундай изоҳлайди: «мен турклар, туркманлар, ўғизлар, чигиллар, яғмолар, қирғизларнинг шаҳарларини, қишлоқ ва яйловларини кўп йиллар кезиб чиқдим, луғатларини тўпладим, турли хил тил хусусиятларини ўргандим, аниқладим. Мен бу ишларни тил билмаганимдан эмас, балки бу ишлардаги барча кичик фарқларни ҳам аниқлаш учун қилдим. Бўлмаса мен тилда уларнинг етукларидан, энг катта мутахассислардан хушфаҳмлардан, эски қабилалардан, жанг ишларида уста найзаларидан эдим». М.Кошғарий тўплаган манбаалар ўша давр тилини ҳар томонлама ёритишга имконият туғдирган бўлса, иккинчидан,пухта илмий хулосалар чиқаришга ҳам йўл очган эди. ХI асрларда бир қанча илмий асарлар яратилган бўлса ҳам бизгача фақат «Девону луғотит турк» асари етиб келган. Бу асар ҳажми 3 жилддан иборат бўлиб, 18 ҳарфдан иборат бўлган турк «уйғур» алифбосида келтирилган Бизга девоннинг биргина қўлёзма нусхаси етиб келган. Қўл ёзма Истамбулда сақланади. Девон 2 та асосий бўлимдан иборат-Муқаддима, Луғат қисм,туркий халқлар оғзаки ижоди ва ёзма адабиётига доир 300 дан ортиқ шеърий парчалар, мақоллар, ҳикматли сўзлар ва лавҳалар берилган. М. Кошғарий халқ оғзаки ижоди намуналарида келтирилган сўзларни ҳам алоҳида тўплади, уларни ҳар қандай жанрларда қандай қўлланганлигини зўр чидам билан ўрганди. У халқ оғзаки ижодида фойдаланилган четдан келган сўзлар устида ҳам ўз қарашларини баён қилди. Турмушда ишлатилиб келинаётган асбоблар, ашёлар воситаси билан кирган сўзлар, турли хил хитой, рус, ҳинд кийимлари номлари, овқатлари номи, дорилар номига алоҳида тўхтайди ва изоҳлайди, улар ўрнига туркий тилда қайси сўзларни қўллаш мумкинлигини кўрсатиб ўтади. Халқ оғзаки ижодидаги-эртаклар,

афсоналар, мақоллар, ҳикматли сўзларни тўплар экан уруғ, қабила масаласига алоҳида тўхталиб ўтади. Девонда берилган меҳнат қўшиқларида меҳнат билан боғлиқ бўлган ўйинлар, кишиларни меҳнатга бўлган муносабати, меҳнат машаққатларини енгиллаштиришга, ҳордиқ чиқаришга, ёшларни меҳнатга кўниктиришга ва ўргатишга ёрдам бераётганлиги ифодаланган. Меҳнат қўшиқлари Ов ҳақидаги қўшиқларда қадимги кишиларни овчилик санъатини, ов меҳнатига бўлган муносабати тасвирланади. Чағру бериб қушлату, Тойғон изиб тишлату. Тилки,тўнғиз тошлату, Ардам билан ўклалим. Мазмуни: Йигитларга чағри (ов қуши) бериб қуш овлайлик. Ов итини(қушларни) изидан солиб тишлатайлик, Тулки, туғизларни тош билан урайлик. Ютуқларимиз билан мақтанайлик. Ов ҳақидаги бир тўртликда овчининг овдаги фаолияти, отда юриб, овчи итлар ёрдамида кийик тутиш ва ов маҳсулотини кўпайтиришга имнтилиши ифодаланган. Овчиларни бўриларга қарши кураши шундай тасвирланади: Кеча туруб юрир эрдим, Қара-қизил бўри кўрдим. Қатиғи ёни кура кўрдим, Қоя кўриб бақў оғди. Мазмуни: Кечаси туриб кезиб юрар эдим, Қора-қизил бўри кўрдим, Бақувват ёйни (отишга) ҳозирландим,

(У) қўрқиб қоянинг орқасига яширинди. Кишилар қадимдан ҳам овчилик, чорвачилик билан бирга деҳқончилик ва боғбончилик билан шуғулланганлар. Маҳмуд Кошғарий деҳқонлар ва боғбонлар, уларни машаққатли меҳнатлари ҳақида фикр юритиб улар касбини энг қутлуғ касб деб таърифлайди. Йигитлари ишлату, Йигач ямиш ирғату. Қулан, кийик авлату, Базрам қилиб авнвлум. Мазмуни: Йигитларни ишлатайлик, Дарахтлардан меваларни қоқтирайлик. Кулон, кийтк овлатайлик, (сўнг) байрам қилиб овунайлик. Қаҳрамонлик қўшиқлари «Девону луғотит турк»даги айрим адабий парчалар қабилалар ўртасидаги жанг эпизотларини ва қабила баҳодирларини мардона курашини тасвирлайди. Жумладан, қуйидаги тўртликларда ҳужум қилувчи томоннинг ҳарбий тактикаси ва жанг эпизоди тасвирланади. Ҳужум қилувчи томон иккинчи томонни ғафлатда қолдириб, қўққисдан ҳужум бошлайди. Тунла билан кучалим, Яшар сувин качалим, Тарнчун сувин ичалим, Юқға яғи ўкулсин. Такра олиб акуралим, Аттин тушиб юкаралим, Арсланлаю кукаралим, Куча анин кавилсун. Мазмуни: Туни билан кўчайлик,

