Хоршуносликнинг бадиий ифода воситалари - Искусство - Рефераты

Хоршуносликнинг бадиий ифода воситалари

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

88.5 KB

Хоршуносликнинг бадиий ифода воситалари Режа: 1. Асар жумлаларини аниқлаш. (фразалаш) 2. Хор ижросининг бадиий ифода воситалари. 3. Динамик туслар (нюанслар). 4. Вокал хор тарбияси 5. Кўшиқ айтиш кўрсатмаси 6. Охангни йўллаш (юргизиш) усуллари

Бадиий ифода асарнинг ғоявий мазмунини очишформуласи ҳисобланади. Хор яхши созга ансамблга ва сўзталафузига, вокал хор техникасига эга бўлсаю, унинг ижроси бадиий ифодага эга бўлмаса ундда асарнинг бадиий ғоясини инглоовчирга тиб бормайдди. Ифодали ижро асарнинг тўлиқ асосий моҳиятини очиб беради. Тингловчилар қалбини хаяжонга солади, қувнчга тўлдиради. Хорда яхши созга ришишдан катъий назар унда нюанслар агогика, динамикаю важумлалаш каби ижро воситалари етишаса унинг ижроси жонли Асар жумлаларини аниқлаш. (фразалаш) Мусиқа асари қисм ва даврларга бўлинди. Асарнинг маълум бир қисмидаги музикавий фикр даврни ташкил қилади. Давр эса гапларга, гаплар жумлаларга, жумлалар оҳангларга бўлинади. Ана шу оҳанг музика бўлакларини яхлит бир фикрга бирлаштириб, маъносини тушунган ҳолда ижро қилиш мусиқий жумлалаш дейилади. Мусиқий жумлалаш муҳим ифода воситасидир. Мусиқа асарининг ижросида жумлаларни аниқ тушунган ҳолда ифодали ижро этиш катта аҳамиятга эга. Раҳбар хор жамоасига асарнинг мусиқавий тилини, ифода воситаларини ва унинг мантиқий ривожланишини, умуман, асар мазмунини тўлиқ тушунган ҳолда ижро этишни ўргатиши зарур. Мусиқавий жумлалашнинг ифодали нутқ билан яқинлигини назарда тутиб, уларни таққослаш мумкин. Масалан, ифодали нутқда фикрлар бир-биридан енгил ажратилган ҳолда, уларнинг асосийсига мантиқий урғу берилади. Мусиқавий жумлалашда ҳам шундай деб тасаввур қилиш мумкин. Тингловчи қулоғига ва лўнда эшитилиши учун ритм ва ўлчовларга путур етмаган ҳолда сезилар – сезилмас цезуралар (ажратиб турган жумлалар) лигалар ёрдамида улаб борилади. Асардаги сўз ва мусиқа урғуларининг ҳамда адабий мусиқавий матннинг бир-бирига тўғри келиши хонандаларга матн ва мусиқа мазмунини яққол очиб беради.

