Қадимги Юнонистон(Греция) санъати - Искусство - Рефераты

Қадимги Юнонистон(Греция) санъати

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

131 KB

Қ адим ги Юнонистон( Греция ) санъати Режа: 1. Фронтон. Метоп 2. Мирон. Афина ва Марсий 3. Эллинизм даври санъати 4. Қадимги Рим санъати 5. Максенция базиликаси. Базиликаси тархи

Одатда, Қадимги Юнонистон санъати тарихи Микенанинг қулаши ва дорийлар томонидан Пелопоннес, унинг жанубида жойлашган ороллар, Критнинг босиб олиниши билан бошланади ва эрамиздан аввалги XI асрдан то эрамиздан аввалги I асргача бўлган даврни ўз ичига олади. Дорийлар истилоси натижасида босиб олинган ерларда кичик-кичик қулдорлик давлатлари пайдо бўлган. Бу давлатчаларни греклар полислар , яъни шаҳар- давлатлар деб номлаганлар. Қадимги Юнонистон (Греция)нинг дастлабки ривожланиш босқичи милодан аввалги VII - VI асрларга тўғри келади ва бу даврни архаика даври деб юритилади. Айни шу давра илмий фикрлар ривожланди, медицина, астрономия, тарих, география, математика тараққий қилди, шъерият, адабиёт, театр камол топди, грек ёзуви пайдо бўлди. Греклар ўзларидан аввалги халқлар, энг аввало, Шарқ мамлакатлари-Бобил, Мисрнинг фан ва маданият борасидаги ютуқларини чуқур ўрганиб , ўзларининг қайтарилмас санъат ва маданиятларини яратишга муяссар бўлдилар. Айни шу даврда меъморлик ва тасвирий санъатининг кейинги тараққиётига пойдевор яратилди. Билиб қўйган яхши . Эрадан аввалги VII - VI асрлардаги грек санъати ва маданияти тарихи архаик, яъни Қадимги (грекча «архейос»- қадимги) давр деб номланади. Чунки XIX асрда бошланган археологик кашфиётларга қадар Қадимги Греция тарихи эрадан аввалги VIII асрдан бошланар эди. Меъморлик. Эллада меъморлигининг ривожланиши шаҳарларнинг қурилиши билан боғлиқ. Бу даврда шаҳар, одатда, тепаликка қурилган акрополь атрофида жойлашиб, тепаликнинг энг юқори қисмида полиснинг халоскори бўлган маъбудага аталган ибодатхона, акрополь этаклари ва ён бағрларида эса турар жой кварталлари қурилган. Бу кварталлар лойиҳаси эркин, стихияли тарзда пайдо бўлган. Ҳар бир полис ибодатхона қурилишига алоҳида эътибор бериб, унинг бошқа полис ибодатхоналаридан ажралиб туриши, кўркам ва улуғвор бўлишига эътибор берган. Ибодатхона ўз ҳарактери жиҳатидан шаҳар марказини ташкил этиб, грек жамоаси, шаҳар- давлатнинг улуғворлиги ва бирлигини билдирган. Бу ерда давлат хазинаси

ва бадиий бойликлар сақланган. Ибодатхонанинг олдидаги майдонда эса йиғ ил ишлар, байрам тантаналари ўтқазилган. Грек меъморлигида тўртбурчак шаклда атрофи устунлар билан ўраб чиқилган ибодатхона типи кенг ишлатилган. Бу бино типи периптер деб аталган. Милодан аввалги VII асрнинг иккинчи ярмида пайдо бўлган шу типида Юнонистондаги дунёнинг деярли ҳамма ижтимиоий бинолари қурилган. Меъморлик ривожланиб борган сари, эллада усталари устун ва тўсинларга, улар орасидаги боғланиш, декоратив безакларнинг энг минимал томонини топиш, бадиий ва функционал томонининг уйғун бўлишига ҳаракат қилдилар. Бу бутун бадиий тизим ордер номини олди, (латинча «ордо» - тузилиш, тартиб маъносини билдиради). Ордер кейинчалик Греция меъморлигининг асосий хусусиятини белгиловчи муҳим томонга айланди.Эллада меъморлари амалиётда учта ордер типидан фойдаланганлар. Грек меъморлигининг асосий ордерлари дорий ва ион ордери ҳисобланади. Дорий ордери , асосан, Пелопоннес ва Буюк Греция (Сицилия шундай деб аталган), ион ордери Иония деб номланган Кичик Осиё соҳилларида кўпроқ ишлатилган. Ибодатхона томи икки нишабли бўлиб, унинг олд ва орқа томонида ҳосил бўлган учбурчакли майдон фронтон деб аталган. Дорий типидаги ибодатхоналарининг фризида тўртбурчак шаклида бўлинмалар бўлиб улар метоп дейилади.Метоп юзаларига турли мавзудаги бўртма тасвирлар ишланган Фронтон. Метоп Фронтон ва метоплар бўртма тасвирлар билан безатилган. Ибодатхонанинг томи бурчакларига акротериялар ўрнатилган. Архаика даврида фронтон ва тринглифлар юзаси кўк, метоплар юзаси қизил ранг билан бўялган. Илк архаика ибодатхоналари бирмунча паст ва узунчоқ қилиб ишланган. Уларнинг кўриниши вазмин ва салобатли. Пестумда (Италия) эр. ав. VI аср ўрталарида қурилган Гера ибодатхонаси шу хусусда ҳарактерли.

