Рақс бадиий жамоаси билан ишлаш услублари - Искусство - Рефераты

Рақс бадиий жамоаси билан ишлаш услублари

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

273 KB

Рақс бадиий жамоаси билан ишлаш услублари Режа: 1. Ра қ с бадиий жамоаси билан ишлашда ўргатиш услубининг умумий масалалари ва вазифалари 2. Рақс бадиий жамоаси билан ишлашда ижро этишнинг тарбиявий ва профессионал вазифалари 3. Ижро этиш таълимида билим ва кўникмаларни ўзлаштириш 4. Дарснинг тузилиши. билимни текшириш ва баҳолаш 5. Ойлик ва йиллик иш режасини тузиш иш ҳисоботини ёзиш қоидалари 6. Ра қ с санъати ҳақ ида. 7. Ҳаваскорларнинг ижро этиш пайтидаги ҳолати мусиқа ритми. Эслаб қолиш ва эшитиш қобилияти 8. Рақсларга либос танлаш 9. Саҳна маданияти

РА Қ С БАДИИЙ ЖАМОАСИ БИЛАН ИШЛАШДА ЎРГАТИШ УСЛУБИНИНГ УМУМИЙ МАСАЛАЛАРИ ВА ВАЗИФАЛАРИ Мамлакатимизда маънавий баркамол инсонни тарбиялаш умумдавлат иши даражасига кўтарилган. Бу борада давлат дастурлари асосида кенг кўламда ишлар қилинмоқда. Муста қ ил давлатимизнинг маънавий-маърифий исло ҳ отларида санъат а ҳли нинг фаол иштиро к и ва ёшларни юртга соди қ , баркамол авлод қилиб тарбиялаш му ҳ им аҳамият касб этади. Ана шундай маънавий етук кишиларни тарбиялашда рақс санъатининг роли бе қ иёсдир. Республикамизда ра қ с ижрочилигини янада ю қ ори поғоналарга кўтаришда ўргатиш услубининг сифатли даражада бўлиши муҳим аҳамият касб этади. Давлатимизнинг ўқув муассасалари олдига қўйилган вазифаларидан келиб чиқиб, рақс ижро этишни ўргатиш ишини 3 га бўлиш мумкин; Таълим бериш; Тарбиялаш; Ривожлантириш; Таълим бериш вазифаси асосий ва ҳал қ илувчи масалалардан бири бўлиб, ҳаваскорлар рақс ижро этиш учун зарур бўлган барча билимларни эгаллайдилар ва шу билимларни амалда қўллаш кўникмаларини ҳосил қ ил ад ил ар. Тарбиялаш вазифаси таълим бериш, ривожлантириш вазифалари билан ўргатиш услубининг умумий жараёнига ҳ ар томонлама ёндашишнинг ажралмас қ исмидир. Тарбиялашнинг асосий мақсади дарс мазмунини ва ҳар хил услублари орқали ёш авлодни ўз жамиятини тўғри идрок этишни таъминлашдир. Ривожлантиришнинг асосий мақсади шундан иборатки, ҳ аваскорларнинг билимини англаб етиш имкониятларини ривожлантириб, турли илмий ахборотлардан тўғри хулоса чиқариб олишга ўргатишдир. Бу жараёнда

ҳаваскорларни аста— секин ижодий фикрлашга ўргатиш иши ҳам амалга ошириб борилади. Ўргатиш услубидаги бу учала вазифанинг асосий мақсади - ҳаваскор рақсосаларнинг илмий дунёқарашини, сиёсий ва маданий онгини шакллантириш учун хизмат қилади. Бу услуб рақсни пухта эгаллаб, ижро этиш учун кўникмалар ҳосил к.илиш, уларни амалда қўллай олиш, эстетик дидини оширишга қаратилган. Ижро этишни ўргатишнинг вазифаларини қискача шундай тушунтириш мумкин. "Рақсни нима учун ва уни қандай ўргатиш керак?" Рак.с ўргатишнинг асосий вазифаси — раққосалик тажрибаларига таянган ҳ олда амалга оширишдир. Ра қ с ўргатишнинг керакли услубларини қў ллаш ор қ алигина ўз олдига қў йган вазифани ижобий ҳ ал этиш мумкин. Ижрони ўргатиш жараёнида ҳаваскорларнинг ақлий ва ижодий қ обилияти, унинг иродаси ҳамда камолоти учун зарур бўлган сифатлар ҳ ам ривожланиб боради. Бу вазифаларни алоҳида, бир-биридан ажратилган ҳолда ҳ ал этиб бўлмайди. Уларнинг барчаси ўргатиш жараёнида бир-бирига боғлиқ ҳ олда, комплекс тарзда амалга оширилади. Ижро этиш билимлари ва кўникмаларига асосланган ҳолда ҳ аваскор раққосаларнинг дунёқараши шаклланади, мусиқавий тарбия вазифалари ҳ ал этилади. РАҚС БАДИИЙ ЖАМОАСИ БИЛАН ИШЛАШДА ИЖРО ЭТИШНИНГ ТАРБИЯВИЙ ВА ПРОФЕССИОНАЛ ВАЗИФАЛАРИ Мустақил, эркин жамият қу рилиши даврида ёш авлодни тарбиялаш ало ҳ ида а ҳ амият касб этади. Тарбиялаш иши барча ўқ ув предметларини ўрганиш жараёнида амалга оширилиб, ўқув чиларда дунёқараш, юксак ахлоқий ва

эстетик онг, меҳнатга муносабат ва бошқа шунга ўхшаш сифатларни шакллантиришни назарда тутади. Дарс ўтиш жараёни маънавий тарбия ишини амалда қўллаш учун кенг имконият яратиб беради. Бу имкониятлардан бири якка ёки гуруҳли дарс ўтиш шаклида олиб боришдир. Унда жамоа раҳбари, балетмейстер ўзининг ҳаваскор раққосалари билан турли мазмундаги суҳбатлар ва фикр алмашинуви учун қулай фурсат туғилади. Айниқса, ҳаваскор билан якка дарс ўтиш усули балетмейстерга раққосанинг дунёқарашини, рақс ижро этишни ўзлаштиришининг даражасини тўғри аниқлаб, тарбиявий таъсир ўтказишга катта ёрдам беради. Рақс ижро этишни ўргатиш кўп машқни талаб этади. Бунинг учун раққоса дарсга мунтазам равишда қатнашса, ўрганиш ва ўзлаштириш фаолиятини маълум даражада тартибга солади. Рақс ижро этишни ўргатиш жараёни ўқувчиларни эстетик тарбиялаш иши билан чамбарчас боғлиқдир. Халқимизнинг бой м азмунга эга бўлган, маданий бойлигимизга айланган мумтоз рақслари ҳамда ҳозирги замонавий балетмейстерларнинг саҳналаштирган рақслари, фолклор жанрдаги халқ рақслари билан яқиндан танишиш эстетик тарбияни амалга оширишда катта аҳамиятга эга. Ҳаваскор раққосанинг эстетик қарашларини шакллантириш ишини машғулот мобайнида рақснинг бирор бўлагини таҳлил қилиб, ижро этиш мисолида ҳам кузатиш мумкин. Бунда раққосага ҳаракатнинг тузилиши ва жозибасини англаш тушунтириб борилади. Ижро этиш ҳаракатларини ўргатишни ҳам эстетик асосда олиб бориш керак. Масалан, рақс ҳаракатлари қўпол ва беўхшов эмас, балки нозик, майин ва чиройли бўлиши керак. Шундагина бу рақс ҳаракатлари рақснинг умумий кайфиятига мос тушиши, кўзланган мақсадга эришишда ижобий натижа бериши мумкин. Эстетик тарбия ишини амалга оширишнинг мавжуд бўлган шаклларидан яна бири етук раққосаларнинг ижроларини кўриб, томоша қилиб, унга нисбатан ўз фикрларини билдириб ўрганишдир. Ўргатиш ишининг тарбиявий ва проф ессионал вазифаларини қуйидаги йўнaлишлapдa кўриш мумкин:

- ўргатишда эмоционал руҳнинг аҳамияти (мусиқа доимо тўлқинлантириши, ҳаяжонлантириши, қувонч бахш этиши, қизиқиш уйғотиши керак), - иж ро этиш учун керакли бўлган ҳаракатларни таккослай олиши, уларга баҳо бериши, — ўз ижросини назорат қила олиши (рақс мусиқасининг характерини тўғри очиб бериши, хатоларини тузатиши), - раққосаларнинг ижро этишдаги мустақиллигини ривожлантириш (рақсни мустақил таҳлил қилиб ижро этиш, нотаниш куйни эшитиб, сўнгра импровизация қилиб ижро эта олиш ва бошқалар), ижодий изланиш сифатларини ривожлантириш. Агар эстетик муносабатлар аниқ кўрсатмалар асосида шакллантирилса, кейинги боскичларда раққосаларнинг олдига мустақил ишлаш ва ижодий кўникм аларни шакллантириш талаблари қўйиб борилади. Эстетик муносабатни шакллантиришнинг яна муҳим шарти-махсус бадиий қобилиятни мунтазам ривожлантириб боришдир. Эстетик муносабатни ривожлантириш мусиқа ва рақс қобилиятларини ривожлантиришни тақозо этади: куйнинг йўналиши, усулини сеза билиш; раққоса ташки кўринишининг ва ҳаракат ларининг мусиқа характерига мослиги; ижро этишга ижодий ёндашиш, юракдан, чуқур ҳис этиб ижро этиш; бошқа раққосаларнинг ижро этиш сифатларини тўғри баҳолай олиш ва ҳ ока зо. Мусиқавий қобилиятнинг ривожланиши ҳамда эстетик д ид ни нг ў си б б ор иш и ум ум и й т ар би ян ин г а со си й кўрсатгичларидан биридир. Тажрибадан шу нарса маълумки, машғулот пайтида раққосалар ўз тенгдошларининг ижроси билан танишиб, ижро пайтида йўл қўйилаётган

хатоларни такрорламаслик ҳамда ижрога тўғри баҳо бериш чора л арини кўришга имкон яратиш мақсадида, машғулотни индивидуал эмас, балки гуруҳли қилиб ўтказиш ҳам яхши самара беради. Таълим ва тарбия жараёни тўғри ва аниқликни, тартиб- интизомни талаб этади. Бундан ташқари, рақс ижро этишни ўргатиш услублари тажрибасидан шу нарса маълумки, услубий жиҳатдан тўғри ташкил этилган машғулотлар раққосаларнинг онгига, сезги ва иродасига ижобий таъсир этибгина қолмай, ҳатто уларда маълум кайфият ҳосил этиб, кўзланган мақсадга эришишда, интизом, меҳнатсеварлик, ўз фаолиятига талабчанлик билан қараш каби сифатларни ҳ ам ша кл лантиради. Тарбиянинг асоси — бу биринчи навбатда, балетмейстернинг шахсига, унинг ахлоқий сифатларига ва шунингдек, билимига ҳам бо ғ ли қ дир. Ра ққ осалар ижобий сифатларини ўз балетмейстерларидан ўрганадилар. Шу сабабли балетмейстер ўзига нисбатан ў та талабчан, интизомли ва билимдон бўлмоғи керак. Шундай қилиб, рақс ижро этишни ўргатишда фа қ ат кўникмалар ўзлаштирилибгина қолмай, балки тарбиявий вазифалар, жумладан дунёқараш, ахлоқий сифатлар, билим олиш қобилиятлари ривожлантирилади. Демак, ижрони ўргатиш иши тарбиявий характерга эга. Ўргатиш ва тарбиялаш ишларининг ко н уний бирлигини ҳар бир балетмейстер қўллаши зарур. Ўргатиш ва тарбиялаш ишининг бирлиги чин инсон шахсини шакллантиришда асосий омил бўлиб хизмат қ илади. ИЖРО ЭТИШ ТАЪЛИМИДА БИЛИМ ВА КЎНИКМАЛАРНИ ЎЗЛАШТИРИШ Ижро бўйича таълим бериш жараёнида балетмейстернинг асосий вазифаси ҳаваскор раққосаларга ижро учун зарур бўлган билим ва кўникмаларни ўргатишдир. Бу вазифани муваффақиятли ҳ ал этишда машғулотни тўғри ташкил этиш ва олиб бориш, турли билимларни ўзлаштириш, керакли кўникмаларни