Мусиқа жумлаларини равон ижро қилиш, сўздаги асосий фикрни яққол кўрсатиш ва кульминациясини аниқ куйлаш – тўғри ва ифодали жумлалаш ҳисобланади. Шунинг учун ҳам Станиславскийнинг – куйлаганда жумла, сўз, ҳатто бўғинлар билан фикрлаш кераклиги ҳақидаги маслаҳатини ва “фикрни куйланглар!” каби иборасни эслаш ўринлидир. Жумлалаш: динамика, цезура, агогика, нафас, тембр, артикуляция, ритм, темп, фермато каби мусиқавий ифода воситаларини ўз ичига олади. Асарни тўгри жумлалаш билан уни бир бутун талқин қилинади, умумий кулминациясига эришилади ва мусиқавий бадиий образ яратилади. ўлчов. Хор, оркестр, умуман, мусиқа ижрочилигида асарнинг ўлчов ва ритмини сезиш, уни англаш зарур ҳисобланади. Умуман ўлчовсиз мусиқа бўлмайди. ўлчов – кучли ва кучсиз ҳиссаларнинг ритмик алмашинишидир. Кучли ҳисса ўлчов зарбини ҳосил қилади. Шу орқали мусиқа тактларга бўлинади. Маълумки, ўлчовлар оддий (тактда битта кучли ҳисса бўлади) ва мураккаб- аралаш (бир неча кучли ҳиссадан иборат)бўлади. ўлчов сони асар бошида калит олди белгиларидан сўннг ёзилади. Масалан битта кучли ҳисса иккита кучсиз ҳисса билан алмашинаётган бўлса, у уч ҳиссали (3/4) ўлчов бўлади. Ритм. Ритм мусиқада асосий ифода ва шакл ҳосил қилиш воситаси ҳисобланади. У асар чўзими , урғуларни, тузилиши ва хокозоларни ўз ичига олади. Асарни ўргана бошлашда ритм устида иш олиб бориш зарур. Ритм оддий, мураккаб, бир ва ҳар хил бўлиб, у мусиқанинг юраги ҳисобланади. Ритмсиз мусиқа бўлмайди. У темп билан узвий боғланишда бўлади, шунинг учун ҳам мусиқада ҳусусан, хор қўшиқчилигида ўлчов, ритм ва темп катта бадиий аҳамиятга эга. Фермато. Бадиий ифоданинг темпдаги яна бир тури ферматодир. Фермато жумла охирида, сўз ўртасида ва асар (кўп ҳолларда) охирида қўйилади.

Темп - ҳаракат тезлиги – бадиий ифода воситаси ҳисобланади. Асарни композитор томонидан қўйилган темпда ижро қилиш зарур. Агарда асарнинг темпи (сезиларли даражада) ўзгарса, унинг маъноси ҳам ўзгариб, бутунлай бошқа асарга ўхшаб кетиши мумкин. Шунинг учун дирижёр иш бошлашдан аввал асарнинг ўлчови, ритми, темпи билан яхши таниш бўлиши, идрок этиши лозим. бунинг учун у асарни пухта таҳлил қилиши, чалиши, куйлаш ва асарнинг ҳарактерига монанд темпни аниқлаши керак. Албатта, аниқ темпни топиш мумкин, лекин айрим сабабларга кўра (хонанинг акустикасига, хор составига қараб) у (бир оз тез ёки секин) ўзгариши ҳам мумкин. Айнан бир асарнинг ижросида ҳар хил темп бўлиши мумкин. ¥амма хор асарларида ҳам бошдан то охиригача бир темп сақланмайди. Асарнинг маъносига қараб темпда агогик ўзгаришлар бўлиши мумкин. Масалан, жумла ўртасида ёки охирида товуш бир оз чўзилиши (тенуто ёки фермато), асарнинг айрим жойларида тезлашиши (аччелерандо) ёки секинлашиши (ритенуто) мумкин. Масалан: Темп, ўлчов ва ритм – мусиқада бошловчи сифатида, хусусан, кўп сонли хонандалар жамоаси ижросига мансуб хор санъатида яна ҳам аҳамиятлироқдир. Жамоа ижрода яхши ритмик бирликка эришиши учун нутқ ритмидан фойдаланиши, уни ўрганиши яхши натижа беради. Сўзлардаги урғули ва урғусиз бўғинларни аниқлаш асарнинг ритмик хусусиятларини очишга, улар устида ишлашга ёрдам беради. Хорда ритм устида ишлаш энг муҳим ишдир. Темп ҳақида гапни давом эттирар эканмиз, асосан, қуйидаги темп белгилари кўп қўлланилади. Булар: адажио - секин-оғир, ларго – жуда секин, анданте – шошмасдан, текис, аллегро – тез, престо – жуда тез. Хор ижросида мана шу асосий темплар ўзлаштирилса, асардаги бошқа агогик ўзгаришларни аниқлаш қийин эмас. Яна бир ритмик эркинлик белгиси

