Бадиий таълимда қаламчизгиларнинг аҳамияти - Искусство - Рефераты

Бадиий таълимда қаламчизгиларнинг аҳамияти

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

107 KB

Бадиий таълимда қаламчизгиларнинг аҳамияти Режа: 1. Қис қ а муддатли ў қ ув ва х омаки расм лар чизи ш 2. Хомаки расмлар ва уларни бажариш усуллари 3. Комбинациялашган (дастлаб натурадан, кейинчалик хотира бўйича) хомаки расмлар чизиш .

Қис қ а муддатли ў қ ув ва х омаки расм лар чизи ш Хомаки расм – одатда қ ис қ а, баъзан эса жуда қ ис қ а ва ўта чекланган ва қ т давомида, кўп ҳолларда расм чизувчининг ўзига боқлиқ бўлмаган холатларда бажариладиган предмет дунёсининг умумлаштирилган тўлиқсиз тасвиридир. Бунда ишни тезлаштириш мақсадида энг кам график воситалардан фойдаланилади. Мураккаб шаклни фа қ ат унинг асосий, майда икир - чикирларсиз типик ва ўзига хос аломатлари аниқ ва ифодали тарзда ҳал этиладиган предмет дунёсининг реалистик тасвирини умулаштирилган, деб ҳисобламоқ керак. Шунинг учун ҳам хомаки расм кўп ҳолларда "яхлит, кўзга кўриниб турган предметнинг қисм, бўлакчаларсиз тасвири билан белгиланади". Ҳомаки расмлар академик вазифани бошлашдан аввал ўқув расмини композиция жиҳатидан жойлаштиришда ҳар доим ҳам натуранинг умулаштирилган тасвиридан, яъни аслини олганда, хомаки расмдан фойдаланилади. Шунинг учун ўқув муассасаларида педагоглар академик расмн6и бошлашдан аввал ўқуувчиларга натурани турли нуқталардан туриб қаламчизгилар бажаришни ва шундан сўнг керакли жойни танлаб олгандан сўнг асосий ишга киришишни маслаҳат берадилар. Чунки, хомаки расм мувоффақият билан топилганда натуранинг бутун массаси жойланиши давомли ўқув расмининг асоси бўлиб хизмат қилиши мумкин. Чизги – хомаки расмга нисбатан анча тўлиқ ҳисобданади. Лекин баъзи ҳолларда у давомли ўқув расмига қараганда анча қисқа вақт оралиқида натурадан бажариладиган предмет дунёсининг мукаммал бўлмаган тасвири ҳамдир. Чизги устида ишлаш вақтини одатда расм чизувчининг ўзи белгилайдики, бу ушбу расм мазмуни, шунингдек унинг кейинчалик амалга ошадиган мақсадига кўядиган талабларига боқлиқдир. Натурадаги чизиладиган чизги худди хомаки расмнинг деталлар билан бойитиш кабидир. Натуранинг қай ҳолда юзага чиқарилишига қараб чизги хомаки расм билан давомли расм ўртасидаги оралиқ бир восита бўлиб қолади.

Бошқача сўз билан айтадиган бўлсак, натурадан чизилган хомаки расм и ши да ўша натурадан давом эттирилган иш секин-аста чизгига айланиши мумкинки, бунда расм икир-чикирларига батафсилроқ тўхталади. Хомаки расм билан чизги ўртасида г и фарқ у ёки бу расмни чизиш учун сарфланадиган вақтдангина эмас, балки асосан иш усулининг ўзидан ҳам иборатдир. Чизги бошидан о х иригача натурадан чизиш орқали бажарилади. Хомаки эса нафақат натурадан, балки хотирадан, тасаввурдан, идрокдан, шунингдек, барча усулларни ҳам қўллаб чизилиши мумкин. Хомаки расмлар ижросининг айнан шу ҳилдаги усуллари кейинчалик нафақат умуман расм чизишга ўргатиш, балки юқорида айтиб ўтилган бўлажак рассом учун зарур бўлган сифатлар йиқиндисини тарбиялашда ҳам катта аҳамият касб этади. Хомаки расм ва чи з гиларга ўргатишда натура сифатида худди давомли расм чизишда қўлланиладиган шаклан яқин бўлган (ёки мазмунан шу каби) объектлардан фойдаланилади: 1) «ўлик» (тирик бўлмаган) натура, (натюрморт) 2) ўсимликлар, 3) ҳайвонлар, 4) инсон. Таълим услубиётини қисқа муддатли расмларда қуриш учун, яъни ўқув маш ў улотлари изчиллиги ва мазмуни ва у ларни ҳал қилиш усулларини белгилаб олиш учун ҳар хил хомаки расмлар ижросининг ўзига хос хусусиятларини тушуниб етиш керак, ва биринчи навбатда, қисқа муддатли расмлар ижроси билан (хомаки ва чизгилар) давомли расмлар ижроси усулларида ўртасидаги фарқ нимадан иборат эканлигини билиб олиш зарур. Хомаки расмлар ва уларни бажариш усуллари Идрок этишнинг «Умумийликдан хусусийликка ва хусусийликдан умумийликка» тасвирлаш усули таълим жараёнида босқичлар бўйича давомли ўқув расмини бажаришда ўз тасдиўини топади. Тасвирланаётган предмет шаклини умулаштирилишининг сўнги якуний босқичи - қоўозга туширилган нарсани яхлит бирликка йиўиш ва