Пестумдаги (Италия) Гера ибодатхонаси Грек ордерлари антик дунё давлатларида, Уйғониш даври ва Янги дунё меъморчилигида кенг ишлатилди ва ривожлантирилди. Ҳайкалтарошлик. Тошдан яратилган дастлабки ҳайкаллар эрамиздан аввалги VII асрларга тўғри келади. Эрамиздан аввалги VII аср охирларида ва айниқса, эрамиздан аввалги VI асрлардан бошлаб, ҳайкалтарошликда реалистик тамойиллар кучая бошлади. Бу даврида лойдан ясалиб бўялган майда ҳайкаллар ҳам кўп учрайли. Бу ҳайкалларда худолар, турли ҳайвонлар, ҳаётий лавҳалар тасвирланган Рангтасвир, амалий-декоратив саньат. Қадимги грек рангтасвир санъатининг намуналари бизгача етиб келмаган. Бу саньат тўғрисида шу даврга мансуб кулолчилик буюмлари юзасига ишланган рассомлик асарлари тасаввур беради.Бу расмларда ҳаётий воқеалар, ҳайвонлар ўсимликлар учрайди. Эрадан аввалги VII-VI асрларда амалий-декоратив саньат ҳамда хунармандчиликнинг ҳақиқий гуллаган даври бўлди. Айниқаса, кўза ва бошқа кулолчилик буюмлари юзасига сурат ишлаш санъати соҳасида катта ютуқларни қўлга киритдилар. Кўзага сурат солиш санъати дастлаб қора жуссали(фигурали) шаклларда намоён бўлди. Бундай вазаларга(кўзаларга) қора лок билан турли тасвирлар ишланган. Милодан аввалги VI асрнинг II- III чорагида бу соҳада кулоллар ва рассомлар ном чиқаришган. Шундай машҳур усталардан бири, рассом Клитий бўлган. У жаҳонга машҳур бўлган «Франсуа вазас»ни безаган. Ваза юзасига 200 дан ортиқ одам тасвири туширилган. Шу санъатда ишланган машҳур рассомлардан яна бири эрамиздан аввалги VI асрнинг II чорагида яшаб ижод этган Эксекий хисобланади. Рассом шу саньатда биринчи марта ўз қаҳрамонларининг рухий кечинмаларини ёритишга ҳаракат қилади. Эксекийнинг «Қайиқдаги Дионис» асари машҳур. Эрамиздан аввалги 540 йилда ишланган бу клик (клик - вино ичиш учун мўлжалланган идиш шундай номланган) ўзининг шакли ва деталларининг бир-бирига мутаносиблиги, ташқи ва ички безаги буюмнннг мазмунига мослиги билан ҳарактерланади. Кликнинг ташқи

томонида жанг манзараси ва катта қилиб ишланган иккита кўз тасвирланган.Бу кўз шароб ичувчини «ёмон кўздан» сақлаши керак. Кликнинг ички қисмида эса қайиқда сўзиб кетаётган виночилик ва шодлик маьбудаси Дионис тасвирланган. Расм 18 рангли. тахлил .Эксекий. қайиқдаги Дионис. Афсонага кўра, денгнз қароқчилари Дионисни таниганлари холда уни ўғирлаб, қул қилиб сотмоқчи бўладилар. Кема очиқ денгизга чиқади. Шу пайт палубадан ток новдалари ўсиб, йирик ўзум бошлари ҳамда Дионисни кўзатиб борадиган ҳайвонлар пайдо бўлади. Қароқчилар буни кўриб ваҳимага тушадилар. Ўзларини сувга ота бошлайдилар, лекин сувга етмаёқ дельфинларга айлана бошлайдилар. Композицияда дельфинларнинг кема атрофида сўзиб юриши ва Диониснинг кемада ёнбошлаб ётган пайти тасвирланган. Кема, назаримизда, денгиз тўлқинларида аста тебраниб сўзиб бораётганга ўхшайди. Шу таасуротни очишда идишдаги эгри чизиқлар шаклига мос тушган қайиқнинг силуэти, дельфинлар ҳаракати ва композиция ритми муҳим ўрин эгаллаган. Эрамиздан аввалги 540-530 йилларда қизил фигурали вазалар ишлаш кенг тарқалди. Бундай кўзаларда тасвирлар сополнинг табиий рангида – (пиширилган лой ранги--қизқиш, қизқиш-жигар ранг) қолдирилиб, қолган қисми эса қора лак билан бўяб чиқилган. Қизил фигурали вазаларга ишланган суратларда ҳаётий воқеаларни тасвирлашга кенг ўрин берилган. Расм.19 Қизил фигурали ваза Эрамиздан аввалги V асрга келиб, Греция ўзининг сиёсий, иқтисодий ва маданий тараққиётининг энг юксак босқичига кўтарилди. Бу даврни одатда классика даври деб юритилади. Классика даврида Юнонистонда санъат ва маданият нихоятда ривож топди.Меъморлик, ҳайкалтарошликда шу даврдан бизга ча кўпгина ёдгорликлар етиб келган. Улар хозир ҳам ўзининг бадиий ечими, топилган шаклларнинг мутаносиблиги, ишлатилган ашёларнинг рангбаранглиги бидан кишини хайратлантиради. Бу даврда меъморликда, асосан, периптер типидаги ибодатхоналар қурилиши етакчи ўринни эгаллади. Улар кўпинча дорий услубида қурилди. Классика даврида Афина акрополи

ўзининг тугал кўринишини эгаллади. Афинанинг ички қальаси - Акрополь қай та тикланди. Чунки у Эрон-юнон уруши пайтида бузилиб кетган эди.Оқ мармардан ясалган Парфенон, катта дарвозахона - Пропилей, қа нотсиз ғалаба маъбудаси Никега атаб қ урилган ибодатхона (Ники Аптерос) қа д кўтарди. Бу бинолар бадиий безакларга бой бўлган. Масалан, Пропилеи деворлари давлатнинг жанговор ўтмишини тасвирловчи суратлар билан безатилган, Акрополнннг очиқ майдонида Афина ҳайкали ўрнатилган. 21 расм. Афина акрополи. Умумий кўриниши. Афина акрополи Афина давлатининг куч-қудратини ва улуғлигини ўзида ифодалаган, грек тарихида биринчи бор умумэллин бирлигини намойиш этувчи меъморлик мажмуаси эди. Акрополь тепалигининг ён бағирларида қурилган нбодатхона ва томошахоналар эса уни янада мўътабар, муқаддас даргох даражасига кўтарган. Грек классикаси меъморлигининг беқиёс намунаси ақл-заковат ва афиналиклар хомийси бўлган Афина маъбудасига бағишланган Парфенон ибодатхонаси хисобланади. Бу ибодатхона афнналикларнинг хазинасини сақлаш учун хизмат қилган. Парфенон акрополдаги энг баланд бинодир. Парфенон ибодатхонаси Бино учун, асосан, дорий услубида ишланган периптер қабул қилинган, лекин унга қисман ион ордерининг элементларп киритилган. Парфенон қаршисидаги қурилган Эрехтейон ибодатхонасида ион ордери ишлатилган. Ибодатхона кичик пешайвонининг устунлари ўрнида қизлар ҳайкали- кариатидалар ишлатилган. Эрехтейон ибодатхонаси Классика даврида ҳайкалтарошлик юксакликки эришди. Ҳайкалтарошлар ўз асарларида мураккаб ҳаракатларни ҳам ифодалашга, композиция ечимининг ҳаётий бўлишига алоҳида эътибор бера бошладилар. Шундай масала билан шуғулланган йирик ҳайкалтарошлардан бири Мирон хисобланади. Унинг машҳур асари «Дискобол» (Диск отувчи) ҳайкалида дискни отиш олдидаги холатини тасвирлаган. Мирон. Диск отувчи (дискобол). Эр. ав. V аср. урталари. Рим кучирмаси. Рим. Терм мўзейи.