“ rubato ” қўлланилади. Бу бир жумлани торайтириб, иккинчисини кенгайтириб ижро қилишга имконият беради. “Рубато” усули хор ижрочилигида деярли кам учрайди.у асосан, халқ қўшиқлари якка хонанда томонидан ижро қилинганда ишлатилади. Хор раҳбари асарнинг темпини метронимсиз, соатга қараб ҳам аниқлай олиши керак. Масалан, метроном ММ-60 бўлса, бир минутда метроном 60 марта, яъни секундига бир мартадан урилади. Агар М.М. =120 бўлса, метроном бир минутда 120 марта ёки ҳар бир секундда икки марта уриши керак. Шунингдек ММ 5 =60 бўлса, бир минутда метроном 60 марта уради, яъни бир минутда 60 та яримталик нота куйланади. 6 =1 секунд бўлади. Мазкур усул асарнинг темпини деярли тўғри топишга ёрдам беради. Эмоционаллик. Вокал-хор ижрочилигида эмоционаллик алоҳида ўрин тутади. Эммоционал ижро бадиий ифода воситаси ҳисобаланади. Хор асари мазмунини очишда унинг адабий текстининг эммоционал, жонли чиқиши муҳим аҳамиятга эга. Ижрода мусиқа ва сўз бирлигига эришиб, уни эшитувчига жонли – эммоционал етказиб берилмаса, асар ғояси тушунарсиз бўлиб қолади. Асар мазмунини тўлиқ очиш учун фақат овоз ҳарактери ва тўғри сўз талаффузи кифоя қилмайди. Балки хонандалар мимикаси ҳам ижро қилинаётган асарни ифодалаши зарур. Дирижёр хорнинг бадиий ифодалари устида ишлаганда асардаги овоз тембри (ҳарактери) га, унинг тўғри ижросига эришишдан ташқри, у хонандаларнинг асар мазмунига қараб, мимик образ ярата олишига эришиш зарур. Масалан, хор қувноқ ҳарактердаги қўшиқни яхши ижро қиса-ю, хонандалар чеҳрасида хурсандлик аломати сезилиб турмаса, ижро жонли бўлмайди. Бу эса тингловчиларга жўшқин, эммоционал кайфият ҳадя қилмайди. Шунинг учун ҳам хор ижросида эмоционаллик энг муҳим таъсир воситаси ҳисобланади. Хусусан, эстрадада дирижёрнинг мимикаси муҳим роль ўйнайди. У ўз мимикаси билан хорга таъсир қилиши, хорни асар ҳарактеридаги образда бошқариши лозим. Шуни унутмаслик керакки, аввало, дирижёрнинг ўзи асар

ҳарактерини яхши сезиши ва унга тегишли мимикаларни ўзлаштириши ва хонандаларда ҳам ўша ҳарактерни пайдо қилиши керак, албатта. Хорнинг эмоционал ижроси ундаги барча бошқа муҳим томонларнинг муҳайёлигида (яхши соз, ансамбль, дикция, нюанс ва бошқалар) томошабинларга эстетик завқ бағишлайди. ¥ар бир дирижёр ўз билими, кучи ва ғайратини ишга солгандагина хор муваффақиятга эришади. Хорнинг ижро маҳоратини унинг вокал –хор техникаси билан ижродаги бадиий ифода воситалари ташкил қилади. Демак, ижродаги маҳоратининг таркибий қисми ҳисобланади. Шунинг учун эммоционаллик ифодали ижронинг муҳим шарти эканлигини унутмаслик лозим. Хор ижросининг бадиий ифода воситалари. Бадиий ифода асарнинг ғоявий мазмунини очиш формаси ҳисобланади. Хор яхши созга ансаблга ва сўз талаффузига, вокал хор техникасига эга бўлса-ю унинг ижроси бадиий ифодага эга бўлмаса, унда асарнинг бадиий ғоясини тингловчига етиб бормайди. Ифодали ижро асарнинг тўлиқ асосий моҳиятини очиб беради. Тингловчилар қалбини хаяжонга солади, қувончга тўлдиради. Хорда яхши созга соф интонацияга ва ансамблга эришишдан қатъий назар унда нюанслар агогика, динамика ва жумлалаш каби ижро воситалари етишмаса унинг ижроси жонли, эммоционал қизиқарли бўлмайди. Шунинг учун хор раҳбари, дирижёр бадиий ифода воситаларида ўз ўрнида моҳирорна ишлата билиш керак. Хор жамоаси эса динамик, ритмик, темп жумлалаш каби ҳар хил бадиий ифода воситаларига эга бўлиши керак. Динамик туслар (нюанслар). Динамик грекча “динамис” (“ dinamis ”) – куч демакдир. Мусиқада динамикка товуш кучини билдиради. Товушнинг динамик белгиси нюанс (французча “нюанце” - тус) деб ҳам юритилади. Мусиқа асарини динамик тусларсиз тугал, тўлақонли, асар деб бўлмайди.