бирлаштиришдан бутун расм бўйлаб аниқлик киритиш ва нур соя нисбатларини битта яхлитликка келтириш, яъни тасвирланаётган шакл ва ана шу шакл турган кенгликни туташтиришдан иборатдир. Натурадан унинг ўзига хос хусусиятлари билан қисқагина хомаки расм чизиб олиш асосан тез кўриш ва идрок қила билиш қобилиятларини ўстириш учун мўлжалланади. Кузатиш, идрок қилиш ва хомаки расмни ижро этишлар кўп ҳолларда бир вақтнинг ўзида содир бўлади. Шунинг учун хомаки расм устида ишлашнинг якуний босқичи сифатида умумлаштириш ҳақида алоҳида гапиришга тўўри келмайди. Хомаки расмлар чизишда фойдаланиладиган усулларни фарқлаш хомакиларнинг олтита турини белгилаб олиш имконини беради. Хомаки расмлар ва уларни нг турлари қуйидагилардан иборат: -н атурани кузатган ҳолда ундан бошидан охиригача бевосита ижро этиладиган хомаки расмлар ; -комбинация усули (дастлаб натурадан кузатиб, кейинчалик натурасиз – хотира бўйича) билан ижро этиладиган хомаки расмлар; -фақат хотирадан бажариладиган, яъни кузатишдан кейин бирор вақт ўтгандан сўнг, онгда кўриш қобилияти мустҳкамланганидан кейин чизиладиган хомаки расмлар; -инсонинг аввал онгида қабул қилинган баъзи предметлар, тирик объектлар ва атроф-борлиқ ҳодисалар ҳақидаги тасаввурларни жонлантириш қобилияти билан боўлиқ тасаввурлар бўйича ишланадиган хомаки расмлар; -комплекс усул билан, яъни юқорида кўрсатиб ўтилган ҳамма иш усулларини, жумладан тасаввур бўйича усулларини қўллаган ҳолда бажариладиган хомаки расмлар; -ҳаёлга келтириш бўйича – бирор-бир ижодий фикр ёки бадиий образ, мавзу, сюжет ва хоказо предмет ва ҳодисалар ҳақида ўз тасаввурларини жонлантириб тиклаш асосида дастлабки умумлашган тасвирнинг хомаки расмлари чизиш.

Хомаки расмларнинг иккинчи, учинчи ва бешинчи турлари битта умумий аломатлар билан бирлашади, чунончи: хомаки расм чизиш билан бир ваўтда содир бўладиган ёки хомаки расм чизишдан сал олдин бўладиган натурани анча юзаки ва тез кузатиш билан юзага келадиган мажбурий аломат билан. Агар бунда ижро вақти чекланмаса, у ҳолда бундай натурадан чизиладиган хомаки расм чизгига айланиб қолиши мумкин. Бу шарт-шароитлардан биттаси-натурани кузатиш ва хомаки расм ижроси учун вақтнинг чекланганлиги ёки чекланмаганлигидир. Бу ўз навбатида натуранинг қўзўалмаслиги ёки қўзўалиш даражаси (ҳаракат тезлигига)га боқлиқ бўлади. Бошқача айтадиган бўлсак, хомаки расм чизиш усулига энг аввало иккита омил таъсир қилади: вақт ва натуранинг ҳолати. Бу ўзаро бир-бирига боўлиқ омиллардан ташқари ижрочи ва унинг ишлаш қобилиятига (бинобарин, хомаки расмдаги тасвир характери ва сифатига) шунингдек ташқи объектив шарт-шароитлар ҳам таъсир қиладики, уларга расм чизувчи мослашиши керак бўлади (синф, ҳона ёки кўча, ишлаб чиқариш ёки транспорт, жамоа жойи, спорт майдончаси, йўлка, сайилгоҳ ва хоказолар). Натурадан кузатиш бўйича хомаки расм чизиш фақат битта шарт билангина, яъни натура умуман қўзўалмас, ҳаракатсиз тургандагина бошидан охиригача бажарилиши мумкин. Бундай қиёфа натура енг аввало, сўзсиз жонсиз предмет (масалан, санъат асарлари, ҳайкалтарошлик асарлари, меъморчилик иншоотлари, безаклар, сабзавот, мева, гул, дарахтлар, баъзи манзара турлари, шунингдек махсус қиёфа учун турган модель (инсон ҳам) бўлиши мумкин. Хомаки расмнинг мақсади натурани тўлиқсиз умумлаштирилган кўринишини акс эттиришдан иборат бўлгани учун рассом нисбатан анча бамайлихотир ишлайди. Агар мақсад амалга ошган бўлса-ю натура ҳали қимирламай турган бўлса, у ҳолда хомакиликдан чизгига (лавҳага) ўтиш мумкин. Бунда хатто қоқоз четига қўшимча, натуранинг баъзи бўлакларини