Унда ҳайкалтарош диск отувчи образи орқали грекларнинг идеал инсон тўғрисидаги тушунчасини ифодалади. ҳар бир нарсага хотиржам, ақл билан ёндашиш грек классикаси дунёқрашининг ҳарактерли томонини белгилайдн. Ана шу ғоя Мирон ижодининг бош йўналишидир. Шу хусусда санъаткорнинг «Афина ва Марсий» деб номланган композицияси ҳам ҳарактерлидир. Мирон. Афина ва Марсий Афсоналарга кўра, найни яратган Афина маъбудаси уни чалганда юзлари буришиб, бадбашара бўлиб кетганини кўриб, нимфалар қаттиқ қахқаха кўтариб юборибди. Буни сезган Афина аччиқланиб найни улоқтириб юборибди. Ёввойи кучлар маъбуди Марсий Афинанинг лаьнатлаган найини олмоқчи бўлибди, лекин Афинанинг дарғазаб бўлганлиги ва қар ғ ишларидан чўчиб, яна орқага қайтибди. Ана шу холат ҳайкалтарош томонидан композицияда акс эттирилган. Тасвирланган ҳарактерлар, уларнинг хатти- ҳаракати бир-бирига қарама-қарши. Улу ғ вор, хотиржам Афина ўз хатти- ҳаракатини бошқара олмайдиган, беўхшов Марсийга ўхшамайди. Афинанинг ғ азаби бурилиб турган қомати ва бир оз чўччайган лабидан билинади, холос. Агар Мирон ўз асарларида кучли ва кескин ҳаракатни тасвирлаш бу орқали инсон маънавий оламини ифодалашга интилган бўлса, шу даврнинг буюк ҳайкалтароши Поликлет эса аксинча, хотиржам, тинч холатда турган инсон қиёфасида унинг кайфиятини очишга харакат қилади. Поликлет назария билан ҳам шуғулланган. Унинг «Канон» деб номланган рисоласида идеал шахс нисбатлари, симметрия қонунлари тўғрисида фикр юритилади. Шу канон асосида яратилган «Дорифор» («Найзабардор») асари унинг шу даврдаги изланишларини намойиш этади. Поликлет. «Дорифор» («Найзабардор») Бу асарда ҳаракат ва осойишталик бир-бири билан уйғунлашиб кетган. қўлида найза ушлаган холда енгил, шошилмай одимлаб келаётган киши тасвирланган. Унинг кучли елка, қорин ва оёқ мушаклари жисмоний бақувватлигини ифодалайди. Бу ҳайкал грекларнинг идеал инсон гўзаллигини тараннум этувчи асар сифатида тахлид қилиш намунаси бўлиб

қолди. Бу ҳайкалдан кўчирилган намуналар Қадимги Элладанинг жуда кўп шаҳар майдонларига ўрнатилган ва одамларнинг тақлид қилиши учун намуна бўлган. Гениал юнон ҳайкалтароши Фидий ўз асарларида грекларнинг жасурлиги акс эттирувчи ҳайкаллар ишлаган. Унинг ижодида Афина демократик қулдорлик жамоаси кишиларининг юксак эстетик идеали ўзининг тўлиқ бадиий ифодасини топган. Қадимги ёзувчиларнинг фикрига кўра, унинг илк асарлари олтин ва фил суягидан ишланган. V асрнинг 70- йилларида афиналиклар буюртмасига кўра Фидий Марафон жангини улуғловчи кўп фигурали композицияни ишлаган. Эрамиздан аввалги 460 йилларда Аполлоннинг катта бронза ҳайкалини, эрамиздан аввалги 460-450 йилларда эса машҳур жангчи аёл Афина ҳайкалини, Лемнос ороли учун Аполлон ҳайкалини яратган. Перикл топшири ғ ига биноан, Афина акрополини қайта тиклаш ва безашда раҳбарлик қилди. Фидийнинг Парфенон ибодатхонаси учун ишлаган асарлари мажмуаси жаҳон санъатининг нодир дурдонасн хисобланади. Бу асарлар ўзининг беқиёс бадиий яхлитлиги ва мантиқий тугаллини билан ҳарактерланади. Ибодатхона фриз, метоп, франтон бўртма тасвирларида худо ва гигантлар кураши, Троянинг вайрон бўлишн, грекларнинг амазонкалар билан жанги акс эттирилган. Лекин бу композицияларнинг асосий мазмуни ва ғояси давр , унинг рухи билан боғлиқ бўлиб, грекларнинг жангларда эришган ғалабасини поэтик талқин этишга, инсоннинг табиат кучлари устидан ғалабасини тараннум этишга қаратилган. Фидий бир қанча монументал думалоқ ҳайкаллар муаллифи ҳамдир. Унинг акрополдаги олтин ва фил суягидан ишлаган Афина ҳайкаллари, Олимпиядаги Зевс ҳайкали, айниқса машҳур бўлган.27 расм.Фидий.Парфенон ибодатхонаси бўртма тасвирлари Классикнинг сўнгги босқичи ҳайкалтарошлигида реалистик томонларининг кучайиши билан ҳарактерланади. Давр зиддиятлари, санъатда содир бўлаётган ўзгаришлар Скопас ижодида ўз аксини топди. У юқори классика анъаналарини давом эттириб, монументал, қаҳрамонлик рухи билан су ғ орилган ҳайкалтарошлик композицияларини ишлади, лекин асарларида юқори классикага хос хотиржамлик, улу ғ ворлик, вазминлик эмас, балки