Баъзида нюанслар билан динамик тусларни ажратишади. Лекин бу иккала тушунча бир-бирини тўлдиради. Ва бир маънода ишлатилади. Демак нюанслар – товушнинг динамик тусларидир. Мана шу товуш кучининг асарнинг бошидан то охиригача тақсимланиши унинг динамикаси дейилади. Асар мазмунига қараб, товуш кучи маълум жойларида ўзгариши мумкин. Дирижёр – интерпретатор асарни хорга ўргатиш жараёнида динамик тусларни, мусиқа тилини, табиий логик урғуларни ўзлаштирган холда ҳар бир мусиқали жумла ва даврдаги фикрни хонандаларга ўргата билиш лозим. Нюанслар ҳам бадиий ифода воситаси ҳисобланади. Асарнинг бадиий ғоявий мазмунини очишда бадиий ифода воситалари (ифодали ижро, жумлалаш, асарнинг асосий оханги куйининг равонлигига эришиш) катта рол ўйнайди. Хорининг ижросидаги бадиийликка эришишида динамик тусларнинг аҳамияти чексиз. Композитор томонидан қўйилган динамик белгиларни аниқ бажариш, яъни уни тушуна билибгина қолмай, хорга ўргата билиш керак. Маълумки, ҳар бир катта ва кичик мусиқа жумласи бошланиш, ўрта (авж) ва охирги қисмларга бўлинади. Хор раҳбари шуни назарда тутиб, жумлаларнинг мантиқий нуқтасини топиши ва ижро қилиши (агар автор томонидан қўйилмаган бўлса ҳам) лозим. Хорда тўғри фортиссимо (“ ff ”) нюансига эришиш бир мунча қийинчилик туғдиради. Чунки овоз кучи қаттиқ бўлганда эшитиш органларига салбий таъсир қилиши сир эмас. Каттиқ ижрода ансамблга, яхши созга эришиш қийин. Асарнинг характерига қараб форте ҳам “қаттиқ”, ҳам “юмшоқ”, тўлиқ жарангдор қилиб ижро этилиши мумкин. Хорда пиано ижросига оғир, босиқ товушда оғизни юмиб ва очиб бир овозда ( I октавада) машқ қиилиб эришиш мумкин. Пиано пастки регистрда юмшоқроқ, ўрта регистрда равон ва юқори регистрда енгил, майин бўлиб эшитилади. Умуман, хорда фортиссимо ва пианиссимо овоз кучларига

эришиш қийин ҳисобланади. Хорда ҳар қандай динамик тусни барпо қилиш учун кўп машқ олиб бориш талаб қилинади. Масалан, А.Егоров динамик туслар устида ишлаганда, аввало октава-унисон машқларидан бошлаб, аста-секин гармоник тузумларга ўтиш мақсадга мувофиқдир, дейди ва мисоллар тавися қилади. Куйидаги мисоллардан крешчендо, диминуэндо, форте, пиано, сфорцандо, акцент, пианиссимо ва фортиссимо каби динамик туслар устида ишлаш учун фойдаланиш мумкин. Шунингдек, машқлар ҳар хил бўлиши мумкин. Масалан, крэшчендо ва диминуэндога бир текис эришиш учун маълум бир нотани ёки аккордни (ўрта регистрда) яхши занжирий нафасда икки, уч унинг характерига қараб икки ўзгариб турувчи ёки қарама-қарши (контраст) динамик туслар қўлланилади. (икки, уч ёки тўрт такт давомида) кретчендо ва диминуэндо динамик тусларини ҳосил қлиш мумкин. ёки аёллар кречендо, эркаклар хорида диминуэндо динамик тусларни ҳосил қилиш мумкин. Аксинча, олдин диминуэндо, кейин киришчендо каби динамик тусларни хосил қилиш анча мураккаб бўлиб, хор коллективидан тегишли техник малака талаб қилади. Шунингдек сфорцандо, субито пиано, акцент каби динамик белгилар устида алоҳида ёки асарлардан эпизодлар олиб ишлаш ва малака ҳосил қилиш мумкин. Айрим вақтларда бир асарнинг ўзида унинг ҳарактерига қараб икки ўзгариб турувчи ёки қарама-қарши динамик туслар қўлланилади. Куплет формасидаги асарларда нюанслар ҳар хил кўринишда қўлланилади. Масалан, қўшиқнинг бир банди m, F, S да куйланса, бошқа бандида пиано қўлланилиши мумкин. Бу усул композитор томонидан қўлланилиши ёки дирижёрнинг интерпритацияси бўлиши мумкин. Буни қилиш мақсад асарни бир хил нюансда эмас, балки ҳар хил қилиб ижро қилишдир. ¥ар бир банднинг динамикаси унинг сўз мазмунига қараб аниқланади.