анча батафсилроқ чизгиларини ҳам чиқарса бўлади (албатта, бунга зарурат туўилса). Бунда: ҳолатда вақт омили иш характерига ижобий таъсир кўрсатади. Агар натуранинг қўзўалмаслиги шартли ва тасодиф бўлса, баъзи ҳолларда у вақтинчалик бўлса, яъни натура исталган пайтда, расм чизувчи учун ноъмалум бир сонияда ўз ҳолатини, юз қиёфасини, имо-ишорасини ўзгартириб қолса ва хатто нуқтаи назардан умуман йўқолиб қолса у ҳолда натурадан хомаки расм чизишда иш характери жиддий тарзда ўзгаради. Бундай ҳолат тасодфларга қуйидагиларни келтириш мумкин: сайлгоҳ ўриндиўида ўтирган киши ўрнидан туриб кетса, ёҳуд жимгина ётган ит бирданига акиллай бошласа ушбу ҳолат хомаки расмини чизаётганда содир бўлиши мумкин. Пейзаж хомаки расмини (ёки чизгини) чизаётганда об-ҳаво ёки ёритилиш ҳолати ўзгармаслигига ишонч ҳосил қилиш керак эмас. Чунки, бирдан шамол туриб қолиши, текис сув юзасини тўлқинлар, осмонни тўсатдан қора булутлар қоплаши мумкин). Табиатда тирик натура рассом устахонисидаги каби ёки синфдаги ўқув иши каби бир маромда турмайди. У ўз ҳаётида давом этади ва унинг табиий, вақтинча қўз ў алмай туриши дарҳол, баъзида эса кутилмаганда акс ҳолат касб этиб қолиши мумкин. Шуни таъкидлаш керакки, айнан тирик модельнинг бундай қўзқалмас шартлари, яъни тинч, бамайлихотир қиёфа рассомнинг кузатувчан кўзлари учун энг қимматлидир. Аксинча, бир ҳил ҳолатда махсус турган тирик модель доимо ўз ифодалилигини йўқотади, чунки ҳар қандай ҳолатда ҳам сунъийлик мавжуд бўлади. Бунинг устига ўша сизга қараб турган сиймо ҳам оҳир-оқибат чарчайди, бу эса унинг қиёфасига таъсир этмасдан қолмайди. Шунинг учун ҳам хомаки расмда қўзқалмас тирик модельни муҳрлаб қўйиш учун рассом доимо шай туриши лозим. Ишлаш учун мавжуд вақт давомида кузатиш ва хомаки расмни бажариш учун ҳар бир дақиқа, хатто ҳар бир сониядан унумли фойдаланиб қолиш зарур бўлади. Шунинг учун уста

рассомлар хомаки расмларни ишлашда "қисқа", "жуда тез", "бир нигоҳда", "яшин тезлигида", "бир зумда" тасвирлаш каби сўзларни ишлатишлари ҳам бежиз эмас. Хомаки расм чизишнинг муайян мақсади кузатиш натижасини бир зумда қоқозга акс эттиришдир. Синфдаги машўулотларда, айниқса хомаки расм чизишга ўргатилаётган дастлабки пайтларда ўқувчилар кузатишга ҳам, расм ижроси учун ҳам доимо етарли вақтга эга бўладилар. Лекин синфдан ташқари пайтда хомаки расм устида ишлаш, яъни бир вақтнинг ўзида ҳам кузатиш, ҳам чизиш пайтида (хатто муҳим турган натура устида ишланаётганда ҳам) тўсатдан узилиб қолиши мумкин. Баъзан рассом тезроқ ўз олдига қўйган мақсадга эришиши, бир вараққа натуранинг типик ҳамда характерли хусусиятларини дарҳол акс эттира қолишга ҳаракат қилади. Кузатиш вақти ижро вақтига тўўри келиб қолади. Ана шундай ҳолатда натурани кўриш идроки билан, ижро этиш кескинлашади. Яъни эътиборни чалўитмай туриб майда, иккинчи даражали икир-чикирларга берилмай, дарҳол предметнинг енг асосий зарур томонларини илўаб олишга, енг оддий воситалардан минимал даражада фойдаланишга ҳаракат қилинади. Энг аввало, бир нечта ишончли чизгилар билан, (ёки тус берувчи доўлар билан) бўлажак тасвирнинг ўрни ва ўлчамини- унинг абрисини белгилаб олиш зарур. Ана шунга қараб асосий қисмлари, конструкция ва ҳаракатларини ҳисобга олган ҳолда натуранинг бутун массасини тушуриб олиш керак. Агар натура ўз қўзўалмас ҳолатини сақлаб турган бўлса, дарҳол белгиланган фикрларни деталлаштиришга киришмоқ, энг асосий, характерли хусусиятларни тезроқ илўаб олмоқ зарур.