шакллантириш хусусиятларини ҳамда қ онуниятларни билиш раққоса учун му ҳ им а ҳ амиятга эгадир. Ўргатиш жараёни мазмунининг биринчи ва асосий омили — билимдир. Билимларни ўзлаштириш ўргатилаётган мавзуларнинг ёки фаннинг асосий белгиларини англатадиган маълумотларни ўзлаштириш деб тушунилади. Билимларни ўзлаштириш - маълум сўз, тушунча, фикрларнинг маъноси, моҳиятини англаб етиш ва уларни "ўзиники" қ илиб олиб, доимо ё дда сақлаб қ олишдир. Ижро этишни ўргатиш жараёнида балетмейстер раққосаларнинг билимлари маълум даражада тўлиқ бўлишига эришиши лозим ва раққосаларнинг тўла қ онли билимга эга бўлаётганлигини балетмейстер назорат қилиб бориши катта а ҳ амиятга эгадир. Баъзи ҳаваскор раққосалар машғулотларга тўлиқ қатнашмаслиги, эътиборсизлиги, ҳафсаласизлиги сабабли бир-бирига боғлиқ бўлган рақс ҳаракатлари, ҳолатларини, узуқ-юлуқ маълумотларни ва қоидаларни юзаки ўзлаштиришлари оқибатида билимлар системасидан бехабар бўлишади. Бу таълим беришдаги камчилик ҳисобланади. Билимларни ўзлаштиришда уларнинг маъносини чуқур англаш ва ҳар бир ҳаракатни қайси ҳолатдан бошлаб бажариш, қайси ҳолатда тугатиш, умуман олганда ижодий ёндашиш раққосалар билимларининг мустаҳкамлигини таъминлайди. Билимларнинг накадар тўла ва чуқурлиги шу билимларининг раққосалар амалда қўллай олишлари орқали белгиланади. Кўп марта такрорлаш натижасида бехато бажариладиган ижро этиш ҳаракатлари кўникма дейилади. Кўникмалар билимларни амалда қўллаш жараёнида пайдо бўлади. Билим ва кўникмаларнинг шаклланиши, ривожланишига шахснинг туғма қобилияти ижобий таъсир этади, лекин бу қ обилият ҳал этувчи аҳамиятга эга эмас. Шунинг учун кўникмалар ҳосил этиш жараёнини онгли равишда бошқариш муҳимдир. Ижро этиш кўникмалари рақс ижроси пайтида раққоса диққатини керакли йўналишга қаратиш имконини беради. Ўз характерига қараб кўникмалар 2 га бўлинади:

- онгли равишда амалга ошириладиган кўникмалар - рақс мусиқаси оҳангининг онгдаги умумий тасаввури, характери, тезлиги, қисмлар ва ҳоказо. — жисмоний ҳаракатлар ёрдамида амалга ошириладиган кўникмалар — қўллар, панжалар, бармоқлар, гавда, бош, оёкларнинг ҳаракатлари. Шуни айтиш керакки, ижро этишни ўрганиш жараёнида айрим ўқувчиларнинг назарий билимлари ва кўникмалари бир-бирига тўғри келмаслик ҳолатларини кўришимиз мумкин. Масалан, ўқувчи ёки раққоса ижро этишни амалий жиҳатдан бажара олса ҳам, назарий жиҳатдан уни тушунтириб бера олмайди. Назарий таълим албатта амалий кўникмалар билан биргаликда олиб борилиши зарур. Кўникма ҳосил этадиган машқларнинг самарали бўлиши учун қуйидагилар зарур: - машқларнинг тўғри танланганлиги ва услубий жиҳатдан асосланганлиги; раққосанинг ўз фаолиятига онгли равишда муносабати, яъни унинг машғулотдан-машғулотга тобора яхши натижага эришишига интилиши; ҳаракатларнинг бажарилиши қ оидаларига риоя қилиши; машқларни бажаришдаги имкониятларни ҳисобга олиши; эришилган натижаларни ҳисобга олиши; йўл қўйган хатоларнинг сабабини тўғри тушуниб, шу хатоларни бартараф этиши чораларини белгилаши; машқларни бажаришда раққоса ўз-ўзини назорат қила олиши. Машқ ҳаракатларини бажаришда оддийдан мураккаб ҳаракатларга ўтиш тавсия этилади. Машқни мунтазам равишда такрорлаш ўз самарасини беради. Кўникма ҳосил бўлганидан сўнг, уни кўп вақт такрорламасдан ташлаб қўйилса, у хотирадан кўтарилиши мумкин. Шу сабабли маълум вақтгача машқни такрорлаб, унинг сифатини назорат қилиб бориш кўзланган натижа ни беради. Рақсни ижро этиш кўникмаларини чуқур ва мустаҳкам ўрганиш муваффақиятли ўзлаштиришнинг гаров иди р. Машғулотнинг мунтазамлилиги ижро маҳоратининг ривожланишида асоси й омиллардан бири бўлиб қолади.

ДАРСНИНГ ТУЗИЛИШИ. БИЛИМНИ ТЕКШИРИШ ВА БАҲОЛАШ Р ақс ижро этишни ўргатиш б ў йича машғулотларни т а ш к и л э т и ш н и н г а с о с и й ш а к л и п р о ф е с с и о н а л ансамблларда ҳ ам, ҳ аваскорлик ансамблларида ҳам оммавий тарзда ўтказилади. Фа қ атгина ижрочилар ичида яққол кўзга ташланиб турадиган, ҳақи қ ий қ обилиятли ра ққ осага якка ра қ с са ҳ налаштириш ма қ садида ёки аксинча, шу гуруҳ ижрочилари ичида ўзлаштира олмаёт ган ларнинг устида кучайтирилган машғулот ўтказиш ма қ садида якка машғулотлар ўтказилади. Ҳар бир машғулот мазмуни жи ҳ атдан тугалланган бўлиб, аниқ, мақсадга эришиш учун йўналтирилган бўлиши керак. Машғулотга тайёргарлик кўриш жараёнида балетм е йстер машғулотнинг бош мақсадини аниқлаб, уни ҳ ал этиш учун зарур услубларни танлайди. Ўқув жараёнини режалаштириш ва ташкил этиш иши балетмейстер томонидан тўғри амалга ошира олинсагина, у ра ҳ барлик ролини бажара олади. Машғулотнинг асоси й белгиси — таълимда нималарга эришиш кераклигини кўрсатиб турувчи ма қ сад бўлиб, шунга асосан машғулотларни ўзига хос турларга бўлиш мумкин: 1. Янги ҳаракатни ўрганишга ва кўникмаларни ҳ осил қилишга багишланган машғулот. 2. Аввал ўтилган ҳ аракатларни такрорлаш ва умумлаштириш машғулоти. 3. Билим ва кўникмаларни назорат қилиш ва ҳ исобга олиш. 4. Бир неча ма қ садни ўз ичига олган аралаш машғулот.Янги ҳаракатни ўргатишга к,аратилган, кўникмаларни ҳосил этишга багишланган машғулотнинг асосий ма қ сади, услуби- тушунтиришдир. Лекин машғулотнинг кириш қисмида ра ққо саларни янги

ҳаракатни актив қ аб у л қилиб олишларига тайёрлаш лозим. Бунинг учун аввал шу ҳаракатни балетмейстер ўзи ижро этиб, кўрсатиб беради. Шу ҳаракатни иж ро этиш услублари, белгилари умумлаштирилиб, чуқур таҳлил қилиниб назарий хулоса ясалади. Назарий хулоса шундан иборат бўлиши керакки, бунда ижро этилган ҳаракат ҳақида, уни ижро этиш учун керак бўлган муқомлар, безак беришлар, ҳаракат усули, ҳаракат йўналиши нимани ифодалаётгани ва ҳақозолар ҳа қ ида бўлиши лозим. Хулосадан асосий мақсад шуки, ижрочи ижро этаётган ҳаракатни назарий жиҳатдан тўғри тушуниб, амалий талқин вазифасини тўлиқ хал эта олсин. Шундай қ илиб, янги ҳаракатни ў ргатиш ва кўникмаларни ҳосил этишга қаратилган бу машғулот тури қуйидаги тартибда бўлиши керак: а) Кириш қ исми — ҳаракат ҳақида умумий маълумотни бериш, машғулотнинг мақсадини аниқлаш; б) Кўникма ҳосил этишни назарий асослаш ва амалий ижро этиш; в) Ўргатилган ҳаракатни таҳлил этиш ва хулоса чиқариш; г) Ўргатилган ҳ аракатни турли машқлар ёрдамида мустаҳкамлаш; д) Уй вазифасини белгилаш.Аввал ўтилган ҳаракатларни такрорлаш ва умумлаштириш машғулоти. Бу машғулот тури олинган билимлар ва кўникмаларни ўзгартириш жараёни н инг элементи сифатида хизмат қилади. Аввал ўтилган ҳаракатни навбатдагиси билан боғлаш учун такрорлаш қўлланилади, лекин бундай такрорлашдаги ҳаракатлар мажмуи кичик хажмда бўлиши керак. Масалан, янги рақсни ўргатиш жараёнини оладиган бўлсак, уни қисмларга ажратиб ўргатиш мақсадга мувофиқ бўлади. Ўша қисмлар тўлиқ ўзлаштирилгандан сўнг, уларни яхлит тарзда, тўхтамасдан ижро этиш вазифаси туради. Бунга эришишда ижрочи такрорлаш ва умумлаштириш ишларини бажаради. Рақсни яхлит тарзда ижро этишда мусиқавий фикрларнинг бошланиши

ва тугашини, йўналиши ва авжини белгилаб олиш муҳим а ҳ амиятга эга. Бундан таш қ ари, ра қ с ижрочисида ра қ снинг шакли, мазмуни тўғрисида аниқ тасаввур бўлиши керак. Бу турдаги машғулотда раққоса ижро этиш билан бирга, таҳлил эта олишига ҳам ўргатиб борилади. Бунинг учун айрим саволларга жавоб топиш, сўз орқали ра қ сниниг умумий кайфияти, йўналишини баён эта олиш вазифалари қўйилади. Балетмейстер танлаб олган ушбу машғулот шаклига қараб, такрорлаш ва умумлаштириш машғулоти тузилиши қуйидаги элементларни ўз ичига олади: а) Ра қ снинг умумий тузилиши тўғрисида су ҳ бат ва таҳлил; б) Ижрочининг ра қ сни ижро этиши учун мураккаб қ исмларни алоҳида кўриб чиқиши ва машқ қ илиши; в) Ра қ сни тўлиқлигича, яхлит ижро этиш; г) Хулоса чиқариш ва уйга вазифа бериш.Билимлар ва кўникмаларни назорат қилиш ҳамда ҳисобга олиш. Машғулотнинг бу тури балетмейстер томондан ҳ ар бир машғулот пайтида амалга оширилади. Бундай назорат раққоса ларнинг ўзлаштириши даражасини, қўлланилаётган услубларнинг самарасинн белгилаш зарур. Мунтазам равишда олиб бориладиган назорат раққосаларда бу фаолияти учун жавобгарлик ҳ иссини кучайтиради. Машғулотнинг бир тури бошқа машғулот турлари давомида амалга оширилиши билан бир қ аторда, уни ало ҳ ида машғулот тарзида ўтказиб туриш ҳ ам мақсадга мувофиқдир. Билимларни назорат қи лиш ва ҳ исобга олиш ишининг тугалланган кўриниши — текшириш бўлиб, у имти ҳ он, синов ёки ҳ исобот шаклида бўлиши мумкин. Бунда раққоса таълимнинг шу бос қ ич учун белгиланган дастурини ижро этади ҳ амда берилган саволлар асосида назарий билимларни оғзаки равишда баён этади. Текшириш вақтида ижрочи йўл қўйган хато ва камчиликларни нг сабабини тўғри аниқлаб, у л а р н и б а р т а р а ф э т и ш ч о р а л а р и н и б е л г и л а ш балетмейстернинг асосий вазифасидир.