сер ғ айрат, куч-қувватга тўла ички хис-хаяжонини яшира олмайдиган, кураш рухи билан тўлиб-тошган кишиларнинг кўриниши, маьнавий ички дунёси очиб кўрсатилади. Скопаснинг машҳур асарларидан бири «Менада» ( Вакханка , Диониснинг умр йулдошн) ҳайкалидир. Унда рақс дунёсига чўмган, мафтун булган Менада холати тасвирланади. Скопас. 1. Менада Менаданинг берилиб рақсга тушаётган холати орқага ташланган бош ҳаракати, спиралсимон бурилган гавда орқали очиб берилган. Образнинг ҳар томонлама идрок этилишини хисобга олиниши ҳам Скопас ижодини аввалги давр санъатидан фарқлайди. Ҳайкалтарош одамларнинг жисмоний ва рухий азобланишларини жуда ишонарли тасвирлайди. Шу хусусда, Тегейдаги ибодатхона учун ишлангаи «Ярадор булган жангчи» ҳайкали ҳарактерлидир. Скопас. Ярадор булган жангчи ҳайкали Кескин бурилган бош, юқорига қараган кўз, пастга тушган қош ва азобдан инграётгандек қилиб тасвирланган лаб жангчининг рухий азобини ифодалашга хизмат қилган . Ижодкорнинг бизгача ўз орнгиналида етиб келган Гелкарнас мақараси бўртма тасвирлари ҳам машҳурдир. Бу рельефларини Скопас ҳайкалтарошлар Тимофей, Леоҳар ва Бриаксислар билан ҳамкорликда бажарган. Скопас замондоши Праксител ь инсоннинг жисмоний гўзаллигини тасвирлашда машҳур бўлган. Унинг Афродита ҳайкали Книд ороли сохилига ўрнатилган. Пракситель замондошлари бу ҳайкалга юқори баҳо бериб, уни зиёрат қилиш учун одамлар узоқ-узоқлардан Книд оролига келганликлари ҳақида ёзишган. «Книд Афродитаси» санъаткорларни ҳам мафтун этган. Унга тақлид қилувчилар кўплаб Афродита ҳайкалини яратганлар. Хайкалтарош Леохар нур ва санъат маъбуди Апполон ҳайкали билан дунёга танилган. 30-Расм.Леохар.Бельведер Апполони. Сўнги классиканинг яна бир вакили Лисипп ўз ижодида жисмоний бақувват ва иродаси кучли шахсларни эъзозлайди ва шуларни купроқ чарчаган ва дам олиш пайтида тасвирлайди. Унинг машҳур асарларидан бири Апоксиомен ҳайкалида ўз баданини қашлақич билан тозалаётган шахс

тасвирланади. Расм 2. Апоксиомен ҳайкали. Спортчининг бўлиб ўтган мусобақадан кейин хаяжонли дамларни эслаш, шу билан бирга, жисмоний чарчаш холати ҳайкалда ишонарли очиб берилган. Бу холат атлетнинг хорқин юзи, терда ёпишган соч ва туришдаги бўшанглик орқали ишонарли талқин этилган. Унинг «Дам олаётган Гермес» асарида худолар хабарчисининг хордиқ пайтидаги холати юзидаги мимик холат, қул ва гавда ҳаракати орқали очилади. Лисипп портрет жанрида ҳам ижод қилди. Унинг «Александр Македонский» портретида иродали, жасур шахснинг изтироб чекиш пайти акс эттирилади. Эллинизм даври санъати Эрамиздан аввалги 336 йили Македония подшоҳи Александр (Александр Македонский) эллин давлатларини босиб олади. Ўз юришларини Шарққа қаратди. Кўп ўтмай, Ўрта Осиё ва Хиндистон ерларини ҳам забт этиб, Афинанинг шимолий шарқий ва Болқон яриморолидан тортиб, Хиндистон ерларигача бўлган катта майдоннинг хукмдорига айланди. Лекин Александр давлати сиёсий жиҳатдан мустаҳкам эмас эди. Унннг вафотидан кейин бу давлат тезда парчаланиб, унинг ўрнида бир қатор давлат ва подшоликлар вужудга келди. Бу давлатлар кейинчалик эллинистик давлатлар деб атала бошлади Александр Македонский истилосидан тортиб, эрамиздан аввалги 30-йилларгача, яъни сўнгги эллинистик давлат - Мисрнинг Рим томонидан босиб олинишига қадар бўлган даври эса эллинизм даври деб юритилди. Эллинизм даври хукмронлари ўзларининг салтанатларини муҳташам бинолар, ажойиб санъат намуналари билан бойитишга ҳаракат қилдилар. Янги-янги шаҳарлар пайдо бўлди. Улар серҳашамлилик ва улуғворликда бадавлат Афинани ҳам орқада қолдириб кетди. Пергам ва айниқса, эллинистик дунёқарашнинг маданий маркази бўлган Александрия (Искандария) шундай шаҳарлардан бўлди. Бу даврда парк-боғ санъати билан боғлиқ бўлган декоратив ҳайкалтарошлик санъати кенг тарқалди. Оддий ҳаётни ифодаловчи лойдан ишланган майда ҳайкалчалар, кўп фигурали

ҳайкалтарошлик композициялар яратилди. Шу билан бирга, бу даврнинг ўзига хос томонлари - полислар учун идеал бўлган умумлашма инсон образи ўрнини ягона шахсни улуғловчи, унинг ички кечинмаларини ифодаловчи, эгоизм, худбинликни, хукмдорликни идеаллаштирувчи асарларни яратиш етакчи ўринни эгаллай бошлади. Кундалик турмуш икир-чикирлари, майда деталларнинг натуралистик аниқлигига интилиш ортди. Давр ҳарактери ва рухи меьморлик ва монументал санъатда ўзининг ёрқин ифодасини топди. Ҳайкалтарошлик санъати намуналаридан эса, меьморлик ансамблининг ажралмас қисми сифатида кенг фойдаланилди. Агар қадимги Грецияда ибодатхона шаҳар маркази ролини ўйнаган бўлса, эндиликда катта маьмурий бино олдидаги майдон ёки савдо учун мўлжалланган майдонларга аҳамият берила бошлади. Бу даврда Греция, жумладан, Аттика Александр Македонский давлатининг парчаланишндан кейин ҳам бадиий-маданий марказ сифатида ўз кучини сақлаб қолди ва шу ерда классика аньаналари антик даврнинг охиригача давом этди. Эллинистик Грециянинг монументал ҳайкалтарошлиги ичида даврнинг нодир ёдгорлиги «Самофракияли Нике» ҳайкали алоҳида ўринни эгаллайди. Самофракияли Нике» ҳайкали Самофракия ороли учун ишланган бу ҳайкал ғ алаба худоси Никега бағишланган. Унда Никенинг қанотларини кенг ёйиб турган пайти тасвирланган. Ҳайкал бирмунча уринган ва шикастланган холда бизнинг давргача етиб келган. Шунга қарамасдан, у ўзининг ҳаётийлиги, тўлақонлиги билан кишини хайратлантиради. Никенинг жисмоний келишган, соғлом, дуркун қомати шаффоф либос ичидан кўриниб, ўзидан нур таратаётгандек туюлади. Эллинизм даврининг нодир ёдгорлиги Пергам акрополидаги бизгача бирмунча яхши етиб келган«Зевс мехроби»га ишланган бўртма тасвирлар жаҳон санъатнинг шох асарларидан хисобланади. Мехроб бўртма тасвирлари Пергам подшосининг гал қабилалари устидан эришган ғалабасига бағишланган. Фриз кўпроқ горельеф тарзида бажарилган, лекин айрим образлар думалоқ ҳайкалтарошликка ҳам ўтиб кетади. Узунлиги 120 метр, баландлиги эса 2,3 метр бўлган бу фризда Олимп маъбудаларининг