Шундай қилиб, хор коллективида жумлалаш қобилиятини ва ҳар қандай динамик туслардан тўғри фойдаланиш малакаларини ўстириш ифодали ижрога замин яратади. Вокал хор тарбияси Хор жамоасининг асосини ундаги вокал хор ишлари ташкил қилади. Вокал хор комплекс ишлари хорнинг муваффақиятли фаолияти учун замин яратади. Хорда вокал ишларининг сифат даражаси хор дирижёрининг малакасига, вокал қобилияти ва педагоглик маҳоратига боғлиқ. Хорда олиб бориладиган вокал ишларининг мақсади, хонандаларда тўғри куйлаш малакаларини ўстиришдир. Вокал ишларига: - хорнинг муҳим элементлари устида ишлаш (ҳамоҳангликка, яхши сўзга, сўз талаффузига, бадиий ифода воситаларига эришиш); - тўғри нафас олиш, вокал товуш барпо қилиш ва уни шакллантириш; - хор коллективи аъзоларини бир хил вокал малакаларига эга қилиш кабилар киради. Хор ижросининг муҳим элементларини барпо қилиш унинг вокал хор техникасига боғлиқ. Вокал хор техникасига асосан, нафас, товуш ҳосил қилиш, уни чўзиш, динамика, интонация ва дикция малакалари киради. Хор коллективи яхши вокал техникага эга бўлмаса, у хорнинг ижросида на уйғунлик (ансамбль), на тиниқ соз, на аниқ талаффуз ва бадиий ифода бўлади. шунинг учун хорда ҳар доим вокал хор техникасини ривожлантириш ва уларни такомиллаштириб бориш зарур. Чунки хорда яхши ансамблга, созга, динамик мустаҳкамлик мустахкам бўлиши керак. Хорда вокал шунчалик муҳим аҳамиятга эга эканки, хор раҳбари вокал педагогикасини яхши билиши ва ўзи яхши ижро эта олиши талаб қилинади. хонандалар эса овоз гигиенасини билиши ва овозларини эҳтиёт қилиб юришлари керак. Товушни шамоллатиш, овоз пардаларини толиқтириш қаттиқ қичқириш (хусусан ҳаваскорлик хорларида) ҳоллари хорда вокал ишлари савиясини пасайтиради.