Б и р н е ч а м а қ с а д н и ў з и ч и г а о л г а н а р а л а ш м а ш ғ у л о т . Кўп ҳ олларда бир машғулот давомида ўзининг ма қ сади жи ҳ атидан турлича бўлган бир неча вазифани бажариш лозим бўлади. Педагогика фанида бундай машғулот аралаш, яъни комбинациялашган машғулот деб юритилади. Раққосанинг имкониятларини ҳ исобга олган ҳолда бундай машғулотларни қуйидагича тузиш мумкин: а) Уй вазифасини текшириш ва такрорлаш; б) Янги ҳаракатни ўзлаштириш ва такрорлаш; в) Янги ҳаракатни ўзлаштириш даражасини текшириш; г) Уй вазифасини белгилаш. Келтирилган ушбу 4 хил машғулот турларининг ҳаммаси ҳ ам кўрсатилган барча қ исмларга эга бўлмаслиги мумкин. Таълимнинг муайян бос қ ичи талабларига биноан машғулот қисмлари маълум даражада балетмейстернинг хусусий услублари сабабли ўзгариб туриши мумкин. Шу билан бирга ҳар бир машғулот барча шароитда ҳам ўтилган ва бўлажак машғулотлар билан боғлиқ ҳолда олиб борилиши керак. Билимларни текшириш ва баҳолаш балетмейстердан педагогик маҳоратнигина эмас, балки катта касбий сергакликни ҳам талаб этади. Раққосаларнинг олган билимларини аниқлаб таҳлил қ илиш , уларни текшириш ва баҳолаш таълим жараёнининг му ҳ им томони бўлиб, у таълим мазмунини ташкил этади. Таълим жараёнида уларнинг билимларини шунчаки текшириб, баҳолаб қўя қолмасдан, уларнинг ижрочилик соҳасида эришган барча ютуқларини таҳлил қилиш зарур. Билимларни текшириш ва баҳолаш машғулот давомида якка шаклда юқори талабчанлик ва уларга ёрдам бериш руҳида ўтиш керак. Балетмейстерга баҳоларни пасайтириб ёки ошириб қўйиш ҳуқуқи берилмаган, буни балейтмейстер чуқур англаши зарур. Билимли текширишнинг асосий қоидалари қуйидагича: Текширишнинг якка шаклидан фойдаланиш. Текширишнинг мунтазамлиги.

Ҳ ар тарафлама текшириш. Текширишнинг объективлиги. Бу таълим турида — раққосанинг ақлий ва жисмоний хусусиятлари билан боғлиқ.. Бир хил вазифани раққосалар ҳар хил куч ва вақ т сарфлаб бажаради. Бир раққоса осонгина эришган натижага бошқа раққоса кўпроқ вақт ва куч сарф этиши керак бўлади. Шу боисдан ха м балейт м ейстер ҳар бир раққосанинг ўзига хос хусусият ва қобилият даражасини билиши керак. Текширишнинг мунтазамлиги таълим жараёнидаги камчиликлар ва ўзлаштира олмаслик сабабларини вақтида аниқлаб, уларни бартараф этиш учун имконият яратади. Камчиликларга эътиборсизлик қ илиш мумкин эмас. Ижрони қ ийин л аштирадиган ва сифатини ёмон- лаштирадиган барча сабабларни вақтида аниқлаб, уларни тезда бартараф этиш керак. 3. Текширишнинг ҳар тарафламалиги раққосанинг маҳоратини тўғри ба ҳ олай олиш имкониятини берадиган турли услуб ва усулларни қў ллашни тақозо этади. Масалан: Текширишда ра ққ осанинг ижросини томоша қилиш усули, зарурият туғилганда, огзаки савол — жавоб йўли билан текшириш, ижрочилик билан боғлиқ фанларни билиши ва бошқа сифатлари текширилади. 4. Ҳар бир раққосани ўта аниқлик билан ба ҳ олаш керак. раққосанинг билимини ба ҳ олашда йўл қўй илган хато унинг интилиши ва қизиқишига путур етказиши мумкин. Балетмейстер ра ққо санинг билимини ба ҳ олаш жараёнида унинг билимини, ижрочилик сифатларини тўғри аниқлаши лозим. Бунда ижро этилган ра қс асари шу ра ққ оса учун белгиланган дастурга мос тушиши керак. Ундан керагидан орти қ ча ҳам, ёки кам даражада ҳ ам талаб қилинмаслиги керак.

Ба ҳ олаш: ра қ с ижрочилигини ўрганиш ижро ма ҳ оратининг сирларини эгаллашда асосий кўрсаткичдир. Ба ҳ олаш - раққосанинг янги, мураккаброқ билим ва кўникмаларини ўзлаштириши учун қизиқиш ва и нт или шл ар ин и уйғ от а ол ад иг ан , р уҳ ла нт ир иш воситасидир. Ба ҳ олаш тарбиявий аҳамиятга ҳ ам эга. У ра ққ осада ўз фаолиятига нисбатан жавобгарлик ҳ иссини уйғота олади. Ўзининг билим ва кўникмаларини нима сабабдан бундай баҳоланган л игини ўзи тушуниб етиши шарт. Ю қ ори қўйилган ба ҳ о ра ққ осанинг ютуқ ва камчиликларини тўғри та ҳ лил қ илишига ҳалақит беради, паст ба ҳ о эса раққосанинг ўз кучига ишонмаслик ҳ иссини уйғотади, яхши ўқишга бўлган интилишини сусайтирди. Билимли бўлиш — билимни амалда қў ллай олиш демакдир. Шу сабабли раққосанинг билимларини амалда қўллай олишини текшириб, ба ҳ олаш зарур. Шундай билим гина раққосаларнинг пухта ва чуқур ўзлаштиришларида ёрдам бўлади. ОЙЛИК ВА ЙИЛЛИК ИШ РЕЖАСИНИ ТУЗИШ Ўқув реж аси балетм ейстернинг, таълим- тарбия муассасаларининг тасди қ ланган давлат ҳ ужжати ҳ исобланади. Ушбу режани тузишда тарбиянинг ма қ сад ва вазифалари шахснинг ҳ ар тарафлама, етук ва комил инсон сифатида ривожлантириш, тарбиялаш ғояси ва махсус фанлардан эришган ютуқ л ари асос қ илиб олинган. Ўқ ув режасига киритилган мавзулар, ҳаракатларнинг мураккаблиги, ра ққ осаларнинг маълум бос қ ичда ўзлаштира олиш имкониятларини ҳ исобга олган ҳ олда бўлиши ва бу мавзулар, ҳ аракатлар мажмуи ҳ аваскор ра ққо саларнинг асоси бўлиб хизмат қ илиши керак. Ўқув режаси таълимнинг муайян бос қ ичи ёки гуруҳи тузилишига мос тушиши ва унда ўтиладиган ҳ аракатлар мажмуи миқдори белгиланади. Бу рақсдаги ҳ аракатлар ва ра қ слар ўқув йиллигининг чорагига ёки ойларига бўлинади. Ўқув режасида

ҳар бир ҳаракатлар мажмуаси ёки рақслар соатларининг умумий ва ҳ ар ҳафталик миқдори белгиланади. Режанинг тузилишини балетмейстер пухта билиши, билим бериш системасида ўз фанининг ўрнини тушуна олиши - таълим бос қ ичлари орасидаги изчиллик принципини амалга оширишда ёрдам беради. Ойлик ва йиллик иш режаси шу фан мазмунини маълум система асосида изчиллик билан бўлим, мавзулар бўйича баён этади. Рақс санъатини ўргатиш ишини дастурсиз, режасиз, ҳисобга олмасдан туриб амалга ошириб бўлмайди. Дастур ёки режа тузиш ҳаваскор ра ққ осанинг билим олишидаги ривожланиши тезлигини белгилаб беради, шу сабабдан ҳ ам режалаштириш ишига тарбияни бош қ аришнинг бир усули сифатида қараш мумкин. Раққосаларга нимани, қачон ва қандай қўллаш керак, ўргатиш кераклигини аниқламасдан туриб, балетмейстерлик фаолиятини амалга ошириб бўлмайди. Ҳозирги пайтда ўзбек рақс и жроси таълимининг боскичига аталган ўқув дастурлари тегишли муассасаларда мавжуд. Улар олий рақс, маданият коллежларининг хореография бўлимларида тасдиқдан ўтган ва амалда фойдаланиб келинмоқда. Уларда ўзбек ра қ с ижрочилигини ўзлаштиришдаги керакли билим ва кўникмаларни ҳосил қилиш талаблари қўйилган. Дастурда берилган бутун мавзу ва ҳаракатларни маълум вақт бўйича таксимланишига алоҳида эътибор берилиши керак. Якка раққосалар учун машғулотлар тузишнинг қатор ўзига хос хусусиятлари бор. Бу хусусиятлардан бири - унинг имконият ва қобилиятларини ҳисобга олиш. Якка ўқув режасини тузишга бундай ёндошиш дастур талаблари доирасида амалга оширилиши керак. Умуман олганда эса, якка ва умумий иш режалари асосан икки қ исмдан иборат бўлади. Биринчи қ исмда ўзлаштириладиган ҳолатлар, ҳ аракатлар, айланишлар, эгилишлар, билим ва кўникмалар кўрсатилса, иккинчи қ исмда ижро этиладиган рақслар ва машқ л арнинг р ў йхати берилади. Ҳаваскор ра қ косаларнинг асосий машғулотларига киритилган ҳаракат ва ҳолатлар қуйидагилардан иборат:

Асосий ҳолатлар: бош, гавда, қў л, оёк, ҳолатлари. Бош, гавда, қўл ва оё қ учун машқлар. Қўл ҳ аракатлари. Оё қ ҳаракатлари. Елка ва бош ҳаракатлари. Айланишлар ва эгилишлар. Аста-секин иккинчи қисмдан жой олган, ижро этиладиган рақсларга ўтилади. Улар вальслар, яллалар, лирик ра қ слар, ҳ азил- мутойибали, сюжетли ра қ слар, фолклор рақслар, рақс-сюжетлардир. Якка ижрочиларнинг қобилиятига қ араб оммавий ра қ сларда алоҳида якка ижро этадиган ҳаракатлар берилади. Якка лирик рақслардан : " Қ из нози", "Дил куйласин", "Роҳат", "Ором", "Тановор", "Муножот" ра қ слари ва бошқаларни киритиш мумкин. Шу билан бирга рақс ижро этишни ўргатиш жараёнида бу вазифаларни амалга оширишда керакли бўлган "Классик рақс" фанидан ҳам умумлаштириб олиб бориш яхши натижаларни беради, чунки бу фан ра қ снинг техник имкониятларини ривожлантиришда му ҳ им ўрин тутади. (Иш режасининг кўриниши 53—54-бетлардаги иловаларда берилган.) ИШ ҲИСОБОТИНИ ЁЗИШ ҚОИДАЛАРИ Ра қ с жамоаларига тавсиф ёзиш Ҳар бир ташкилот, муассаса ўз фаолиятини бошлаганда ўз дастури, иш режасига асосланиб ҳаракат қ илади. Улар ўз фаолияти давомида маълум муддат ичида бажарилган ишлар ҳақида ҳи соботини ёзиб бориши лозим. Бу ҳисоботда дастур ёки режага киритилган барча вазифаларнинг бажарилганлиги ёки амалга ошмай қолган вазифаларнинг сабаблари, камчилик ва юту қл ар батафсил ёритилиши керак. Ҳисоботда ёзилган ҳар бир факт ўз исботига эга бўлиши керак. Берилган ҳисобот ор қ али ушбу

ташкилот, идора муассасанинг иш жараёни ҳақи да тўлиқ, маълумотга эга бўлиши ва керакли баҳо берилиши мумкин. Ҳисоботда асосан 3 ойлик , 6 ойлик, 9 ойлик ва 1 йиллик иш фаолияти ёритилиши керак. Бадиий ҳаваскорлик рақс жамоасини оладиган бўлсак, балетмейстер Маданият уйи бош йўриқчисига ўз ҳисоботини тайёрлайди. Ҳисоботнинг "Кириш" қисмида давлатимиз сиёсати, маданият соҳасидаги янгиликлар, янги чиққан қарорлар ҳакида сўз юритилиб, шу қарорларнинг амалда тадбиқ этилгани, фойдали томонлари ҳақида ёзилади. Асосий қисмда эса ҳаваскорлик рақс жамоасининг иш фаолияти, ўтказилган тадбирлари, қатнашчилар сони, қилинган ишлар ҳақида ёзилиши керак. Агар Марказлашган Маданият уйидаги бадиий ҳаваскорлик жамоалари раҳбарлари ҳисобот ёзса, шу туманга қарашли қишлоқ клублари, маданият уйлари қошидаги рақс жамоалари, уларга кўрсатилган услубий ёрдамлар ҳақида батафсил ёритилиши керак. Ҳисоботда ўтказилган кўрик-танловлар, уларнинг қатнашчилари, совриндорларининг исми- шарифи берилиши лозим. Бу тадбирлар қайси ташкилот билан биргаликда ўтганлиги, ўтказилган жойи, ҳомийлар, асосий ташкилотчилари ҳақида ҳам маълумот берилиши керак. Ҳисоботнинг охирида камчиликлар батафсил ёритилиб, муаммоларни бартараф этиш тўғрисидаги фикрлари ҳам ёритилиши мумкин. Бундан ташқари, йиллик ҳисоботга кейинги йил учун тасдиқланган йиллик иш режаси ҳам қўшиб топширилади. Ҳар бир тузилган рақс жамоасига тавсифнома ушбу муассаса томонидан ёзилади. Тавсифнома бирон-бир концерт дастурини намойиш этиш учун йўлланма олишда, "Халқ ансамбли" унвонини олишда, гастролларга чиқишдан олдин тегишли ташкилотларга топшириш учун берилади. Тавсифномада рақс жамоаси ҳақида тўлиқ маълумот келтирилади: ташкил этилган жой номи, ташкил этилган йили, ансам бл ном и, раҳбарининг исм и- шариф и, қатнашчиларнинг сони, ансамбл репертуари,