Ямар сувидан ўтайлик. Чашма сувидан ичайлик, Қочаётган душман тор-мор бўлсин. (Душманни) атрофини ўраб қамал қиламиз, Отдан тушуб югирамиз, Арслондек наъра тортамиз, Уни кучини қуритамиз. Бундай қўшиқлар баҳодирнинг қаҳрамонлиги, ҳарбий қуроллардан моҳирлик билан фойдаланиш ҳамда айрим жанг эпизодлари кўпгина баҳодирлар тилидан куйланади. Жанг тугагач ғолиб лар тантанага йиғилади. Баҳодирлар тақдирланади. Ҳамма «қочди сақинч савналим» («қайғулар кетдт, энди севинайлик»)- деб ғалаба ва шодлик таронасини бошлайди. Маросим Қўшиқлари Девонда маросим қўшиқларининг марсия жанридан парчалар келтирилади. Бу марсияларда жанг майдонида баҳодирларча курашиб ҳалок бўлган қаҳрамонларга бағишланади. Уларда бу баҳодирликнинг мардлиги, жасорати, фидокорлиги ва бошқк фазилатлари мақталади, жудолик ҳасратлари, мотам қайғулари ифодаланади. Алп Эр Тўнгага бағишланган марсия шулар жумласидандир, бу қаҳрамон эрон тилларида сўзлашувчи халқлардва Афросиёб номи билан юритилган. Фирдавсийнинг «Шоҳнома» ва бошқа асарларида унинг афсонавий, бадиий тимсоли яратилган. Алп Эр Тўнга марсиясидан бир парча келтирайлик; Улушиб эран бўрлаю, Йиртин яқа урлаю. Сиқриб уни юрлаю,

Сиғтаб кўзи ўртилур. Мазмуни; Мардлар йиғлаб бўридай увлашдилар, Ёқаларини йиртиб бақиришдилар, Фарёд чекдилар. Қаттиқ йиғидан кўзлари хиралашиб, парда босди. Алп Эр Тўнга ўлдуми, Эсизажун қолдиму, Озлак очин алдиму, Энди журак жиртилур. Мазмуни: Алп Эр Тўнга ўлдими, Ярамас дунё қолдими, Дунё ундан ўчини олдими, Энди юраклар у учун яраланмоқда, Мавсум қўшиқлари Девонда берилган оғзаки ижод намуналарининг кўпчилиги мавсум қўшиқлари ва табиат тасвири лирикаси жанрларига мансуб қўшиқлар сирасига киради. Бу қўшиқларда қадим засондаги кишиларнинг табиат ҳодисалари ҳақидаги тушунчаси ва бу ҳодисаларга муносабатини ифодалайди. Уларнинг табиат ҳодисмаларини яхши ва ёмон руҳлар билан боғлаш каби қарашлари йил фасллари ҳақидаги тушунчаларида ҳам яққол кўринади. Йилнинг бир фасли уларни шодлантирса иккинчи фасли ғоят ғам- ғуссага солади. Қиш фасли учун етарли озиқ -овқат, ем-хашак жамғара олмаганлар, қаттиқ қишда қийинчиликка дуч келса, ёз фаслига ижобий қараб, қишга нисбатан салбий муносабатда бўлганлар ва ёз фаслини қувонч билан қарши олсалар, қишни даҳшат ва мусибат келтирувчи фасл деб ҳисоблаганлар. Натижада қиш ва ёз фасли қўшиқларда бир-бирига қарама- қарши қўйилган.

Қиш ёй билан тўқишди, Қинир кўзунуғ бақишти. Тутиш қали яқишти, Ўтғолимат ўғрашур. Мазмуни: Қиш билан Ёз тўқнашди. Қинғир кўз билан бир-бирига қарашди. (Бир-бирини) тутиб олишга интилишди. (Бир-бирини)ютишга тиришар эдилар. Қиш билан Ёз мунозаралашиб, улардан ҳар бири ўз фазилатлари билан мақтаниб, иккинчи томонни камситади. Масалан: Қиш Ёзга айтади. Қиш ёйғиру сувланур, Эр ат манин явруюр, Иклар ема савриюр, Атйин тақи тагришур. Мазмуни:Қиш Ёзга қарши бақириб-чақириб сўз бошлади: Одамлар ва қорамолларнинг эти менда пишади, мустаҳкамланади. Менда касал камайади. Одамларнинг гўшти қотади, ўзлари қувватли бўлади. Ёз эса Қишга шундай деди: Балчиқ балиқ югурулур, Жиғай ёвуз йигрилур, Аринчаклари уғрулур, Ў зғич била авришур. Мазмуни: Лой балчиқ ҳамма ёқни қоплайди, Камбағал , юпин кишилар қийналиб, машаққат чекадилар.