Комбинациялашган (дастлаб натурадан, кейинчалик хотира бўйича) хомаки расмлар чизиш . Натура ҳаракатига кела бошлаши, ўз ҳолатини ўзгартира бориши билан ва рассом кўзидан из қола бошлаши билан ана шу хомаки расмни ниҳоясига етказиш учун хотирадан кўриш қобилиятингизни ишга солиши тўўри келади. Натурадан бошланиб, сўнгра унинг иштирокисиз хотирада тугалланган хомаки расм "Комбинациялашган" ҳисобланади. Кузатиш вақтининг қисқариши энда хомаки расм устида ишлашни ҳам мураккаблаштиради ва хотирага зўр беришни талаб қилади. Бундай ҳолатлар амалиётда жуда кўп учрайди. Хотирадан чизиладиган хомаки расм чизиш Узлуксиз, доимий ҳаракатда бўлаётган натура ҳолатини бри зумда акс эттириш анча мушкул. Бундай пайтда ҳаммасини бирдан назардан қочирмай илўаб олиш ва дарҳол, ҳеч кечиктирмай хотирангизга муҳрланганни қоўозга тушириш зарур. Ана шунда хотирага муҳрланган кўриниш ўз "янгилигини" йўқотмайди. Бунга мисол қилиб олдингиздан тез югуриб ўтаётган ёки тўсиқлар оша сакраб югураётган спортчини кўришимиз мумкин. Бундай вазифани уддалаш амалда мумкин. Бунинг учун ўта тез, бир нигоҳда ҳаракатдаги ифодани илўаб олиш керак бўлади (масалан, югуриб бораётган спортчининг гавдаси, оёқлари бош ва қўллари ҳаракати). Лекин бу ўринда хомаки бажарилган чизиқларни бир ерга тўплаш, яъни компоновкалашни унутмаслик керак. Кўриш қобилияти кучли бўлганда, жуда қисқа баъзан эса бир сонияда хотирага муҳрланадиган деталларни ҳам умумлаштириб юзага чиқариш мумкин. Ана шу тарзда ижро этилган хомаки расм худди қоқозга муҳрланган хотира каби бўлади. Бундан кейинги энди унинг вазифаси-кўрилган нарса ҳақида эслатишдан бўлак нарса эмас.

Бундай хомаки расмларга тузатиш ва қўшимчалар киритиш фақат бояги спортчининг ҳаракати такрорлангандагина (деярли бир хил ҳаракат), яна хотирага олиш йўли билан бажарилади. Фақат кўриб хотирада сақлаш қобилиятига таянган ҳолда хомаки расм устида ишлаш зарурати фақат ташқи шарт –шароитлар кузатиш имконини берадиган вазиятлардагина туўилади. Масалан: шаҳар транспортида сизнинг қарашингизда ўтирган йўловчининг боши сиз ўйлаб қўйган картина персонажига ўхшайди ва сиз анчадан бери қидириб юрган объектингиз чиқиб қолади. Уни натурадан чизишнинг иложи йўқ, чунки у ўз нигоҳини олиб қочиши, бошини буриши ёки қиёфасини ўзгартириши, шунингдек транспортдаги вазият тўўридан тўўри натурадан чизиш имконини бермаслиги мумкин ва хоказо. Сиз ўз олдингизга қўйган вазифаларни ҳал қилиш учун бошқа йўлни танлашингизга тўгри келади. Бунинг учун кўриш қобилиятингизни ишга соласиз: натурангизга сездирмай уни кузатасиз, ўрганасиз, характерли ўзига хос хусусиятларини (айниқса ундаги ажралиб турадиган характерли хусусиятларини) эслаб қолишга ҳаракат қиласиз. Йўловчи ўз бекатида тушиб кетди. Шунда дарҳол, ҳеч ҳам кечиктирмай чўнтак альбомингизни олиб (акс ҳолда хотирангиздан кўтарилиб кетиши мумкин) ўша йўловчи ҳолатини қандай эслаб қолган бўлсангиз, шундайлигича хотирадан хомаки расмини чизиб оласиз. Бундай мисолларни кўплаб келтириш мумкин. Лекин рассом кўриш хотирасини ривожлантириши учун ҳаракатдаги одам, айниқса ўз характери ва ҳаракатланиши тезлиги ҳар хил бўлган бир гуруҳ одамларга қараб хомаки расмлар чизишни талаб этади.(масалан, баскетбол, футбол, хоккей каби спорт ўйинлари вақтида, ҳайвонот боўидаги ҳайвонларга қараб хомаки расмлар чизиш фойдадан холи эмас. Шуни назарда тутиш керакки, кузатиш натижасида эсда қоладиган образнинг сифатига, унинг барқарорлигига кўплаб сабаб ва вазиятлар таъсир қилади. (идрок қилишнинг такрорланиши, кузатиш фаоллиги ва тезлиги,