конкурсларда қатнашганлиги, олинган ўрин ва мукофотлари, концерт берган жойлари, унвони (бўлса агар), унвон берилган вақти. Айни вақтда рақс жамоасининг аҳволи ҳақда ёзилади. Ра ҳ барият томонидан ёзма фикри баён этилади. РА Қ С САНЪАТИ ҲАҚ ИДА Рақс ансамбллари ва уларнинг фарқи Ра қ с — кенг оммалашган, нафис ҳ аракатлар ва маълум бир ритмик тузилишлар билан бадиий образ яратишга асосланган санъат туридир. Ра қ сдаги бу ритмик ва пластик ҳаракатлар муси қ а билан чамбарчас боғлиқ ҳолатда давом этади. Ра қ с мусиқаси аниқ ўлчовга эга, ра қ сга жўр бўлиш мўлжалланган, аниқ, ритмга, характерга муносиб куйдир. Ҳар бир мусиқанинг характери, ритми турлича бўлади. Ра қ с мусиқасининг кўпчилиги чолғу тарзида бўлади. Халқ рақслари ашула билан ижро этилади. Ра қ с мусиқаси доира, урма созлар ёки қарсак чалиб туриб ҳ ам бажарилиши мумкин. Бундан таш қ ари карнай-сурнай, ноғора, доира, яллаларнинг рақсга мослари бор. Йирик мусиқа асарларининг айрим қ исмлари ҳ ам рақсга монанд бўлиши мумкин. Бу сюита, циклли сюита шаклининг айрим қ исмларидир. Рақс ансамбллари - 6 ва ундан кўп ра ққо салар гуру ҳ идир. Рақс ансамбллари ҳ аваскорлик ва профессионал ансамбл турларига бўлинади. Бундан таш қ ари, шу турдаги "Ашула ва рақс ансамбллари" ҳам мавжуд. Профессионал ансамбллар — ра қ с усталаридан тузилган бўлиб, рақс санъати бўйича махсус маълумотга эга бўлган ра ққ ос ва раққосалардан иборат бўлади ва улар бевосита шу соҳада хизмат қ иладилар. Улар моддий томондан таъминланадилар, бирмунча ўз имтиёзларига эгадирлар ва ёшлари чегараланган ҳолда фаолият кўрсатадилар. Ҳа ва ск ор ли к ба ди ий ж ам о ал ар ид а ёш и, ка сб и, маълумоти чегараланмаган, ра қ с санъатига ҳ аваси озроқ б ў лса ҳам рақсга мойиллиги бўлган ҳаваскорлардан иборат бўлади.

Ҳаваскорлик рақс ансамбллари ўзларининг ҳуқуқий имтиёзларига қараб пулли ва бепул хизмат қили ш ҳуқуқига эга, лекин ҳ аваскор ра ққ осалар маош билан таъминланмайдилар. Ҳар иккала рақс ансамблларида ҳам репертуар шу ансам блнинг бадиий ра ҳ бари, балетмейстерлари томонидан танланади. Профессинонал ансамбл ра ққ осалари - махсус к о м и с с и я к ў р и г и д а н ў т а д и л а р в а қ а д р л а р б ў л и м и томонидан ишга қабул қилинадилар. Ҳаваскорлик рақс ансамблларида эса ҳаваскорлар балетмейстер кўригидан ўтишлари керак. Интилиш ва эслаб қилиш қобилиятлари синаб кўрилади. Ҳ аваскорлик тўгараги ёки ансамблининг қатнашчиларининг мунтазамлилиги факат балетмейс т ернинг маҳорати, ишга талабчанлиги, қ изи қ тира олиш қобилияти, ёза бошлаган ишини охиригача етказа олиши, уддабурон ва тадбиркорлиги, муомала маданияти каби х ислатларига эга эканлигига боғлиқ бўлади. Рақс ансамблларига қ изи қ иш ҳозирги кунда ортиб боряпти. Чунки рақс санъати ахлоқий-эстетик тарбия беради, таш қ и кўринишини кўркамлаштиради, маданий ҳаётни юксалтиришда алоҳида ўрин тутади. Ҳаваскор раққосалар юксак даражадаги профессионал ра ққо са бўлиб етишмасалар-да, ижтимоий ҳаётимизда, мамлакатимизнинг ривожланиб, г уллаб-яшнашида, ижобий рол адо этадилар, етук инсонлар бўлиб етишадилар. РАҚС БАДИИЙ ЖАМОАЛАРИНИНГ ВАЗИФАЛАРИ Ҳар бир давлат муассасасининг ўзига хос бажарадиган иш доираси мавжуд бўлади. Шунингдек, маданий- маърифий муассасаларнинг ҳам ўзига хос фаолияти ва вазифалари бор. Рақс бадиий жамоалари эса маданий- маъриф ий муассасаларнинг асосий соҳаларидан биридир. Уларнинг вазифалари ўзига хос тартибда ижобий ёндошилган ҳолда бажарилмоғи лозим.

Ракс бадиий жамоалари ўз иши фаолиятида қуйидаги асосий вазифаларни бажаради: оммани ҳ васкорлик ижодига жалб қилиш, уларнинг маданий ижтимоий активлигини ошириш; оммавий, маданий — маърифий тадбирларда ўз репертуарлари билан қа тнашиш; - мумтоз ра қ слар, қ адимдан мавжуд бўлган фолклор- маросим ва меҳнат рақсларини излаб топиш, тарғиб қ илиш ҳамда ўзбек миллий рақсининг бойлиги бўлмиш буюк рақс билимдонлари, устозлар са ҳ налаштирган ра қ сларни асраш, келажак авлодга етказиш. Ра қ с бадиий жамоаси биринчи навбатда кишиларнинг бўш вақ тини мазмунли ташкил қ илиш, дам олишини таъминлаш, маданий активлигини оширишда ёрдам беради. Маданий қиёфасини, яъни хулқ-атворини, одоб ва а ҳ ло қ ини шакллантиришда қулайликлар яратади, ранг- баранг бадиий ҳаваскорлик фаолиятига жалб этади. Ра қ с бадиий жамоаси машаққатли ме ҳ нати натижаларини оммага намойиш этиш билан биргаликда омманинг эстетик дидини оширишда, ҳа ёт гўзалликларидан ба ҳ раманд бўлишга, руҳиятини кўтаришга ёрдам беради. Ҳаётни маънавий мазмуни билан бойитади, бадиий жиҳатдан безайди. Ҳар бир ижро этилган рақс мазмунида мана шундай жи ҳ атлар акс этади. Рақс бадиий санъати жамоалари халқ санъатини са ҳ нада тарғиб қилиш билан бир қатор да, мумтоз рақсларимиз, халқ турмуш тарзи, ахлоқ-одоби, ҳ аёси, урф- одатларини акс эттирган фолклор ра қ сларимиз, буюк рақс билимдонлари, дарғалари саҳналаштирган мерос рақсларни асраб-авайлаш, келажак авлодга тўла-текис етказиш ишини ҳам ўз бурчи деб тан оладилар. Урф-одатлар, маросимлар, байрамлар, кўп минг киши иштирокида ўтадиган сиёсий- оммавий тадбирларга, "Наврўз", "Мустақиллик байрами" тантаналарини мисол сифатида кўрсатиш мумкин. Шу бо ис уларнинг тарбиявий таъсири жуда кучли самараси бени ҳ оя каттадир. Ана шундай тадбирларда одамлар ўзига маънавий озуқа оладилар, янги фикр,янги ғоя билан яхши кайфият, ҳордиқ

чиқариб янги иш кунини бошлайдилар. Урф-одатлар, маросимлар, байрамларнинг ҳ амма жойда сермазмун, ранг-баранг, таъсирчан ўтишига эришиш керак. Бунда санъат турларидан, айниқса, қўшиқ, мусиқа ва рақс санъатидан кенг фойдаланиш мақсадга мувофиқдир. Бу барча вазифаларни амалга ошириш жойлардаги балетмейстерларга боғлиқ. Балетмейстерларнинг зукколиги, билимлилиги, ме ҳ наткашлиги, ўз касбининг фидои й лиги, ишбилармон ва тадбиркорлиги ушбу вазифаларни бажаришда яхши самара беради. БАДИИЙ ЖАМОАНИ ТУЗИШ Қ айси муассасага қарашли бўлмасин, ташкил этиладиган тўгарак ёки ҳ аваскорлик рақс ансамблига, одатда, санъатга қ изиқкан, ра қ сга тушишни истаган барча ҳаваскорлар жалб этилиши мумкин. Бу ҳаваскорлик рақс ансамбли ҳаваскорларини шу соҳа бўйича ижрочилик маҳоратини, санъатга бўлган қобилиятини ўстириш, малака ва иқтидорларини ўстириш имкониятларини беради. Аввало, ҳаваскорлик бадиий жамоага уни ташкил қилиш мақсадида санъатнинг бирор турини эгаллаган, шу соҳада мустақил иш қила оладиган, олий маълумотли қадрлар жалб этилади. Чунки қисқа муддат ичида бирор дастур тайёрлаб концертда иштирок этиш кўзда тутилади. Шундай талабларга жавоб бера оладиган қадрнинг истеъдоди машғулотларда сўзсиз ривожланиб боради. Ҳаваскорлик рақс жамоасини ташкил қилишдаги биринчи ишни қуйидагилардан бошлаш керак: Аввало бадиий жамоа ташкил қилиниши керак бўлган ташкилот ёки муассаса раҳбари, касаба уюшма раиси, "Камолот" ижтимоий ёшлар ҳаракати сардори, маданий- маърифий ишлар бўйича раҳбар муовини билан ўзаро келишиб олинади. Чунки барча шарт-шароитларни амалга оширишда уларнинг ёрдами керак бўлади. Мавжуд аудиторияни ўрганиб, уларнинг қ изи қ ишлари, иш шароитлари кўздан кечирилади. Машғулот ўтказиладиган

жой ҳ ал қи линганидан сўнг эълон ёзилади, чунки эълонда тўгарак машғулоти қ айси бинода, қайси куни ва қайси соатда ўтказилиши аниқ, кўрсатилади, шунингдек, ҳаваскорларни қабу л қ илиш вақти ва жойи ҳам аниқ, кўрсатилиши керак. Эълонда тўгарак раҳбарлари номи кўрсатилади. Машғулот ўтказиш учун ёрдамчи техник воситалар (магнитофон ёки жўрчилар, яъни доирачи ва рубоб созини чалувчи) созандалар билан таъминланишлари керак. Тўгаракка қатнашиш ниятида келган ҳаваскорларни қа б у л қ илии шд ан олдин унинг асосий хусусиятлари ҳ исобга олинади. - Ҳаваскорнинг ра қ сга бўлган қ изи қ иши, эшитиш қобилияти, хотираси синаб кўрилади; - Ҳаваскорларни гуруҳларга бўлиш: мактаб ўқ увчилари - кичик гуруҳ, ишчи-хизматчилар — катта гуруҳ; — Ҳаваскорларга машғулот вақтларини белгилаш. Мактаб ўқувчиларига дарсдан кейин, ишчи-хизматчиларга ишдан бўш кунлари 1 ҳа фтада 3 кун 2 соатдан қилиб белгиланади. - Мактабгача тарбия муассасаларида эса ҳафтасига 2 марта 30-40 минутдан машғулот вақтини белгилаш керак, Тўгаракка қат нашиш ниятида келган ҳ аваскорларнинг орзу-истаги бир олам бўлади, шунинг учун ундаги қобилиятни синчи к лаб текшириш керак, баъзи арзимас камчиликларни машғулот давомида йўқотиш мумкин. Баъзилар ра қ сга тушишни хоҳл айдилар, лекин ра қ сга ҳ еч қ андай қобилияти бўлмайди. Уларга ёти ғ и билан тушунтириб, бош қа тўгаракка йўналтириш керак. Ра қ с бадиий жамоаси байрам тантаналари, концерт, бадиий- оммавий тадбирлар, кўрик танловларда қ атнашишларига тўғри келиб колганда, балетмейстер орқали шу муассаса раҳбари ҳаваскорларнинг ўқ иш, иш жойи ра ҳ барияти номига белгиланган муддатга ишдан ёки ўқ ишдан "сабабли" деб озод этишларини расмий равишда суралади. Чунки уларнинг ойлик маошлари сақланиб турилиши керак. Профессионал рақс тўгарақларида эса шарт-шароит, ме ҳ нат шартномаси, қонун -қоидаларлардан келиб чиқ қ ан ҳ олда