уларга қарши исён кўтарган гигантлар билан олиб борган аёвсиз кураши ва қасос олишлари ҳақида хикоя қилинади. Антик маданият ва саньат тарихи 476 йили Рим империясининг қулаши билан тугалланди, лекин бу маданият кейинги тараққиётда ўз давомини топди. Европа халқлари шу грек ва римликлар яратган маънавий ва маданий бойликларга мурожаат қилиб келдилар. Бугунги Европа тасвирий санъат ва меъморлиги, театри ва адабиёти , фалсафаси ва эстетикаси антик дунёга суянадн. Ўрта Осиё халқлари, жумладан, Ўзбекистон халқлари ҳам эллинлар маданияти ва санъатидан бахраманд бўлганлар. Буни Ўзбекистон тупроқидан топилган ва топилаётган грек маданияти ва саньатига оид ёки улар таъсирида яратилган маданият ёдгорликларида кўриш мумкин. Қадимги Рим санъати Қадимги дунё маданиятининг сўнги ўчоғи бўлган Рим давлати милодан аввалги II асрдаЮнонистон ерларини босиб олди ва унинг маданиятини меросхўрига айланди. Лекин римликлар ўзга халқлар санъатини ўзлаштириб, ўрганиб, уни ижодий бойитдилар, шу санъат анъаналарини ривожлантириб, унинг янги тур ва жанрларини ҳам вужудга келтирдилар.Рим санъатида меъморлик етакчи ўринни эгаллади. Унда давлатнинг куч-қудрати тараннум этилди. Римликлар кўпчиликка мўлжалланган муҳташам бинолар қурдилар. Бундай ҳарактердаги бинолар бу давр учун янгилик бўлди. Меъморликда римликларнинг ақл-заковати яққол намоён бўлди. Бу меъморлик этруск ва юнон меъморлик санъати традицияларига, қисман қадимги Шарқ меъморлиги санъати анъаналарига таянган холда ривожланган. Уни янги услублар билан бойитдилар. Айниқса, римликлар томонидан бетонни ихтиро этилиши ва устун-тусин системасига янги конструкциялар киритилиши, арка, қубба ва эгри равоқнинг эркин ва кенг қўлланилиши фақат Рим меъморлигидагина эмас, балки жаҳон меъморлик санъатида ҳам хақиқий инқилоб бўлди. Бу система катта фазовий кенгликни ёпа оладиган, хона ичида эса катта фазовий кенгликни яратиш имкониятини берадиган меъморлик композицияларини вужудга келтирди. Рим санъатидаги ўзига хослик тасвирий санъатда, айниқса, унинг портрет

жанрида яққол намоён бўлди. Бу ерда жуда эрта дастгоҳ санъати ривож топди. Ҳикоянавис бўртма тасвир санъати ҳам римликлар санъатининг ўзига хос томонини белгилайди.Қадимги Рим тарихи эрамиздан аввалги VI асрдан бошланиб, янги эранинг V асригача бўлган даврини ўз ичига олади. Эрамиздан аввалги VI асрга келиб, Рим аристократик қулдорлик республикасига айланди. У Апенин яриморолини забт этиб, Ўрта ер хавзасида ўз хукмдорлигини ўрнатгач, эрамиздан аввалги II аср ўрталарига келиб, шу ердаги йирик давлатга айланди. Босиб олинган ерлардан бойликларнинг Римга олиб келиниши унинг равнақида муҳим роль ўйнади, шу билан бирга, инқирозини ҳам тезлаштирди. Мулкий тенгсизлнк ошди, эксплуатациянинг кучайиши эса омма орасида норозиликни келтириб чиқарди. Айниқса, қуллар қўзқолони (булар ичида Спартак қўзқолони машҳур) республика даврининг инқирозга юз тута бошлаганини билдирди. Унинг ўрнини Рим императорлик даври эгаллади. Бу давр эрамиздан аввалги 1 аср охиридан янги эранинг 476 йилигача давом этди. Меьморчилик. Рим меьморлигининг ўзига хос томонлари, унинг асосий типлари Рим республикаси давридаёқ намоён бўлди. Доимий уруш ва қирқинлик, граждан урушлари мантиқан аниқ топилган монументал меъморлик композицияларида ўз ифодасини топди. Эрамиздан аввалги VIII асрда ишланган мудофаа деворлари, мамлакатнинг турли қисмларини туташтирувчи тош тўшалган кенг йўлларнинг содда ва жиддий кўринишларида давр рухи ва қуриш саньати ҳарактери кўринади. Машҳур Аппий йўли эрамиздан аввалги 312 йили қурилган. Бу йўлдан Рим легионлари жангга боришган. Шу даврда мустахкам кўприк ва осма сув қувурлари (акведуклар) қурилган Улар шаҳарга ўзига хос силуэт бахш этган. Римликлар қадимги Грецияга ва бошқа эллннистик давлатлар устидан хукмрон бўла борган сари серҳашам бинолар кўпая борди. Эрамиздан аввалги III - 1 асрларда қурилган ибодатхона, вилла, сарой, қаср ва бошқа бинолар ўзининг безакка бойлиги, жимжимадорлиги ва нафислиги билан ҳарактерлидир. Римликлар грек меъморлигининг ордер тизимига қизиқиб қарадилар, уни ўз фаолиятларида кенг қўллай бошлайдилар. Лекин рим