шунингдек, зарурат туқилганда кўрилган нарсани эслаб қолиш қатъийлиги). Айниқса қисман бирор ҳолатда (ёки схематик кўринишда) натурадан қоқозга туширилган чизгини диққат билан кузатган ва ўрганилган нарса хотирада яхши сақланиб қолади. Кўр-кўрона, ҳеч қандай таҳлилсиз, фақат кўчириб қўя қолинган нарса одатда хотирада узоқ сақланмайди. Тасаввур қилиб хомаки расм ишлаш Тасаввурда хомаки расм чизиш натурани бевосита кузатиш билан боқлиқ эмас. У аввал идрок қилинган, предмет олами ва онгда муҳрланиб қолган ҳодисалар асосидагина ижро этилади. Идрокка (қабул қилишга) нисбатан тасаввур янада умумийроқ характерга эга. Уларда тафсилот камроқ бўлади ва фақат предмет ва ҳодисаларнинг асосий хусусиятларини акс эттиради. Шунинг учун ҳам тасаввурда чизилган хомаки расм "ўзидан чиқариб" иборасига яқин ва ўзининг мантиқийлиги, билан бевосита натурага қараб чизилган хомаки расмдан фарқ қилади. Тасаввурда расм чизаётган киши уни қамраб турган вақт ва натура ҳолати каби омиллардан холи бўлади. У бамайлихотир, бутун диққат- эътиборини хомаки расмга қаратиб ишлаши, зарур ифода ва тасвирнинг ишончлигига эришган ҳолда фаолият кўрсатиши мумкин. Энг оддий вазифа – полда турган оддий стул расмини тасаввурда чизиш масаласини ҳал қилиш учун у ана шу стулнинг шаклини, унинг кострукциясини ва асосий ўлчам нисбатларини эслай олиш лозим. Хўш, қаердадир юқорида ва пастки нуқтаи назардан кўринадиган худди ана шу стул қандай кўринишига эга бўлади? Предмет шаклининг қурилиши қанча мураккаб бўлса, маълумки, уни "ўзидан чиқариб" тасаввурда чизиш ҳам шунчалик қийин кечади. Расм чизувчи онгида (тасаввурида) предметнинг кенгликдаги образини тиклаш вазифаси туради. Бундай тиклаш жараёни нафақат предмет шакли

ҳақидаги тасаввурни, балки унинг қурилиши, нисб атлари , ҳаракат йўнилиши ва тезлиги каби бошқа кенгликдаги нисбатларини ҳам ўз ичига олади. Масалан, агар одам қадди-қомати каби мураккаб тирик шаклнинг натурасиз, ўзидан чиқариб хомаки расмини (айтайлик бўлажак картина эскизи учун) умумлашган ҳолда чизадиган бўлсак, бунинг устига бу тасаввурдаги натурамиз тез ҳаракатда, бурилишда ёки бошқа ҳолатда (айтайлик, чўққидан тезликда тушиб келаётган чанўичи ) бўлса-вазифа анча мураккаблашади. Хомаки расм ижросидаги олдин хотирада тасвир образини, унинг қурилишини тасаввур қилиш, умуман ушбу шакл маълум нуқтаи назардан қо ў озга қандай ўлчамни эгаллашини кўз олдимизга келтиришимиз керак бўлади. Фақат шундан кейингина, одамнинг пластик анатомиясини хақидаги билимларни хотира га олиб , "ўзимиздан чиқариб" бир варақ қо ў озга ҳаракат қаламсини белгилаб олгандан кейингина, бунинг устига гавда, бош, оёқ- қўллар нисбати, уларнинг ўлчамларини, ҳаракат пайтида қисқариш пропорцияларини, ёритилиш ҳолатини ҳисобга олган ҳолда чизишни бошлаш мумкин. Маълумки, инсон қадди-қоматининг "ўзидан чиқариб" хомаки расмини чизиш фақат инсон танасининг қурилиши ҳақидаги билимлар етарли бўлган тақдирдагина яхши амалга ошиши мумкин. Бундай билим ва кўникма эса фақат инсон танасини доимий кузатиш ва натура ҳамда тасаввур ва хотирадан қисқа чизгилар чизиш, шунингдек ялон ў оч ва кийимдаги моделлардан мунтазам равишда фойдаланиш билангина эришиш мумкин. Шунингдек, инсон танасининг бош, қўл, оёқ кафти суяклари каби мураккаб қисмларидан қилинган машқлар ҳам яхши натижалар беради. Ҳар қандай ҳолатдаги ва тез ҳаракатланаётган инсон танасини "ўзидан чиқариб"(натурасиз) эркин ва ифодали тасвирлай билиш фақат инсоннинг пластик анатомиясини, биринчи навбатда, скелет қурилиши ва скелет механизми ҳаракатларини яхши билиш натижасида "натурадан" ва "хотирадин" қилинган хомаки расмларда машқ ва янада кўпроқ машқ оқибатида юзага келади.