ра ққ осанинг мажбуриятлари, раҳбарият томонидан белгиланади. Улар ойлик маошларидан таш қ ари, м у к о ф о т л а н и б , р а ғ б а т л а н т и р и л и б т у р и л а д и . А г а р ансамблнинг қонун-коидалари, мех.нат шартномасидаги қоидалар б у зилса, унинг фаолияти тўхтатилади. Ҳаваскорлик ансамблларида ҳам ички тартиб бузилса, ҳ аваскорнинг шу со ҳ адаги фаолиятини тўхтатиш балетмейстер ёки ра ҳ бар томонидан амалга оширилади. Машғулот ўтказиладиган хона ўзбек рақс усталарининг расмлари билан безатилган, озода, ёру ғ ва кенг бўлиши керак. ИЖРО ЭТИШНИНГ ТЕХНИК ИМКОНИЯТЛАРИНИ ЯРАТИШ "Яхши техникага эга раққоса" деганимизда, ижро ҳ аракатлари тез, аниқ, ва ча ққ он бўлган раққосани кўз олдимизга келтирамиз. Лекин яхши техникага эга раққоса ра қ сда балетмейстер ва бастакор айтмоқчи бўлган фикрни ўз ижроси билан очиб берибгина қ олмасдан, ра қ с ёрдамида маълум маънодор фикр ярата олиши керак. Бош, гавда, қў л ва оё қ учун машқлар бажариш, айланишларни кўпроқ машқ қилиш раққосаларни рақсларда учрайдиган мураккаб комбинациялашган ҳаракатларни ижро этишга олдиндан тайёрлайди. Раққ оса бу мураккаб комбинацияларни яхшироқ ижро этишни таъминлаш учун ҳаракатлардан- ҳ аракатларга юмшо қ ўтиш машқини чуқурроқ ўзлаштириши керак. Бундан ташқари бу машқлар, ҳолатлар устида мунтазам шуғулланиб борилса, раққ о сага техник ва бадиий имкониятларни ўзлаштиришда янгиликлар яратади. Ш у н и у н у т м а с л и к к е р а к к и , а й л а н и ш л а р , ҳаракатларнинг нозик ва аниқ ижроси мақсад ва маъно билан амалга оширилиши керак. Ҳар сафар машқ устида ишлаётганда раққосанинг олдига аниқ вазифа қўйилмоғи керак. Бу вазифа раққосанинг шахсий хусусиятларини ҳ исобга одган ҳ олда унинг умумий ижрочилик қобилиятини ривожланишига фойда бера оладиган бўлиши керак.

Масалан: Агар раққоса ижросида эгилиш ёки чарх айланиши о қ саётган бўлса, шу ҳаракатни машқлар ёрдамида такрорлаш мумкин. Маш қ лар маълум кўникмаларни ҳосил этиш, ривожлантириш ва мустаҳ к амлашга қаратилгандир. Бу вазифани бажаришда ўргатиш жараёнини системалаштириш ҳ ал қ илувчи а ҳ амиятга эга. Ҳаракатларнинг ички тузилишини, олдинги ҳаракатга асосланган ҳолда янада мураккаброқ, ҳ аракатни ҳосил этишнинг йўлларини ҳ исобга олиш зарур. Бу соҳадаги тажрибалар шуни кўрсатадики, ижрочилик со ҳ асини мунтазам равишда тарбиялаш иши "оддийдан — мураккабга" принципи асосида ташкил этилиши керак. Янги ҳаракатни ўзлаштириш ишига олдинги ҳаракат пухта ўзлаштирилгандан кейингина ўтиш мумкин. Акс ҳолда ра ққ оса олдига қўйилган вазифа ўта мураккаблашиб кетиши мумкин. Шу сабабли ижро техникасининг турли элементларини ўрганишда ўзвий боғлиқлик принципига амал қилиш зарур бўлади. Янги ўргатилаётган ҳаракат олдингисига маълум даражада ўхшайдиган ёки ўхшамайдиган жойларини аниқлаш, уларни таҳлил этишни ўргатиб борилса, раққоса учун ижро этиш пайтида қ ийинчиликлар ту ғ дирмайди. Ҳ аракатларни ўзлаштириш жараёнини илмий асосда тўғри олиб бориш керак, чунки кейинчалик хатолари сезилганда, яна қайтадан ўргатмаслик мақсадида қатьий қоидаларга бўйсунган ҳолда таълим берилиши керак. Рақсдаги мураккаб ҳаракатларни ўргатишда уни қисмларга бўлиб ўзлаштириш, ўзлаштириб бўлгандан сўнг қисмларни бирлаштириб, яхлит ижро этиш яхши самара беради. Машқ қилиш жараёнида раққоса ўзидаги камчилик ва хатоларни ўзи аниқлай билиши, англаши — техник икониятларни ривожлантиришнинг асосий шартларидан биридир. Раққосада ўз-ўзига талабчанлик ҳ иссини ҳам ўстириб бориш зарур, бу рақсдаги тажрибасини ошиб боришини таъминлайди. Рақс санъатида "Классик рақс" фани ижро техникасини ривожлантиришда муҳим ўрин эгаллайди, оёқ мускулларининг кучли бўлиши, гавда ва қўлининг нозик, майинлиги, энг асосийси эса ҳаракатни онгли равишда бажарилишини таъминлайди, билимларини чархлаб, ўткирлаштиради. Рақс техникасини оширишда биринчи бўлиб ҳаракатларнинг аниқ бажарилишини таъминлаш

зарур, иккинчидан ҳаракатларни секин қисмидан тез қисмига ўтишда ёки аксинча, тез бажариладиган ҳаракатдан кейин секин бажариладиган ҳаракатга ўтишда ҳаракатларнинг маъносини йўқотмасликка эриши керак ҳар бир ҳаракатни ўргатишда аввал шу ҳаракатни секин бажартириб, секин-аста ўз темпига етказишни машқ қилдириш керак. Секин бажарган пайтда ҳаракатнинг қонун-қоидаларига амал қилиш назарда тутилади, ҳаракат назарий жиҳатдан ўзлаштирилганидан сўнг эса керакли темпгача тезлаштирилади. Агар ҳаракатни бирданига ўз темпида ўргатилса, раққоса ҳ аракатларни назорат қила олмай қолади ва ижро назоратсиз, хатолар билан ўрганилади. Иккинчидан, бундай тезликдаги ижро учун раққоса етарли тайёрланмаган бўлади, натижада кераксиз бўлган ҳ аракатлар ижро этилиб кетади. Ҳар ижро ҳам маълум даражада куч ишлатиб бажарилади. Нафас олиш, кучланиш ижро ҳаракатига ёрдам қилиш ёки ҳалақит бериши мумкин. Куч ишлатиш, нафас олишлар тўғри амалга оширилса, машқлар давомида кўникмалар ҳосил қилинса, раққоса чарчоқ сезмайди. Хуллас, ижро пайтида кучни тўғри таксимлаб ишга солинишини назорат қилиш балетм ейстернинг таълим бериш ишидаги асосий ва зи ф а си ди р. Шу нд ай қи ли б, р ақ қо са ни нг иж ро техникасини ривожлантириш орқали унинг етук раққоса бўлиб етишишига эришиш мумкин. ҲАВАСКОРЛАРНИНГ ИЖРО ЭТИШ ПАЙТИДАГИ ҲОЛАТИ Р а қ қ о с а н и н г р а қ с и ж р о с и н и м у в а ф ф а қ и я т л и ўзлаштириши кўп жиҳатдан гавданинг тўғри тутилишига боғлиқдир. Ижро пайтида гавдани шундай тутиш лозимки, токи у раққосанинг барча ҳаракатлари учун қулай бўлсин. Шу билан бир қаторда рақсда гавданинг ва ҳаракатларнинг ташқи кўриниши чиройли бўлишига эришиш керак. Раққосалар ижрочилигининг ҳолатлари, майинлиги, оёкларининг чаққонлиги, аниқ, ҳаракатланиши ҳамда юзидаги муқомларнинг керакли жойда ишлата билишга эришишлари керак.

Ўзбек рақсимизда ияк ортиқча кўтарилмайди, бош ва гавда, қўл ҳаракатлари билан уйғунлашиб кетади. Гавданинг умуртқа суяклари тик бўлиши ва бўшашмаслиги керак. Елка эса ҳаракатга мос равишда ҳаракатланиши керак. Раққосанинг ижро этиш пайтидаги руҳий ҳолати муҳим ўрин тутади. Ҳар бир раққоса саҳнага чиқишдан олдин саҳнага, томошабиннинг назоратига кўника олиши керак. Ўзини руҳан тута билиши керак. Ижро этмоқчи бўлган рақсини тўлиқ ўрганган ва ўзига ишонган бўлиши керак. Балетмейстер раққосани биринчи машғулотлардан бошлаб, саҳнага тайёрлаб боради. Балетмейстернинг шоғирдлари билан муомаласи уларнинг ижроси муваффақиятлили чиқишида ёрдам беради. МУСИҚА РИТМИ. ЭСЛАБ ҚОЛИШ ВА ЭШИТИШ ҚОБИЛИЯТИ Ритм — мусиқанинг асосий элементларидан бири бўлиб, мусиқа товушларининг вақт бирлиги ичида жойлашуви қонуниятларини белгилаб беради. Мусиқа ритми -- рақснинг мазмунини, образли моҳиятини англатади. Рақс ижро этиш пайтида раққоса мусиқанинг мазмунига тобора чуқурроқ тушуниб боради. Ритм орқали ижро этиш пайтида, эшитиш давомида очилмай қолган фикр ва туйғулар ижрочи учун тушунарли бўлиб боради. Сўз билан ифодалаб бўлмайдиган ўзига хос мусиқа ритмининг моҳиятини айни ижро пайтида раққоса томонидан англанади. Ёш раққосанинг мусиқа ритми туйғусини ш ак лла нт ир иш в а р ив ож л ан ти ри шд а қ ўши м ч а имкониятлар мавжуд. Булардан бири -- санаш. Ижро ўргатилаётган пайтда раққоса тарафидан санаб ижро этиш ритмик тузилишни осонроқ тушунишга ёрдам беради. Умуман, ижрони ўрганиш пайтида санаш мусиқа ритмини ҳ ис қилиш ва мустаҳкамлашда фойдалидир. Лекин кўп раққосаларнинг ижро этиш пайтида овоз чиқариб санашларига йўл қўймаслик керак. Санашдан факат рақс ўргатилаётган пайтда фойдаланиш мумкин. Раққосалар орасида тез-тез учраб турадиган камчилик —