меъмори учун устун ва тўсин тизими кўпроқ декоратив функцияни бажараднган элементга айланди. Улар бинога серхашамлик ва жимжимадорлик киритиш учун фойдаланилди. Коринф ордери эса севимли ордерга айланиб қолди. Бундан ташқари, римликлар этрусклардан тоскан ордерини олдилар. Бу ордер ўз кўриниши жиҳатидан дорий ордерига ўхшаса ҳам, лекин унинг тагкурсиси борлиги ва метоп бўлган фриз ва каннелюрларинннг йўқлиги билан ажралиб туради. Шунингдек, коринф ва ион ордери чатишмаси бўлган янги ордерлар Рим меъморлигида кенг ишлатилди. Рим империясининг биринчи императори Октавиан Август хукмронлик қилган йиллар (эр. ав. 27 йил - янги эранинг 14-йиллари) саньат ва маданиятнинг хақиқий ривожланган босқичи бўлди. Рим давлатининг «олтин асри» хисобланган бу даврда назариётчн меьмор Витрувий, тарихчи Тит Ливии , шоирлардан Вергилий ва Горацио лар яшаб ижод этдилар. Меьморлик ривожланди, шаҳар қурилиши авж олди. Ижтимоий ва маьмурий бинолар кўплаб қурилди. Айниқса, Римда қурилиш жиддий бўлди. Тарихчилар бу даврнинг қурилишини таърифлаб, «Август Римни ғ иштдан қурилган холда олиб, уни мармарда қолдирди», деб ёзган эдилар. Ҳақиқатдан ҳам бу давр хашаматли бинолари, нафис колонналари, аркали ва гумбазли бинолари, фаввора ва ховузлар яшил табиат қўйнида алоҳида товланиб, уни янада кўркам ва файзли кўрсатар эди. Бизгача вайроналарда етиб келган биноларнинг қолдиқлари ханузгача ўзининг салобати ва улу ғ ворлиги билан хайратлантиради. Рим меъморлигида I асрнинг охири ва II аср бошларида энг катта меьморлик комплекслари яратилди, кўп қаватли бинолар вужудга келди ва шаҳар қиёфасини белгилади. Шу даврида қурилган ғоя тда катта саройлар, зафар устун ва дарвоза(арка)лари ижтимоий тузумнинг идеологиясини бадиий ифодаловчи ёдгорлик сифатида ҳарактерлидир. Шундай меьморлик композицияларидан бири 81-йилда қурилган Тит меьмориал зафар аркасидир. Тит меьмориал зафар аркаси .Қадимги Римнинг энг катта биноларидан бири Колизей амфитеатридир.Уни римликлар-колоссей, яъни катта,улуғ деб аташган. Колизей амфитеатри.

Гладиаторлар жанги учун мўлжалланган бу қурилмага бир вақтнинг ўзида 55 минг томошабин кира олган. Рим меьморлигининг яна муҳим ёдгорлиги «ҳамма худоларнинг қасри» - Пантеон хисобланади. 36а,-расм.Дамашқли Аполлодор. Б. Пантеон. Ташқи кўриниши в..Пантеон. Чизма. Дамашқли меьмор Аполлодор томонидан 118-125 йилларда қурилган бу бино антик дунёнинг энг катта гумбазли биноси бўлиб, унда Рим меьморлигининг новаторлик хусусияти кўзга ташланади. Бинонинг ташқи кўриниши содда, унинг олд томонини қизил гранитдан ишланган коринф устунли пештоқ безаб турадн. Бу устунлар яхлит монолит қизил тошдан йўниб ишланган. Аксинча, интерьер безатилишига алоҳида эътибор берилган, полига мармар ётқизилган. в.Дамашқли Аполлодор. Пантеон. Ички кўрниши Девори эса икки ярусли бўлиб, биринчи ярусидаги чуқур токчаларга худолар ҳайкали қўйилган, иккинчи ярус эса рангли мармардан ишланган пилястрлар билан бўлиб чиқилган. Бинонинг тепа қисми бадиий ечими ҳам диққатга сазовор. Гумбаз ости юзасидан тўртбурчак шаклидаги чуқурчалар - кессонлар юқорига қараб кичрайиб боради. Бу, ўз навбатида, фазовий кенглик таассуротини оширишга хизмат қилади. Томошабин назарида гумбаз ости кенглиги катта ва чексиз бўлиб туюлади. Кессонлар ичига ўрнатилган бронзадан ишланиб олтин суви юритилган розеткалар эса бу серҳашамликни янада ошириб хонага афсонавий файз киритади.Гумбазнинг юқори қисмида қолдирилган диаметри 9 м бўлган «пантеон кўзи» деб ном олган дарча хонани ёритиш билан бирга, кенглик таассуротини янада ошириб, хона ичига тантанаворлилик ва хашаматлиликни янада бўрттиради. Рим меьморлигида пайдо бўлган янги типлардан бири термлар (сув саройлари)дир. Илиқ ва совуқ сувли ховузлар, гимнастика заллари, оромгохлар, кутубхона бўлган. 2-3 минг кишига мўлжалланган бундай сув саройлари безагига алохида эътибор берилган. Мозаика ва деворий суратлар, ҳайкал ва амалий саньат буюмлари сарой гўзаллигига гўзаллик қўшган. Рим меъморлигининг сўнгги муҳим ёдгорлиги Рим форум идаги Максенция базилика сидир.