Тассавурда қилинган ўқув хомаки расмлар инсоннинг ҳар ҳил холатларда, яъни ҳаракатсиз ва ҳаракатланаётган ҳолатларини тасвирлаш малакаларининг тўлдирилишига катта таъсир кўрсатади. Хомаки расмларни тасаввурда бажаришга ўргатишга давомли ўқув вазифаларидаги ўтилган ма взулар нинг ўзлаштирилишини текшириб кўриш учун ёрдамчи машқларга кўп ўрин ажратилади. Бундай тасаввур бўйича хомаки расмлар чизишнинг текширув машқлари ўқувчиларда "ўзидан чиқариб" ишонч билан чизишда муҳим қобилиятни ривожлантиришга сўзсиз кўмак беради. Айниқса бу ҳол мақсад қилиб қўйилган янги ва янги қирралар тобора мураккаблашиб борганда яққол кўзга ташланади. Тасвирий санъатнинг ҳамма тур ва жанрларида тасаввурда хомаки расм чизишнинг асосий вазифаси – бадиий образ яратиш ишида туртки бўладиган кўмак, ёрдам кўрсатишдир. Натурасиз ишланадиган хомаки расмлар (яъни"ўзидан чиқариб") мураккаб ижодий фикрни юзага чиқариш учун энг қулай техник восита ҳисобланади. Шунинг учун ҳам тасвирий санъатга ўргатишда тасаввурда хомаки расмлар чизиш борасида ўқув дала амалиётларининг аҳамияти каттадир. Комплекс хомаки расмлар (барча усулларни қўллаган ҳолда). Энг сўнги ва энг мураккаб ўқув хомаки расмлар тури бу – комплекс усулда бажариладиган, яъни юқорида кўрсатиб ўтилган усулларни ҳаммасидан қисман фойдаланган ҳолда (натурадан, комбинациялашган ёки дастлаб натурадан, кейин хотирадан, шунингдек фақат хотирадан ва тасаввурдан) ижро этиладиган хомаки расмлардир. Комплекс усулни қўллаш зарурати асосан кўпгина бир вақтнинг ўзида ҳаракатланаётган объектлардан хомаки расм чизишда пайдо бўлади. Бинобарин, бир гуруҳ одамлар, айниқса хомаки расмда гуруҳни ташкил этадиган одамларнинг ўзаро жойлашувини хомаки расмда қидириш ва ўз ўрнига қўйишда бу усулга мурожаат этилади.

Комплекс хомаки расм чизишга ўргатиш расм дарсларида ўтказилади. Лекин амалиётда у "Композиция" ўқув курсида кўпроқ қўлланилади. Шунинг учун ҳам бу хомаки расмларни шартли равишда "Композицион" деб аташ ҳам мумкин. ўз ижро усулига қараб улар у ёки бу ҳолатда натурани кузатиш билан боқлиқдир. Шунинг учун уларни ҳаёлан ижро этиладиган бадиий образнинг композицион ечими- хомаки –эскизлар билан чалкаштириш керак эмас. Ҳаёлан хомаки расмлар чизиш Ҳаёлан хомаки расмлар чизиш-бу жуда умумлашган хомаки расм – эскиз бўлиб, унда бадиий тасаввурнинг муайян график натижаси сифатида пайдо бўладиган бадиий образ гавдаланади. Рассом хаёлоти объектив борлиқдаги предмет ва ҳодисалар ҳақидаги олинган тасаввурлари ва ундаги идрок этиш заҳирасига асослангандир. Рассом ўз ҳохишига қараб бу тасаввурларни қайта ва қайта шакллантириб, уларни комбинациялаб, улар ўртасида боўланиш ясаб ёки уларни бир-бирига зид қўйиб бадиий образнинг бир бутунлигига, максимал даражада ифодалилигига эришади. Тасаввурларнинг ўзи етарли даражада умумлашган бўлганлиги сабабли ҳам хаёлот кучи билан қайта ишланган хотиротлар идрок этиш объектидан анча узоқлашади, лекин шу билан бирга у ўзининг реалистик тасвир учун зарур бўлган аломатларни сақлаб қолади. Тассавур қилинг, бир-бири билан ягона ҳаракат ёки бирор оддий сюжетда ифодаланган мазмун билан боқлиқ икки кишини "ўзидан чиқариб" (тасаввурда) тасвирлашдек оддий вазифа ҳам тасаввур қилиш, хаёлотга берилишни талаб этади. Мазмуннинг маъно ва моҳиятига чуқур таъсир қиладиган, яъни тасвир ифодасига таъсир қиладиган икки шаклнинг ўзаро жойлашуви ва ички боқланиши каби жуда кўплаб ҳар хил вариантлар туқилиши мумкин. Энг яхши вариантни қидириб топишда уларни ўзаро бир-бири билан таққослаш зарур бўлади.