мусиқадан тезлашиб кетиш ёки орқада қолиш. Буни бартараф этиш учун одатда раққоса билан чапак чалиб, мусиқани овоз чиқариб куйлаш, санаш керак ва яна ижрони давом эттириш керак. Мусиқани эслаб колиш қобилияти - маълум рақс ҳ аракатларини керакли вақт ичида раққоса онгида сақланиб қолишини таъминлайди. Рақс санъатида раққоса учун энг зарур бўлган учта сифат бирлигига эга бўлиш керак: Эшитиш қобилияти. Мусиқа ритми туйғуси. Эслаб қолиш қ обилияти (хотира). Фандаги махсус изланишлар натижасида маълум бўлдики, мусиқани эшитиш қ обилияти, ритмик туйғунинг шаклланиши даражаси билан мусиқани эслаб қ олиш, хотира сифатлари ўртасида бевосита боғлиқлик бор экан. Раққосада эшитиш қ обилияти ва ритм туй ғ уси pивoж л aнгaн бўлса, хотира ҳ ам юқори даражада бўлади. Эшитиш қ обилияти ва ритм туйғуси паст бўлса, хотиранинг ривожланишига ҳалақит беради. Мусиқ.а эшитиш орқали онгимизга қабул қилинади. К,абўл к.илинган мусиқ.анинг ритмини ҳис этиш орқали ҳаракатлар бажарилади. Ушбу ҳаракатларни хотирада сақлаб қ олиб ижро этиш эса рақсни тўла қ онли чиқишига сабаб бўлади. Рақс қисмлари ўзининг ҳ ажми жи ҳ атидан жуда катта бўлмаслиги зарур. Рақсни ёд оли шд а ундаги маънодор характерли жойларига таяниб ўрганиш яхши натижа бериши мумкин. Рақс фикрининг бошлан и ши ва тугашини аниқ белгилаб олиш,ўзига хос беза к ли жойларига эътибор бериш ҳ ам мустаҳкам ёд олишга ёрдам беради. Баъзи раққосаларда кўриб, эслаб қолиш қобилияти ривожланган бўлса, бошқаларда қайта-қайта тушунтириш орқали мақсадга эришилади. Рақсни ёд олиш ва ижро этишда қайси усулдан фойдаланишдан катъий назар, муҳими рақсни хотирада сақланиб қолиши ва халқ қ а етказа олинишидан иборат. РЕПЕРТУАР ТАНЛАШ

Раққоса ижро этадиган рақслар мажмуаси — репертуар дейилади. Раққосалар учун репертуар танлашда нималарга эътибор бериш керак? Репертуарни қа ндай танлаш керак? Дуч келган рақс куйи г а рақс саҳналаштиравермаслик керак, шунингдек, дуч келган рақсни ҳ ам раққосага ижро этиш учун ўргатиш ярамайди. Танланаётган рақс ра ққ осанинг ижро маҳоратини яна бир поғонага кўтариш учун хизмат қи лиш и к ер ак . Р ақ қо са ни нг иж р о м а ҳ ор ат ид аг и муваффақиятли ривожланиши ҳ ар доим ҳ ам унинг қобилияти билан белгиланавермайди. Бунда репертуар танлашнинг ҳам муҳим аҳамияти бор. Раққосанинг олдига қўйилаётган вазифаларнинг бир маромда мураккаблашиб бориши унинг қ изи қ ишини янада кучайтириб боради. Бошқача қ илиб айтганда, танланаётган рақс олдингисидан ижро жиҳатидан мураккаброқ бўлиши зарур. Шуни айтиш керакки, танланган ра қ с раққоса имкониятларига мос келиши керак, токи у рақснинг бадиий ва техник вазифаларини ҳ ал эта олсин. Раққосаларнинг ҳ аммасида ҳ ам ижро усули ва услубларининг кўникмаси бир хилда ривожланган бўлмайди. Баъзилар жадал тезликда ижро этишда қ ийинчиликлар сезсалар, бошқалар вазмин, мумтоз рақсларнинг ижросида қ ийналадилар. Репертуар танлашда раққосанинг хусусиятларини ҳисобга олиш керак. Ҳозирги кунда рақс ижрочилари учун репертуар танлашда бошқа халқ рақслари жамланган китобдан фойдаланиш ҳам мумкин. Ўзбек халқ мерос ра қ сларимизга айланган рақсларни эса Розия Каримованинг "Баҳор" ансамбли рақслари, "Исахор Окилов са ҳ налаштирган ра қ слар" китобидан фойдаланиш мум кин. Раққосаларнинг репертуарлари тарбиявий аҳамиятга эга бўлиши билан бирга ижрочиларнинг имкониятларига мос бўлиши керак. Кичик ва ўрта гуру ҳ қатнашчилари асосан мактабгача таълим муассасаси ва м актаб ўқувчиларидан иборат бўлганлиги сабабли ўргатиладиган рақслар ўзларига хос ва мос бўлиши керак. Бу гуруҳ қатнашчилари болаликка хосдир. Уларга ш ў х, уйно қ и ва фолклор рақслар кўпроқ мос т у шади. Унча қ ийин бўлмаган ҳ аракатлар берилиши, хилма-хил фигуралар ҳосил қ илинадиган юришлар берилиши керак. Бу гуруҳларга

"Пахта" сюитаси, "Ш ў х киз", "Лазги" рақсларини ўргатиш мумкин. Болаларбоп қўшиқларга -- Ватан, дўстлик мавзусидаги қўшиқларга рақс са ҳ налаштириш мумкин. Қувноқлик, бахтиёрлик ҳ исси рақсда акс этиши лозим. Бирор сюжетли рақс ўргатилаётганда эса унинг мазмуни содда тил билан уларга тушунтирилса, чин дилдан севиб, мехрини бериб ижро этишади. Рақс тўла қ о н ли чиқади, чунки ёш болаларнинг зеҳни ўткир, хотираси кучли бўлади. Улар рақсни тез фурсатда ўрганиб оладилар. Ҳаваскор раққосага репертуар танлашда балетмейстер ахлоқий-эстетик тарбияни амалга ошираётганини асло унутмаслиги керак. Чунки ҳар қ андай рақс ҳ ам ёшларга ахлоқий-эстетик тарбия беравермайди. Балетмейстер ўз ишининг мазмунли ва таъсирчан чиқиши учун ҳ ар томонлама мукаммал, қа тнашчиларга мос, тарбия талабларига тўла жавоб берадиган рақсларни, рақс куйларини синчковлик билан танлаб, репертуарга киритиш лозим. РАҚС ИЖРОСИ УСТИДА ИШЛАШ Р а қ с х а р а к т е р и , б а д и и й о б р а з й ў н а л и ш и , кульминацияси, ра қ снинг умумий тузилишини англаб олиш келажакда тўлақонли ижро учун ёрдам беради. Бўларни аниқлашда балетмейстернинг ёрдами керак бўлади. Рақс куйи ижрочиларга эшиттириб кўрилади, унинг характери, қайси услубда ва жанрдаги куй эканлиги тушунтирилади. Рақс куйи назарий жиҳатдан ўзлаштирилганидан сўнг унинг амалий ижросига ўтилади. Рақс бошидан охиригача бир хил техник қ ийинчиликда бўлмасдан, балки унинг баъзи қисмлари бошқаларига нисбатан ижро жиҳатидан унча мураккаб бўлмаслиги мумкин. Бундай пайтда шу қ ийин жойлар ало ҳид а ажратилиб, уларнинг ижроси устида махсус машқлар ўтказиш тавсия этилади. Лекин бундай ишлаш жараёни жуда у зок, давом этмаслиги керак. Қ ийин қисми яхши ижро этилишига эришилса ҳам, кўп ҳо лларда рақс бошидан охиригача ижро этилган пайтда шу қийин қисми алоҳида ажралиб қолиши мумкин. Шунинг учун қийин қисмлар устида ишлаш жараёнида унда бир неча олдинги ва кейинги ҳаракатлар билан

қўшиб ишлаш тавсия этилади. Ра қ с ижроси устида ишлаш пайтида ра ққ осанинг имкониятларига мос бўлган тезликда ишлаш керак. Рақс ижроси устида ишлаш т ўғ ри ишлай билиш ижро маҳоратини оширишдаги омиллардан бири. Ҳар бир ҳаваскорнинг ўзига хос ижобий х ислатлари бўлади. Унинг хусусиятлари ва характерини балетмейстер яхши билиш керак. Санъатда яхши натижаларга эришиш учун балетмейстер ёш талантнинг ана шу хусусиятларига эътибор бериши керак. Агар рақс яхши саҳналаштирилган бўлса-ю, раққосанинг ижроси су с т бўлса, ра қ с устида ишлаш жараёнида ривожлантириш мумкин. Лекин ра ққо санинг куйни қабул қилиши, рақсни таъсирчан ижро этиш қобилияти, хотираси су с т бўладиган бўлса, машғулотлар ҳам ўз самарасини бермайди, уни тузатиш қ ийин бўлади. Балетмейстернинг бой тажрибаси унинг тўғри хулоса чи қа ришига ёрдам беради. Бироқ баъзи ҳаваскорлар ўз қобилиятини ҳар доим ҳам тўлиқ. намоён эта олмайдилар, бегона кишилар ҳузу ида рақс ижро этганда ҳис-ҳаяжонга т у шадилар. Бундай ҳол да ҳ аваскорнинг мия активлиги тўхтаб, ижрочилик сифатини кўрсата олмай қолади. Мусиқани эшитмай қолиши, рақс ҳ аракатларини ун у тиб қў йиши, ўзини эркин тута олмай қолиши ва шунга ўхшаш ёшларга хос камчиликлар рақс ижроси пайтида сезилиб қ олади. Бундай олиб қ аралса бу нарса, профессионал нуктаи назардан салбий хусусиятдир. Бу камчиликни балетмейстер томонидан саҳнага ўргатиш йўли билан йўқотиш мумкин. Баъзи ра ққ осалар эса саҳнага чи қ ишдан ч ў чимайдилар, лекин ра қ сни чиро й ли ижро эта олмайдилар. Бу ерда ҳам балетмейстернинг катта меҳнати ор қ али раққоса яхши натижаларга эришиб ҳаваскорларга ўзининг ижобий таъсирини ўтказа олиши мумкин. Рақснинг асоси ўргатилиб бўлингандан сўнг, қайта- қ айта маш қ қ илиниб, сай қ ал берилади, унга безак берилади. Бу ишда асосан раққосанинг ўзи бўлиши керак. Балетмейстер ф ақ ат кўрсатма бериш билан чегараланади. Ра ққ оса ра қ сни ёд олса, ра қ с ижросида ўз эътиборини бадиий образларга қаратса, уни талқин қи лса, ра қ с шаклини ўз ижроси билан умумлаштиришга қа ратса, ра қ сдаги барча кўрсатма ва қоидаларга риоя қил сагина рақс ижроси устида ишлаш иши мукаммал амалга ошганлиги кўринади. Муҳими шуки, рақснинг саҳналаштирилиши,

унинг тўла рақс шаклига келиш жараёни ра ққ осага ёқ киши, унда қ изи қ иш уйғотиш керак. Балетмейстер раққосанинг хоҳишига қ арши эмас, аксинча унга нисбатан хайрихоҳ бўлиши ма қ садга мувофиқдир. Ра ққ оса ра қ с ижроси устида ишлаши учун мунтазам равишда вақт ажратган ҳолдагина балетмейстер кўзлаган мақсадга эришиши мумкин. БАЛЕТМЕЙСТЕР ВА ҲАВАСКОРНИНГ ЎЗАРО МУНОСАБАТИ Мураббийлик одоби Ра қ с ижрочилигидан таълим берадиган балетмейстер ёки педагогнинг иши, унинг бурчи нималардан иборат? Аввало маданият ходимининг доимо ўз маърифатини ошириши, замонавий талабларга муносиб бўлиши, санъат, ижтимоий руҳшунослик, ижод пси х ологияси, балетмейстернинг маҳорати борасидаги билимларини бойитиши, санъатнинг турли соҳаларидаги энг янги, илғор ғояларини ўзлаштириши, маданий ҳодисалар ва улар атрофидаги баҳсларда, ютуқ ва камчиликлардан хабардор бўлиши талаб этилади. Педагог — балетмейстерлик бурчи жамоа аъзоларини замонавий талаблар даражасида ўқ итишни, уларнинг чуқур ва мустаҳкам билим олишини таъминлашни, турли сабабларга кўра, илм олишда о қ саётганларга ўз ва қ тида ёрдам беришини тақозо қи лади. Бадиий жамоадаги барча аъзоларнинг қобилиятидан қ атъи назар, улар билан тенг, дўстона муносабатларни сақлай билиши, сабр-то қ ат билан тушунтира олиши керак. Педагог-балетмейстер — уддабурон, тадбиркор ва талабчан бўлиши, шу билан бирга жамоа аъзоларининг ҳақ қ оний тенглигини таъминлай олиши керак. Айниқса, ихтилофли, кескин вазиятларда раҳбарнинг адолатлилиги синовдан ўтади. Педагог-балетмейстерлик иши билим ва қобилият талаб этадиган ишдир. Балетмейстер учун факат раққоса бўлишнинг ўзи етарли эмас. Ундан педагогик фикрлаш, ёш раққосанинг ички дунёсига кира олиш, унинг ўз хусусиятларини ҳисобга олиш каби сифатларига эга бўлиш ҳ ам талаб этилади. Агар