Максенция базиликаси. Базиликаси тархи 306- 312 йилларда каркас конструкциясида қурилган бу бино антик даврнинг энг катта граждан меъморлигидир. Турли сиёсий йи ғ илишлар ўтказиш, савдо-сотиқ ишларини олиб бориш учун мўлжалланган бу бино интерьери уч нефли. Шаҳарнинг марказий майдонлари — форумлари, айниқса, гўзал бўлган. Италиянинг асосий йўллари форумдан бошланган, шаҳарнинг асосий кўчалари шу форумга бориб тақалган. Унинг марказида ҳайкаллар, декоратив устунлар ўрнатилган.Император Троян форуми жуда хашаматли бўлган. Меьмор Аполлодор томонидан қурилган бу форум майдони ўртасидаги 27 метрли Троян устунига ўрнатилган бўлиб унда Троянни дакларга қарши олиб борган курашини акс эттирувчи бўртма тасвир юқорига ўралиб чиқувчи бурама фриз да ишланган. 38-расм. Римдаги Император Троян устуни. Трояннинг дакларга қарши олиб борган курашини акс эттирувчи бўртма тасвир парчаси. Янги эранинг 2 асри Устун тепасига императорнинг бронза ҳайкали ўрнатилган. Бу ҳайкал XVI асрда олиниб, ўрнига апостол Пётр ҳайкали ўрнатилган. Устун пьедесталига Троян вафотидан кейин унинг хоки солинган урна жойлаштирилган. Тасвирий саньат. Рим тасвирий саньатидан бизгача кўпгина ҳайкалтарошлик намуналари (рельеф, портрет, тематик композициялар) сақланиб қолган. Римликларнинг портрет санъатидаги ютуқлари, айниқса каттадир. Республика даврида реалистик портрет ривожланди ва антик дунё санъатида етакчи ўринни эгаллади. Бунга, биринчидан, Рим чиновнигининг ўз портрет ва ҳайкалларини ижтимоий жойларга қўйиш имтиёзи бўлса, иккинчидан, «кўмиш маросими билан боқлиқлиги эди. Бой аристократларнинг мехмонхоналарида (қабулхоналарида) шу уй хўжайини аждодларининг портрети, ҳайкалларини сақлаганлар ва шундан қурурланганлар. Бундай ҳайкал-портретлар тошдан ишланган бўлиб, кўмиш маросими вақтида мархумнинг тобути ортидан кўтариб олиб борилган. Бу портретлар мархумнинг ўзига жуда ўхшатилган бўлиб, документал аниқлиги

билан ҳарактерланган ва бундай портретлар, асосан, мархум юзидан олинган ниқоб-қолип асосида ишланган. Расм39. Кекса римлик портрети. мрамор. Эр ав. 100-50 й. 40-Расм. Эркак портрети. Мрамор. Эр.ав. I аср ўрталари. Бу портретлар кейинги Рим реалистик портретининг ривожланишида муҳим роль ўйнади. Эрамиздан аввалги III - I асрларда Рим маьнавий ҳаётидаги узгаришларидан бири, бу тасвирланувчи шахснинг индивидуал хислатлари ва маьнавий дунёсига қизиқишнинг ошиши бўлди.Натижада Рим республикаси даврида мавжуд бўлган портретчилик санъатидаги йўналиш - тасвирланувчининг фақат ташқи қиёфасини документал аниқликда акс эттирувчи портретлар билан бир қаторда, иккинчи йўналиш - ташқи кўринишни аниқ тасвирлаш, грек пластикасига хос бўлган хусусият - умумлашма образни яратиш, уни бирмунча идеаллаштириш ва маънавий дунёсини очиб беришга интилиш тенденцияси сезиларли бўлди. Рим императорлиги даврида хукмронлар ва уларнинг куч-қудратини ифодалаш санъаткорларнинг бош вазифаси бўлиб қолди.Улар ўз асарларида императорларни ўзига ўхшатиш билан бир қаторда, уни онгли равишда идеаллаштиришга интила бошладилар. Эрадан аввалги V-IV аср грек санъати намуналари тақлид учун асосий манба бўлиб қолди. Грек классикасидаги улуғворлик ва тантанаворлик пафоси, ҳарактердаги вазминлик, сиполик, танланган нисбатлар ва аниқ, содда шакллар Рим санъаткорларини ўзига жалб эта борди. Октавиан Август ҳайкалида шу интилишлар ўз ифодасини топди. Октавиан Август ҳайкали Ҳайкалда у саркарда ва давлат арбоби сифатида тасвирланади. Мақрур, улуғвор туриши, қўл ҳаракатининг ифодали олиниши бутун композицияга монументаллик бахш этган. қўлидаги найза-чўқмори рамзий ҳарактерга эга бўлиб, унинг хукмдорлигини белгилайди. Август панцир-темир ниқобга ўралган. Ниқоб юзаси бўртма тасвир билан безатилган. Августнинг ўнг оёқида Венеранинг ўғли Амур тасвирланган, бу билан санъаткор гўё Августлар оиласи, аждодлари шу муқаддас худолар авлодидан эканлигини кўрсатмоқчи бўлади. Ҳайкалда юз кўриниши Августнинг ўзига ўхшатилган,

лекин ҳайкалтарош образни идеаллаштириб, унинг кўринишига мардлик, жасурлик ва соф виждонлилик бахш этади. Шундай қилиб, у Римнинг идеал граждани образини яратади. Лекин тарихчиларнинг ёзишича, Август ўта айёр ва қаттиққўл сиёсатчи бўлган. Ҳайкалтарош шу образни идеаллаштиришда қандай услубдан фойдаланган? Дастлаб Август қомати учун танланган нисбат ва жисмоний бақувватлилик (Август жисмонан бирмунча заиф ва касалманд бўлган) уни идеал граждан даражасига кўтаришга хизмат қилган. Ривожланган, жисмоний кучли яланқоч қўл ва оёқларининг мускуллари кўринишида унинг жисмоний соқлом ва греклар яратган идеал атлетик образи пайдо бўлган. Унинг чап қўлига ташланган плаш образ монументаллигини ошириш билан бирга, унинг декоратив томонини бойитган, композициядаги ёруқ- соя мослигини кучайтирган. Натижада, ҳайкал янада кўркам ва улу ғ вор бўлган. Образ ҳарактерини улуқвор ва жасур қилиб кўрсатишда хатти-ҳаракатдан, айниқса, қўл ҳаракатидан ўринли фойдаланилган. Олдинга кўтарилган ўнг қўли уни ўз легионларига буйруқ бераётгандек қилиб кўрсатишга хизмат қилган. ҳайкалтарошликда танқидий реализм етакчи уринни эгаллай бошлади. Ҳайкалтарош ташқи эффект ва дабдабаликка, эътибор берган холда, яратилган образнинг башарасини тўлиқ ва хақиқий-очиб ташлашга ҳаракат қилади. Тасвирланувчидаги манманлик, калтафахмлик, қаттиққўллик рўйи-рост кўрсатилади. Бу хусусда Нерон портрети ҳарактерлидир. Санъаткор деталларни ўз ўрнига қўйиб, образ ҳарактерини очади. Тор пешона, оғир ва бирмунча сирли қараши орқали қаттиққўл, мустабид, мақтанчоқ, ўзи тўғрисида юксак фикрда бўлган, ўзини тута олмайдиган шахс қиёфаси гавдаланади. Антонинлар даврида портрет санъатида жиддийлик ўрнини нафислик, чарчаган холатни очишга интилиш, мушохадали шахслар тасвирини ишлашга интилиш холлари сезилади. Бу давр портретларидаги одамлар бирмунча инсонпарвар, лекин чўчиганроқ, ғамгин холда гохо кулиб, гохо ҳаёлга чўмган холатда тасвирланади. Чунончи, «Суриялик қиз» ҳайкалидаги енгил лирик кайфият, қараши ва туришидаги ғ амгинлик ҳайкалтарош томонидан усталик билан тасвирланган. Императорлик даврининг сунггида