Бармоқлар совқотиб, Оғиз ели билан (туфлаб) иситадилар. Бу курашда қиш «енгилади», ёз ғалаба қозонади. Табиат гўё қайтадан жонланади, қирлар гиламга ўхшаш майса-кўкатлар билан қопланади, тоғлардаги қор- музлар эрийди, сувлар оқа бошлайди, турли-туман гуллар очилади, ер юзига чирой бағишлайди. Табиатдаги бу жонланиш кишиларни ниҳоятдаа завқлантиради, ёзнинг ғалабаси кишиларнинг ғалабасига айланади, кишилар ёзни ўз қўшиқларида куйлайдилар.Мавсум қўшиқлари кўпинча лапар айтиб, ўйинга тушиб ижро этилган. Туннинг қисқариб, кундузнинг узайиши бориши қоронғулик кучлари устидан ёруғлик кучларининг ғалабаси деб қаралган. Баҳор шодиёнаси анъаналари ривожланиб, Наврўз байрами тусини олади.. Бу байрамда қўшиқ ва ўйинлар билан бирга кураш ва масхарабозлик каби халқ ўйинлари ҳам кенг намойиш этилади. Девонда меҳнат қўшиқлари, маросим ва қаҳрамонликка оид қўшиқлар билан бирга ишқий, ахлоқий-таълимий шеърлар ва мақоллар ҳам бор. Бу қўшиқ ва мақолларда севги -садоқат, инсоний фазилатлар улуғланиб, кишиларни ор-номусли, мард ва шижоатли бўлишга ундайди. Кўркинг тонуғ ўзуна, Татлиғ ошиғ азинқа, Тутғил қонук ағирлиғ Жазсун жавинг бузунқа. Мазмуни : Кўркам, чиройли тўнинг ўзингга, Ширин овқатингни бошқаларга ата. Қўноқларни ҳурматла, Токи шуҳратинг эл-юртга таралсин. Қазған алиҳ тузумлик, Қолсин жақинг яранқа. Мазмуни: Номим ўчмасин десанг, яхши

хулқларни эгалла. Асизлигинг анунма, Тилга чиқар азгу сўз. Мазмуни: Ёмонликка кўникма, фақат яхши сўзлардан сўзла. Қуйида берилаган мақол ва ҳикматли сўзлар узоқ ҳаёт тажрибаси асосида вужудга келган халқ донишмандлигининг ифодасидир. Қуриқ қошиқ оғизга жарамас, Қуриқ сўз қулоққа жақишмас. (Қуруқ қошиқ оғизга ёқмас,қуруқ сўз қулоққа) Сабанда сангдирали болса, Ортиргўнга иртиш болмас. (Ер ҳайдаш вақтида пухталик бўлса, хирмонда англашмовчилик бўлмайди.) Девондаги қўшиқлар, мақоллар ва ҳикматли сўзлар кўпчилик олимларнинг, жумладан К. Броккельман, А.Фитрат, Т.Жалолов, С.Муталлибоев, А.Қаюмовларнинг эътирофича уларнинг кўпчилиги бармоқ вазнидадир. Хуллас, «Девону луғотит турк» даги қўшиқ, мақол ва ҳикматли сўзлар туркий тилларда сўзлашувчи халқлар билан бирга ўзбек халқининг ҳам қадимги муштарак адабий ёдгорлигидир.

АДАБИЁТЛАР : 1. Имомов К Узбек халк прозаси Т.1981. 2. Узбек халк эртаклари. Т.2000. 3. Узбек халк топишмоклари.Т.»Укитувчи» 1991. 4. Маллаев Н. Узбек адабиёти тарихи. Т»Укитувчи» 1976. 5. Алавия М. Узбек халк маросим кушиклари. Т. 1974. 6. Сафаров О. Алла-ё алла. Т.»Чулпон»2000. 7. Насриддинов К. Узбек дафн-таъзия маросимлари. Т.1976. 8. Умаров С. Тарих ва ривоят Т.1986. 9. Узбек халк маколлари. 10. Узбек халк достонлари 2 том.»Фан»1969. 11. Умаров С.Тарих ва достон.Т. 1985. 12. «Алпомиш» достони Т.1998. 13. «Гуруглининг тугилиши достони» Т. 1985. 14. Жахонгиров Г. Узбек болалар фольклори. Т.1975.

Похожие

Ўрта асрларда яшаган аждодларимиз кийим – бошлари

Фольклоршунослик ва этнографиянинг фан сифатида шаклланиш тарихи

Ўзбек анъанавий кийимларини ўрганилиш тарихи

Хайкалтарошлик тасвирий санъатнинг тури сифатида

Хор ижрочилиги мусика санъати тури сифатида