балетмейстер ўз шоғирдларининг ҳурматини қа нчалик қо зонган бўлса, унинг иш самараси ҳ ам шунчалик яхши бўлади. Айни қ са, машғулотнинг бошлан ғ ич даврида раққоса ўз балетмейстерига тўла ишонч билан қ арайди. Шу ишончни са қ лаш ва мустаҳ к амлаш учун балетмейстердан юксак профессионал маҳорат талаб этилади. Ўз балетмейстерининг дарс жараёнида унинг мо ҳ ирона ижросини кузатиш раққосанинг ижрочилик қобилиятини тарбиялашда ё рдам беради. Ҳаваскорлар балетмейстердаги ҳ ар бир ноаниқ. характерни ўз вақтида ил ғ аб оладилар. Доимо балетмейстер ўз фикрини ҳақи қ ий фактларга асосланган ҳ олда ишонтириш йўли билан тушунтириши лозим. Ўзаро ишонч ва яхши муносабатларнинг пайдо бўлишида балетмейстернинг хулқи, муомала маданияти катта аҳамиятга эга. Баъзи балетмейстерлар ўз раққосаларининг бош қа балетмейстерлар иши билан танишишларига қатъиян қаршилик кўрсатадилар. Бу уларда худбинлик ҳиссини ту ғ диради. Уларнинг яхши томонларини ҳам нотўғри таҳлил қ илишга олиб келади. Балетмейстер раққосаларга нисбатан оддий ва самимий муносабатда бўлиши унинг асосий вазифасидир. Қўпол муносабатда бўлган балетмейстердан улар ўз ҳақиқ ий муносабатларини яширадилар, ёлгон сўзлайдиган ва камгап бўлиб қ оладилар. Ра ққ осада намоён бўлаётган ижодий интилишга ҳ еч қ ачон қ аршилик кўрсатиш керак эмас. Ундаги келажакка бўлган умид ва ишончни қўллаб-қувватлаш яхши натижалар беради. Раққо с а билан шуғулланиш давомида унинг оиласи билан ҳам я қ индан таниш бўлиш керак, чунки тарбия ишида унинг энг яқин ёрдамчиси ота-онадир. Балетмейстерлик катта қувонч бахш этиш билан биргаликда жавобгарлик ҳам демакдир. Бизнинг мамлакатимизда педагогик, ба - летмейстерлик касби катта ҳ урматга эга бўлган эъзозли ҳунар ҳисобланади. Балетмейстерлик туфайли рақс билимларининг пойдевори ў рнатилади, инсон дунёқараши ва характери шаклланади. Педагог-балетмейстер орқали ра ққ осанинг ижоди ривожланиб, юксак по ғ оналарга кўтарилади. Ёш раққосадаги нозик туйғулар балетмейстернинг тарбияси остида рўёбга чиқади.

Онглилик, ме ҳ натга му ҳ аббат, одамийлик хислатлари намоён бўлади. Инсонийлик ва хайрихоҳлик ҳ ар қ андай касб эгасига обрў келтиради. ҲАВАСКОРНИНГ МУСТА Қ ИЛ МАШҒУЛОТИ Ра ққ осанинг мустақил машғулотларида ра қ с санъатига бўлган онгли муносабати етакчи ўринни эгаллайди. Рақс ижросини ўрганиш жараёнида мунтазам равишда амалга ошириладиган уй машғулотларининг а ҳ амияти жуда каттадир. Бундай машғулотлар давомида раққосада ме ҳн атга бўлган онгли муносабат шакллана боради. Ра ққ осага муста қ ил ишлаш учун қа нча эрта имконият яратилса, унинг натижаси шунча эрта кўзга ташланади.Яна асосий принциплардан бири машғулотнинг мунтазамлилигидир. Раққосалар ўз фаолиятларининг дастлабки даврларидано қ муста қ ил машқ қ илишнинг мунтазамлилигига кўникма ҳ осил қилиши керак, Мунтазам машғулот олиб бориш одатда қийин бўлса ҳ ам аста-секин одат тусига кириб боради ва раққосанинг ўзи машғулотни ўз хо ҳ иши билан бажаришга ўрганиб колади. Муста қ ил иш пайтида ра ққ осанинг эътиборини, ди ққ атини конкрет вазифага қ аратиш керак. Айрим ижрочилар берилган вазифани тайёрлаб келмаслик ҳо ллари ҳам учраб туради. Бу ра ққ осанинг машғулотга ёмон муносабати ёки дангасалигидан эмас, балки берилган вазифани охиригача тушунмаганлиги, ҳ аракатларни ў рг ан иш га қ ан да й ё нд ош иш к ер ак ли ги ни билмаганлигидадир. Ижрони ў рганиш учун айтилган камчиликларни бартараф этишда вазифа раққосага батафсил тушунтирилмоғи, унинг имкониятлари ҳ исобга олинмоғи лозим. Баъзан, ижрочилар муста қ ил машғулот билан шуғулланаётган пайтда саҳналаштирилган ра қ сни бошидан охиригача кўп маротаба такрорлайверадилар. Бунда машғулот қу ру қ ва сохта бўлади. Рақснинг маъноси, ўзига хос хусусиятлари тўла ва аниқ таҳлил қилинмайди. Ра қ с балетмейстер оддида номига ижро этиб бера олиш учунгина юзаки такрорланади. Охир-оқибат ижрочи сохта рақсдан зерикади, хафсаласи кетиб кўнгли совийди. Ўз-ўзидан маълумки, бунда й машғулотлардан бирор натижа

чиқиши қ ийин. Раққосалар мустақил машғулот пайтида ўз-ўзини назорат қила олишлари керак. Масалан, рақс ҳ аракатларининг бирортаси нотўғри ўрганилган бўлиши мумкин, буни раққоса сезмайди ёки бирор ижро услуби нотўғри бажарилади, бу ҳам раққоса назаридан четда қ олади. Бундай камчиликларни балетмейстер раққосага тушунтиради. Мустақил иш пайтида ўзини назорат қилиб, шу камчиликларни бартараф этиш учун ҳаракат қилишга эришилмоғи керак, Муста қ ил машғулот қ андай тузилмо ғ и керак? У нималардан иборат бўлади? Юкорида айтиб ўтганимиздек, мустақил машғулот учун берилган вазифа қ анчалик аниқ бўлса, раққосанинг мустақил машғулоти осон кечади. Мустақил машғулот маълум режа асосида олиб борилса, яхши натижага эришиш мумкин. Қу йида муста қ ил машғулот учун тахминий вақтни келтирамиз: 1. Ҳолатлар, ҳаракат л ар, айланишларни бажариш— 10- 15 дақиқа. 2. Рақс ижроси устида ишлаш. Қ ийналиб бажараётган ёки камчи л иклари айтилган ҳ аракатларни тозалаш— 15-20 да қ и қ а. Ра қ сни бошидан охирагача бутун маҳоратини ишга солиб қайта-қайта такрорлаш — 15-20 да қ и қа . Бу машғулотлар давомида дам олиш учун ҳам 5 да қиқа вақт ажратиш керак. Келтирилган вақт л ар тахминий бўлиб, уни ра ққ осанинг имкониятларига қа раб камайтириш ёки кўпайтириш мумкин. Ушбу тахминий вақт 45-60 дақиқани ташкил этяпти. Машғулотлар мунтазам равишда олиб борилса, кўзланган ма қ садга эришмоқ, мумкин. Рақс ижроси билан мустақил ишлаш жараёнида раққоса ҳ ам ақлан, ҳ ам жисмонан чарчаши мумкин, унинг дам олишига бир оз ва қ т ажратилиш лозим. Акс ҳ олда ижронинг сифати ёмонлашиб, хато ва камчиликларга кўпроқ йўл қў йилади.

РАҚСЛАРГА ЛИБОС ТАНЛАШ Кийим -- инсон маънавияти, маданиятининг бир кўринишидир. Азал- азалдан либосларимиз жаҳон халқлари ўртасида ўз мав қ еига эга бўлган. Бугунги кунда ҳ ам "ўзбек" деган номимизга либосимиз яраши қ ли бўлса деймиз. Са ҳ нада хиром этаётган ра ққ осанинг ҳ аракатлари, рақс куйи, рақснинг мазмуни тўлалигича томошабинга етиб боришида ра қ с либосининг а ҳ амияти каттадир. Ра қ с либослари ор қ али асосий мазмунни, фикрни е тказиш мумкин. Рақс либослари орқали афсонани, инсон ҳис- туй ғ уларини, табиат гўзалликларини, ме ҳ нат жараёнини очиб бериш мумкин. Рақс либосларидаги беза к лар, тақинчоқлар, на қ шларнинг барчаси рақснинг характерини, услубини, уларнинг бир-биридан фар қл анишини кўрсатиб беради. Маълумки, ўзбек халқ рақси ўзининг 3 та мактаб йўналишига эга. Улар бир-биридан мусиқаси, ҳаракатлари ҳ амда либослари билан ажралиб туради. Уларнинг ҳ ар бири ўзгача тарихга, қадр- қийматга эга. Ҳозирги кунда айниқса, фолклор жанри дунё юзини кўраётган бир даврда либосларнинг аҳамияти катта бўлиб бормоқ д а. Ҳар бир балетмейстер ўзи саҳналаштирган ра қ сларга либос танлар экан, юксак дидга эга бўлиши билан бирга, либосларга нисбатан талабчан бўлмоғи керак. Танланган либослар ёки тақинчоқлар чиройли саҳналаштирилган ра қ сни буриб, б у зиб ташламаслиги керак. Рақс либосларини кўриб, унинг қ айси ра қ с мактабига тааллу қл и эканлигини ажрата оладиган синчков томошабин ишончини қ озониш балетмейстердан катта масъулият талаб этади. Масалан, "Тановар " ра қ с куйини эшитиш билано қ, кўз олдимизда беқасамдан халат, о қ кўйлак, бошига дурра ураган, билагида билакузу к , б ў йнида дурмунчо қ , қулоғида балдоқли сирға та ққ ан раққоса келади. Хоразм "Лазги"сида эса ихчам кўйлак, бошида чиройли тақинчоқли, чап тарафида пати бўлган дўппи, билагида "занг", кўксида Хоразм услубидаги тақинчоқлардан иборат раққоса намоён бўлади. Бухоро услубида рақс характерига мос, залворли, оғир, босиқ характерли, куйга уй ғ унлашиб кетган зардўзи, кўйлак этаги ва енги кенг, зарҳал иплар билан тикилган на қ шли кўйлаклар, бош кийими зарли пешонабанд, орқасида

рўмол. Бу уч йўналишдаги рақснинг кўйлак ва тақинчоқларини бир- бирига аралаштирмасдан, ўзига мос ва хосини танлаш жуда муҳимдир. Рақс либосларини танлашнинг асосий шартлари унинг мактаби ва йўналиши бўлса, яна бир шарти — рақсни ижро этувчи раққосанинг ташқи кўринишини ҳам ҳисобга олишдир. Бўй-басти рангига мос келишини уйлаб либос танлаш зарур. Рақснинг талабга жавоб берадиган даражада бўлиши унинг саҳналаштирилгани, ижроси ва либосларнинг танланишига боғлиқ. Ўзбек миллий рақсимиз уч йўналишдан ташқари мумтоз, лирик, фолклор, замонавий жанрларга ҳам эга. Бу жанрлардаги рақс либослари ва тақинчоқлари ҳам бир- биридан фарқ қилади. Камзул билан узун халатни, дўппи билан пешонабандни, билакузук билан зангни аралаштириб юбормаслик, зебигардон ва туморнинг ўрнига мунчоқ такиш каби камчиликларга йўл қўймаслик лозим, Балетмейстер ҳар бир рақс либосининг, тақинчоқларнинг туб моҳияти, келиб чиқиши тарихини билиши зарур. Сочга тақадиган жамалак, оёққа кийиш учун туфли ёки ковуш ҳам ўзининг жанрига мос бўлиши шарт. Акс ҳолда бачканалик, ортиқча зебу зийнат томошабиннинг раққосага нисбатан нафратини кўзғатади. Асосийси эса рақснинг асосий мақсадга эришишида ҳалал беради. Хуллас, рақсларга тўғри либос танланиши ўлмас рақсимизнинг ривожига ўз ҳиссасини қўшади. Бу ишнинг асосий масъулларидан бири — балетмейстерлардир. Демак, балетмейстерлар бу ишда юқори натижаларга эришиш учун ниҳоятда эхтиётлик билан ёндошишлари шарт. САҲНА МАДАНИЯТИ Саҳнада ижро этилган ҳар бир мусиқа ва рақсда ҳ аракатлар уйғунлашиб, томошабинда турли туйғулар уйғотади, кайфиятни яхшилайди. Таъсирчан ижро этилган рақс томошабин онгига етиб бориб, уни тўлқинлантиради, фикрлашга ундайди. Натижада, томошабин рақсни ҳис- ҳ аяжон ва оҳанг орқали қабул қилади. Рақс санъатининг сехрли олами ўзига