яратилган портретларда келажакка умидсизлик билан боқиш, инсонни табиат олдида ожиз қилиб курсатишга интилиш сезилади. Ердаги ҳаёт, унинг гузаллигига нафрат билан қараш, нариги дунё фароқати ту ғ рисида ўйлаш, тақдирга тан бериш кайфиятларини курсатиш бу давр санъатида етакчи уринни эгаллай бошлади.Шундай қилиб, аста-секин антика анъаналари билан алоқа узилди. Рим императорлигининг сўнгги даври санъатида ўрта асрчиликка хос бўлган хусусиятлар эндиликда кўпроқ кўзга кўрина бошлади. Рассомлик ва амалий санъат. Римнинг гуллаган шаҳарлари Помпей ва Геркуланумдаги бой, зодагонларнинг уйлари деворларига ишланган суратлар Рим рассомлиги ҳақида маълумот беради. Деворий суратларда қадимги грек усталари ишлаган нусхалардан кўчирмалар, турли нақш, гул ва гирляндалар тасвири ҳам кенг учрайди. Бу уйларнинг поллари мозаика билан безатилган. Уларда сайёр актёрлар, денгиз ости манзаралари, урушаётган хўроз ва шунга ўхшаш воқеалар тасвирланган. Шундай мозаикалардан бири Фавна уйидаги Александр Македонскийнинг Эрон шохи Доро билан қилаётган жанги тасвиридир. Помпей. Фавна уйидаги Александр Македонскийнинг Эрон шохи Доро билан қилаётган жанги тасвири. Рим дастгох рангтасвири тўғрисида I - III асрларда ишланган Фаюм портретлари тасаввур бера олади. Бу портретларнинг номи Рим империясининг шарқий провинцияси бўлган Мисрдаги Эль-Фаюм вохасидаги некрополдан топилгани учун шундай деб аталади. Фаюм портретлари эллин-рим санъати таъсирида ривожланди. Лекин бу ерда у кўпроқ қадимги Миср портрет санъати анъаналарини давом эттирди. Портрет тасвирланувчи ҳаёт вақтида тахта ёки холстга ишланган бўлиб, у ўлгандан кейин мархумнинг жасади билан қабрга қўйилган. Бу портретлар композицияси табиий бўлиб, унда, асосан, бош ва елканинг бир қисми ва кўп холларда бош бир оз ён томонга қараган холда тасвирланган. Фаюм портретлари ўзининг реалистик ҳарактери билан ажралиб туради. Тасвирланувчининг ёши, ҳарактери, ўзига хос индивидуал хислатлари санъаткор томонидан махорорат билан талқин этилган. Фаюм

портретларида тасвирланган одамлар бир-бирларига ўхшамайди. Портретлар галереясида гох хушчақчақ, гох ғ амгин, гох иродали, гох кучсиз, гох худбин шахслар қиёфаси намоён бўлади. Кекса римлик (I асрнинг II ярми) ва «Ёш аёл», «Олтин чамбарли йигит» портретлари шу жиҳатдан диққатга сазовордир Фаюм портретлари: 1. Кекса римлик. 2. Ёш аёл. 3. Эркак портрети. Христиан дини антик дунёқараш ва эстетикасига қарама-қарши ўлароқ, ердаги лаззатлардан, жисмоний гўзалликдан завқланишни гунох деб тарқиб этди ва шу бирга, аста-секин ўрта аср санъатининг йўналишига йўл оча борди. IV-VII асрларда Римнинг варвар лар томонидан таланиши санъатнинг равнақини тўхтатиб қўйди. Рим антик дунё санъатига якун ясади. Римнинг қулаши билан антик дунё санъати тарихи ҳам тугалланди. Лекин бу ерда бошланган анъаналар Ўрта аср санъатида давом этди. Уйқониш даври кишилари бу санъатдан завқланди, илҳомланди. Бу санъат анъаналари XVII- XIX асрларда ҳам кўпчиликни ўзига тортди. Рим санъати ҳозирги кунда ҳам ўз қимматини йўқотмаган. Юксак профессионал маҳорат, нозик дид ва аниқ ғоя вий йўналишда яратилган қадимги Рим усталарининг нодир асарлари бу кунда ҳам санъаткорлар учун тақлид мактаби бўлиб қолмоқда.

Адабиётлар: 1. Каримов И.А. Бизнинг бош мақсадимиз - жамиятни демократлаштириш ва янгилаш, мамлакатни медернизация ва ислоҳ этишдир. -Т.: Ўзбекистон , 2005 . 2. Всемирная история. Эллинистический и римский периода . Москва. 1999. 3. Древние цивилизации. М.: 1999 г. 21-44 стр. 4. Романов В.Н. Историческое развитие культур и . М.: 1991. 9-21 стр. 5. Винничук Л. «Люди, нрав и обичаи древней Греции и Рима». М.: 1999. 10- 42 стр. 6. Гулметов Э., Қ обулжонова Т., Эрназаров Ш., Маврулов А. Маданиятшу-нослик маърузалар матни. Т.: 2000. 74-80 бетлар.

Похожие

Қадимги дунё санъати

Ўрта осиёнинг энг қадимги ибтидоий санъати

Қадимги хоразм санъати маданияти ва меъморчилиги

Олд Осиё санъати. Олд Осиёдаги қадимги даврлардаги ҳалқлар ва давлатлар. Оссурия санъати. Янги Бобил подшолиги санъати

Олд Осиёдаги қадимги даврлардаги ҳалқлар ва давлатлар. Оссурия санъати. Янги Бобил подшолиги санъати