Раҳбар ҳар доим вокал тарбияси устилда иш олиб бориши, хорнинг иш фаолиятини шу тарбия асосида бошқариши ва хорнинг чиройли, ифодали жарангига эришмоғи керак. Кўшиқ айтиш кўрсатмаси Кушиқ айтишдан олдин хонандалар унга тайёр бўлишлари, маълум холатни эгаллашлари зарур. Бу холат икки хил бўлади: туриб куйлаш ва ўтириб куйлаш холати. Туриб куйлаганда гавдани ва бошни тўғри, эркин тутиш, оёқларни ерга бир хил куч билан босиш, кўкрак қафасини салгина кўтариш ва олдинга чиқариш, кифтларни тўғри тутиш ва улар сезиларсиз орқага тортилган бўлиши, қўллар пастга туширилган бўлиши керак. ўтириб куйлаш ҳолатида бош ва гавда тўғри ва эркин тутилиши оёқларни ерга тўғри бурчак қилиб босиш, қўлларни эса тиззаларга эркин қўйиш лозим. Агар гавда бўш, бел эгилган холатда бўлса овоз кучсиз, ёқимсиз чиқади. Шунинг учун бўйинни, бошни бемалол тутиш керак. Халқум ва пастка жағ томоқни сиқмаслиги, бош (шунингдек, тил, оғиз, юз) эркин тутилиши керак. Шунингдек юзда зўриқиш аломатлари сезилмаслиги лозим. Умуман, хорнинг туриб куйлаши энг қулай холат ҳисобланади. Баъзи раҳбарлар овоз апаратини қиздириш процессини туриб (15-20 мин.), қўшиқ ўрганишда ўтириб, ва ўргатилган асарни туриб куйлашни афзал кўрадилар. Шуни ҳам айтиб ўтиш керакки, машғулотни бошдан оёқ туриб ўтказиш хонандаларни жисмоний толиқтиради. Машғулотни ўтириб ўтказиш мақсадга мувофиқ. Фақат юқоридаги кўрсатмага риоя қилиш керак. Хонандаларнинг тўғри куйлаш, ўтириш холатини хор раҳбари доимо назорат қилиб туриши керак. Охангни йўллаш (юргизиш) усуллари Хор адабиётида ҳам бошқа мусиқа санъатида бўлгани каби ҳар хил ижро белгилари мавжуд. Масалан, оҳанг бир текис, боғланиб янграса – нон легато, узиб-узиб ижро этилса – стакатто ва алоҳида – алоҳида, таъкидлаб таралса – маркато дейилади.

Легато – мусиқа санъатида, шунингдек вокал хор ижрочилигида кенг қўлланиладиган асосий штрихдир. Маркато –легатога нисбатан кам ишлатиладиган штрих. Нон легато ва стаккато штрихли асарлар хор адабиётида тез учраб туради. Масалан, Дж.Вердининг “Риголетто” операсидаги “Тише, тише” эркаклар хори бошидан охиригача сатаккато штрихида куйланади. Шунингдек, А.Рубинштейннинг “Демон” операсидаги “Ноченька” эркаклар хорининг II қисми ёки М.Бурхонов қайта ишлаган афғон халқ қўшиғи “Чашми сиёҳ” а’капелласининг муқаддимаси ижросида нон легато ва стаккато белгилари қўлланилади. Артикуляциянинг яна бир усули – бу цезурадир. Алла Цезура кенг маънода асарнинг қисмлари чегараси. У сезилмасдан, паузадай бажарилади. Хорда цезура вақтида нафас олинади. Цезура товушлар орасида ҳам учрайди. У шундай (‘) белгиланади. Цезура тўғрисида турли тушунчалар мавжуд. Масалан, П.Левандо катта, кичик паузаларни цезура деб ҳисоблайди.

Адабиётлар. 1. И . А . Каримов “ Баркамол авлод ўзбекистон тараққиётининг пойдевори ”. Т. “Шарқ” нашриёт матбаа концерти 1998 йил. 2. Ўзбекистон Республикасининг Таълим тўғрисидаги қонуни Т.1997 йил. 3. Кадарлар тайёрлаш миллий дастури. Т.1997 йил. 4. Р.Соломонова, Р.Абдуллаев “ўзбек мусиқа тарихи ва хрестоматияси”. Т.1983 йил. 5. Ш.Рўзиев “Хоршунослик”. Т.1987 йил. 6. Е.В.Романовская статьи и доклады. Записи музыкальна фольклора (сост. М.Ковбас) Т.1957. 7. Ю.Ражабий “ўзбек халқ мусиқаси” т III . Тошкент 1959.

Похожие

Хор ижросининг асосий бадиий –ифода воситалари

Санъат тарихига муқаддима. Тасвирй санъатнинг тур ва жанрлари. Санъатнинг тарбиявий аҳамияти. Тасвир ва ифода воситалари

Композиция воситалари

Бадиий таълимда қаламчизгиларнинг аҳамияти

Спектакл яратишда бадиий бутунлик қонунлари