Рассом ўзи ўйлаб қўйган ижодий фикри учун муайян ёрқин жавоб олиши керак бўлса, хомаки расмнинг асосий аломатлари–унинг умумийлашгани, мантиқий жиҳатдан тўқрилиги кабилар катта аҳамият касб этиб қоладики, улар ташқаридан қараганда гўё тугалсиздек кўринади. Ваҳолангки айнан ана шу тугалсизлик бадиий тасаввурнинг кейинги фаолиятига кўпроқ туртки бўлади, муаллифни кўпроқ ифодаликка ундайди. Тугалланмаган хомаки расм топилган ечимга дастлабки фикрга мувофиқ тез ва яққол ишонч ҳосил қилиш, унчалик қийинчиликсиз яхшилаш томонга қаратилган ўзгартиришлар киритиш имконини беради. Бунда киритиладиган ўзгаритиришларни аввалги вариатларидаги билан солиштириш учун айнан ана шу хомаки расмга киритиш ҳам мумкин бўлади. Ниҳоясига етказилган расмдаги бирор қисмни техник жиҳатдан ўзгартириш, қўл ёки оёқни бироз бўлсада суриш, тана ёки бошни бирор томонга буриш, тана ҳаракатини кучайтириш анчагина қийинлик туўдириши маълум. Қаламда енгилгина ишланган хомаки расмда эса бу иш унчалик қийинлик туўдирмайди. Чунки бунда аввал белгилаб қўйилган нарсани ўчириш ёки йўқ қилиш зарурати туўилмайди. Оддийгина солиштириш билан бадиий фикрнинг янги, янада ифодалироқ вариантини топиш имконини беради. Хомаки расм-эскизни муддатидан олдинроқ тугатиб қўйиш кейинги ишга ҳалақит беради, тасаввурни торайтиради. Давомли ва узоқ муддатли расм чизиш билан бир вақтда тирик одам бошидан мунтазам равишда ҳомаки расм ва чизигилар қилиш зарур. Бундай ҳомаки расмлар нафақат одам бошини тасвирлашда олинган билим ва кўникмаларни мустаҳкамлаш, балки тасвирда реал ҳаётни тасвирлаш қобилиятини ривожлантириш учун ҳам зарур. Реалист-рассом инсонни ҳаракатда, унинг барча гўзалликларини тасвирлай олиши керак. Давомли расм устида ишлаш талабани ёрдамчи чизиқлар, ўқ чизиІи, конструктив асослар ёрдамида тасвирни диққат билан ва методик босқичларда тасвир қуришга мажбур этади. Ўқувчи давомли ўқув расмида асосий эътиборини юзада реалистик тасвир куришнинг қонуниятлари

ва қоидаларига қаратади. Бинобарин, у ўқув-академик расмида бу ишни педагог ёрдамида, унинг узлуксиз кузатувида амалга оширади. Ўқув ва ижодий расм ўртасидаги фарқни оча бориб улар турли йўналишга эга эканликларини кўрсатиб ўтиш лозим. Ўқув расм билим ва кўникмаларга эга бўлиш учун яратилади. Ижодий расмда эса аксинча-олинган билим ва кўникмалардан бадиий образ яратиш учун фойдаланилади. Шунингдек аввал олинган билим ва малакалар асосида янгилик яратади. Хомаки расм ҳам олинган билим ва малакалар асосида яратил иб, расмда энди ўқувчи дан тасвир қуриш изчиллиги, ёрдамчи чизиқларни қўллаш кабилар талаб этилмайди. Хомаки расмлар ҳақида гапирилганда уларнинг вазифалари, мақсад ва йўналишларини тўІри аниқлаб олиш керак. Кўпинча «хомаки» тушунчасини расм устида ишлашнинг биринчи босқичи, шаклнинг чизиқли-конструктив қурилиши билан аралаштириб юборадилар. Бу албатта тўІри эмас. Хомаки расм маълум вақт оралиІида кузатилаётган натура хақида тўлиқ тасаввур беришни мақсад қилиб қўяди. Хомаки расмлар ҳар хил давомийлик ва ҳар хил ишланишда бўлиши мумкин: иш шарт-шароитлари ва рассомнинг ўз олдига қўйган вазифаларига қараб ярим соатли, бир соатли, ўн минутли ва хоказо. Хомаки расм-бу натурадан тезгина чизги қилиб олишдир; у ўқувчини тез фикрлаш, тасвирлашнинг энг ишончли ва мантиқий воситаларини қидириб топишга ўргатади, кузатувчанлигини ривожлантиради. Хомаки расм, расм чизувчини унча моҳияти бўлмаган нарсаларни четга чиқариб ташлаб, асосий нарсага қаратади. Хомаки расм ўқувчида мустақил ишга бўлган тайёргарлик даражасини намоён этади. Хомаки расмлар талаба тасвирий саводхонлиги қонуниятларини осон ва тез қўллай билишга ўргатиши лозим. Ўтмишдаги буюк устоз рассомларнинг хомаки расм намуналари ўзига хослиги, натуранинг энг