тортади. Рақс санъати жуда мураккаб ва қудратли. Сир эмаски, ёшу кекса — ҳамма рақс тушгиси келади. Аммо рақсга тушиш, ўз халқининг ҳақиқий раққосаси бўлиш ҳаммага ҳам насиб қилавермайди. Рақс шунчаки, эрмак учун ижро этилмайди. Рақсни юракдан жўшиб ижро этиш лозим. Бунинг учун эса ижрочида қобилият, мусиқийлик, рақс жозибадорлиги бўлиши керак. Раққоса томонидан тўла ўзлаштирилган ра қ с пировард натижада концертдами, имти ҳ он, кўрик-танловдами саҳнада ижро этади. Бунга қандай тайёргарлйк кўриш керак? Раққосанинг са ҳ на иж росига биринчи навбатда балетмейстерлар катта эътибор ва эхтиёткорлик билан ёндошишлари керак. Рақсни ёд олиш са ҳ на ижроси учун етарли эмас, балки уни томошабинга тушунарли тарзда етказиш керак. Шу сабабдан балетмейстерлар бу ишда раққосаларга яқиндан ёрдам беришлари, саҳна ижроси пайтида уларнинг хотиржам бўлишлари учун керакли замин яратишлари лозим. Раққосанинг саҳнадаги талабга жавоб бермайдиган ижросини баъзилар ҳ аддан зиёд ҳаяжонланиш о қи бати деб тушунтиришади. Албатта, саҳна ижроси пайтида нафа қ ат ёш раққосалар, ҳ атто тажрибали моҳир ра ққ осалар ҳам ҳаяжонланишади. Лекин са ҳ на ижросидаги камчиликлар фа қ ат ҳ аяжондан эмас, балки машғулот пайтида ра қ сни пухта ўзлаштирилмаганлигидан ҳамдир. У рақсни қ анчалик пухта ўрганган бўлса, са ҳ на ижроси пайтида у шунчалик кам хатога йўл қў яди. Са ҳ нада хато такрорланавергач, са ҳ надан қ ўр қ иб қ олиш ҳ еч ran эмас. Са ҳ надаги ҳ аяжон қўрқув га эмас, ижро учун ёрдам берадиган ҳ аяжонга айланиши керак. Мана шундай ҳ олларда унга балетмейетернинг о қ илона масла ҳ атлари, кўрсатмалари ра ққ осани ижрога ра ғ батлантиради. Ра ққ оса са ҳ нада ўз ф икрини ж ам лаб ўзига ишонч билан, ра қ снинг гўзаллигини, ўзининг малоҳатлилигини кўрсата олиши керак. Раққосанинг таш қ и кўриниши, ҳ усни, кийими, куйга монанд ҳаракатлари бир-бирини тўлдириб ю қ ори даражада ижро этишга муяссар бўлиш гаровидир. Т ў сатдан пайдо бўлган ноқулайликларни сездирмасликка акт ё рлик ма ҳ орати қў л келади. Қи йин

ҳ олатдан чиқа олиш, томошабинга сездирмаслик са ҳн а маданиятининг талабларидан бирид и р. Са ҳ на маданиятининг асосий талабларидан бири — шунчаки рақсга тушиб томошабиннинг вақтини олиш эмас, балки саҳнага чиқишдан ма қ сад -- раққосадан эстетик дид, ф а р о с а т , н а ф о с а т г а е т а к л о в ч и , м а ъ н а в и я т н и ривожлантирувчи шах с бўлиши талаб этилади. Ра қ с тўла қон ли ижро этилгандан кейин унинг саҳнадан қандай чиқиб кетиши, енгил таъзим и, созандалар билан м у о м а л а с и , т о м о ш а б и н л а р н а з о р а т и д а б ў л и ш и н и унутмаслик керак. Раққоса томошабинни ўзига ром этиб, сехрлаб олиши керакки, уларнинг ниго ҳ и раққоса ортидан эргашиб қолсин. Бундай натижаларга эришиш раққосанинг одоб-ахлоқ, меъ ё рларига риоя қилишга, балетмейстернинг танбе ҳ ларидан тўғри хулоса чи қ ара олишига боғлиқдир. Раққосанинг са ҳна даги ҳ ар бир ижроси, юксак маданиятлилик даражаси унинг келажагида му ҳ им рол уйнайди. Саҳнага чиқишдан олдин раққоса ўзини чарчатиб қўймаслиги керак. Хаяжонларини босиб, саҳна ортида уни қўллаб-қувватлаб турувчи балетмейстерига таяниши керак. Са ҳ нага чиқишдан олдин балетмейстер раққосанинг дилига қ атти қ тегмасдан э ҳ тиёт ли лик билан иш тутиши лозим. Дастлабки ижро муваффа қ иятли ў тса, бу ра ққ осанинг кейинги чиқишларида ҳ ам ўзига ишонч бўлиб са ҳ на м аданияти учун қ илган м е ҳ натларининг сиф атли бўлганлигини аниқлашда кўзгу бўлиб хизмат қилади.

ХУЛОСА Ўзбек халқ рақс санъати узоқ тарихий тараққиёт йўлини босиб ўтди. Ижодкор халқимиз томонидан асрлар оша яратилган рақслар жаҳон санъатининг ноёб дурдонаси бўлиб қолди. Ўзбек халқ рақс санъатининг буюк даҳолари яратган ғоявий-бадиий жиҳатдан юксак рақслар халқимизни асрлар давомида инсонпарварлик, она Ватанга муҳаббат, жасорат, фидокорлик, вафо, гўзал хулқ руҳида тарбиялаб келди. Мана шу хусусиятлар баркамол инсоннинг фазилатларидир. Мамлакатимиздаги маданий ҳаётнинг юксалиши ва рақс санъати таълимининг ривожланиши маданият ўқув юртларининг олдига янги-янги вазифалар қўймоқда. Мустақиллик шарофати билан қадриятларимиз, хусусан ў лмас меросимиз ҳисобланмиш миллий рақсимизга бўлган эътибор анча ортди. Олдимизга қўйилган вазифаларни бажариш иши ҳар тарафлама ривожланган, ҳозирги замон талабларига жавоб бера оладиган раққосани, бўлажак балетмейстер-педагогни, маданият ходимини тарбиялаш билан боғлиқдир. Бундай кадрлар, умуман санъат ва хусусан, рақс санъатига оид билимдан, ўз ҳунарининг сирларидан бохабар бўлиши керак. Бундан ташқари, тарбияланаётган бўлажак мутахассис турли муаммоларни мустақил равишда ҳ ал эта олиши лозим. Ўзбек халқ рақсининг ижрочилик санъатини тобора ривожлантириш, уни янги поғонага кўтариш йўлида меҳнат қ илаётган балетмейстерларнинг ўз маҳоратларини оширишлари, ўз ишларига ижодий ёндошишлари самарали натижалар берувчи омил бўлиб хизмат қилади. Шу сабабдан ҳам рақс ижрочилиги, ҳаваскорларни шу санъат соҳасига жалб этиш, унинг таълим- тарбия жараёнини ҳаракатга келтирувчи кучларни чуқурроқ ўрганиш замонавий балетмейстерларнинг асосий вазифаларидан бири бўлиб қолмоқда. Замон талабларига жавоб бера оладиган, кенг маънода ҳар томонлама тарғиб этадиган ва рақс санъатининг ривожланиши учун тинмай меҳнат қиладиган моҳир балетмейстерни тарбиялаш ҳар бир балетмейстер- педагогнинг шарафли бурчидир.

Жамиятимиз тараққиётининг ҳ ар бир босқичида давлатимиз илгари сурган ғоялар қисқа давр мобайнида эришилган ютуқлар, халқимизнинг маънавий бойликлари, руҳий кечинмалари ҳозиржавоб балетмейстерларимизнинг рақсларида ўз ифодасини топди. Турли ансамбллар ижросида телевидение, концертлар орқали меҳнаткаш халқимиз оммасига етиб боряпти. Халқимизнинг бугунги кунда сиёсий онги етук, маданияти-маърифати юксак, ахлоқий баркамол, турмуши гўзал экан, бунда ра қ с санъатининг ҳам муносиб ҳиссаси бор. Республикамиз меҳнаткашларининг юксак маданиятга эришаётганлиги, маданий камолоти ша ҳ ар, туман, қишлоқларимизда маданият уйлари, санъат мактаблари, ўқ увчилар саройлари, корхона ва ташкилотлар қ ошида ташкил этилган юзлаб бадиий ҳаваскорлик жамоаларининг фаолиятлари, уларнинг республика ми қ ёсида, чет элларга килган ижодий сафарларида ўз маҳоратларини намойиш этиб орттирган шон-шу ҳ рати туфайлидир. Бадиий-ҳаваскорлик жамоалари ҳозирги пайтда меҳнат ахлини ўзбек халқ куй, қўшиқ. ва рақслари орқали маънавий тарбиялашнинг муҳим оммавий воситасига айланиб бормоқда. Ушбу қў лланмада бадиий-ҳаваскорлик жамоалари билан ишлашда қў л келадиган иш юритиш услублари берилган. Аммо рақс ижрочилигидаги бадиий-ҳаваскорлик жамоалари билан ишлаш услублари мазк у р қўлланмада батамом ва бехато ёритилди, деган фикрдан йироқмиз. Уни янада кенгроқ ёритиб, буюк рақс санъати усталарининг иш услубларидан фойдаланиб умумлаштирилса, ма қ садга мувофиқ бўлади, деган фикрдамиз. Бадиий- ҳаваскорлик иши - ижодий иш. У кенг тармоқли, инсон тарбиясини ҳар томонлама қ амраб оладиган комплекс ишдир. Хилма-хил тарбия соҳалари, шу жумладан, эстетик, ахлоқий, маданий тарбия соҳалари у звий боғлиқ ҳолда олиб борилгандагина баркамол авлодни вояга етказиш мумкин. Бунинг учун доимо изланиш, ижод қ илиш, ҳаёт билан, давр билан баравар қадам ташлаш лозим.

Фойдаланилган адабиётлар: 1.Н.Шарипов.Рубоб примада ижро этишни ўргатиш методикаси. Тошкент. Ғофур Ғулом номидаги адабиёт ва санъат нашриёти.1990. 2.У.Қорабоев.Бадиий-оммавий тадбирлар.Тошкент.”Ўқитувчи” нашриёти.1986. 3.Р.Каримова.Танцы ансамбля “Баҳор”.Тошкент.Ғ.Ғулом номидаги адабиёт ва санъат нашриёти.1979. 4.Р.Каримова.Узбекские танц ы в постновке Исахара Акилова.Тошкент.Ғ.Ғулом номидаги адабиёт ва санъат нашриёти.1987. 5.Р.Каримова.Хорезмский танец. Тошкент.Ғ.Ғулом номидаги адабиёт ва санъат нашриёти.1975. 6..Р.Каримова.Ферганский танец. Тошкент.Ғ.Ғулом номидаги адабиёт ва санъат нашриёти.1973.

Похожие

Paкc бадиий жамоаси билан ишлаш услублари фани билан танишиш

Партитура билан ишлаш

Овоз билан ишлаш

Музейларнинг оммавий – ахборот воситалари билан ишлаш принциплари

Музей экспозициясида турли ёшдаги аудитория билан ишлаш спецификаси