характерли хусусиятларини ажратиб кўрсатилганлиги билан томошабинни ўзига тортади. Натурадан ўқув – академик расм чизиш вазифаларида хомаки расмлар маълум ўқув-таълимий ва тарбиявий мақсадларни кўзлайди: А ввал ўтилган билим ва кўникмаларни мустаҳкамлаш ва бошловчи рассомни мустақил ишлашга тайёрлашдан иборат. Хомаки расм чизиш-бу тез фикрлаш, тез таҳлил қилиш демакдир. Хомаки расм – бу аввал олинган билимларни ҳисобга олган ҳолда натура билан буюм ҳақидаги мантиқий фикрлашдир. Расм чизувчи хомаки расм чизиш давомида ушбу натура ҳақида, унинг шакл қурилиши конструктив тузилиши анатомик хусусиятлари ва ҳоказолар ҳақидаги бутун билимлари заҳирасидан фойдаланади. Дала амалиёти даврида ўқув машІулотларининг энг кўп маҳсудорлигига талабалар айнан хомаки расмлар чизишда эришадилар. Бунда улар ҳам натурани ўрганиш ҳам тасвирлашнинг бутун техник воситаларидан фойдалана билиш томонларини намоён этадилар. Шунинг учун ҳам хомаки расмлар агар расм чизувчи натура ҳақида маълум маълумотларга эга бўлганидагина фойдалидир. Маълум вазифалар аниқ йўналтирилган мақсад бўлмасдан хомаки расмлар чизавериш ўқувчи ни ижоддан бездириб қўйиши мумкин. Кўп йиллик амалиёт шуни кўрсатдики, маълум бир тизимсиз, услубий принципларсиз бу иш мақсадсиз бўлиши мумкин. Хомаки расм чизишга ўргатиш ҳам ўқув вазифаларини аста-секин мураккаблаштириш маълум бир услубий босқичликни тақазо этади. Дастлаб ўқувчил а р учун анча енгил, ўқув вазифалари берилиши мақсадга мувофиқ. Қисқа хомаки расм ва чизгиларда асосий эътиборни характерни очишга, кишининг образли характеристикасини кўрсатишга қаратинг. Энг асосийси давомли расм ва хомаки расмга бўлган ёндошишни тўІри тушинишдир. Давомли ўқув расмда биз академик расмнинг асосий қоидалари – бош шакли қурилишининг конструктив тузилиш анатомик қонуниятларини

ўзлаштирамиз; хомаки расм чизишда эса инсоннинг эмоционал ҳолатини – типажини илІаб олиш талаб этилади. Хомаки расм устида мунтазам ишлаш расм чизиш санъатини тезроқ эгаллаб олиш имкониятини беради. Бирорта рассом йўқки, у ўзи билан хомаки расмлар учун махсус альбом кўтариб юрмаган бўлса. Ўтмишнинг машҳур рассомлари ўзларининг кундалик ишларига жуда катта эътибор берганлар. Машҳур рассомлар доимо шуни таъкидлаганларки, рассом бирор кунни ҳам ўтказмай, гарчи у бу мақсад учун ҳеч нарса бўлмаса ҳам бирор-бир нарсанинг расмини чиз ишга ундаганлар чунки у шогирдга кейинчалик жуда катта фойда келтиради. Ҳаётда биз бир-бирига айнан ўхшаш одамни учратмаймиз. Рассомнинг вазифаси ҳам индивидуал хусусиятларни илІаб олиш, ушбу одам учун ўзгача бир хусусиятни топа билишдан иборатдир. Шунинг учун ҳам кўпроқ кузатинг, кўпроқ натурадан расм чизинг, мунтазам равишда хомаки чизгилар қилинг. Тасвирда инсон юзининг ҳаётий таъсирчанлигини бера олиш реалист рассом учун ўта муҳимдир. Ҳозирги куннинг энг долзарб вазифаси моҳир педагогни тарбиялаш экан, инсон танаси, бош шаклива атрофдаги барча шаклларнинг расмини чизишга ўргатиш тизимида хомаки расмлар чизиш ишига жиддий эътибор бериш лозим. Хомаки расмлар ва қисқа чизгилар бошловчи рассомни ижобий фаолиятга узлуксиз боўлаб қўяди. Улар ўқувчини мустақилликка ва ўқув машқ тасвирий вазифаларни ҳал этишга ўргатади. Тирик одам расмини чизиш рассом учун яхши мактаб ҳисобланади. Тирик инсон юз ҳаракатидаги шакл бойлиги ва ифодалилиги рассомга ушбу одамга хос бўлган энг характерли хусусиятларини илўаб олиш, ёш рассомга бадиий образ яратиш учун дадил қадам ташлаш имконини беради. Муваффақият билан ҳал э тилган ўқув вазифалар расм чизиш санъати б илан қизиқишга, кейинчалик эса тасвирий санъатни мукаммал эгаллашга бўлган интилишларга фойда бўлади.

Похожие

Хоршуносликнинг бадиий ифода воситалари

Спектакл яратишда бадиий бутунлик қонунлари

Рақс бадиий жамоаси билан ишлаш услублари

Хор ижросининг асосий бадиий –ифода воситалари

Амалий безак санъати сирлари ва турлари