Узумчилик фани тўғрисида - Сельское и лесное хозяйство - Рефераты

Узумчилик фани тўғрисида

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

66.5 KB

Узумчилик фани тўғрисида Режа: 1.Узумчилик фани тўғрисида. 2.Узумчиликнинг халқ хўжалигидаги аҳамияти. 3.Ўзбекистонда узумчиликнинг тарихи,ҳозирги аҳволи ва ривожлантириш истиқболлари. 4.Узумчилик соҳасидаги илмий тадқиқот ишлари ва уларнинг асосий йўналишлари.

Таянч иборалар: Узум мевасининг озиқ овқатдаги аҳамияти, дориворлиги, саноатда хом ашёлиги, агрономия жихатдан аҳамияти, узумчилик тарихи, ҳозирги аҳволи, ривожлантириш истиқболлари, узумчилик соҳасидаги илмий тадқиқот ишлари ва уларнинг йўналиши, узумчиликдаги муаммолар. . Узумчилик фани ўсимликшунослик фанлари қаторига кириб, ток экинининг ботаник таърифини, биологик хусусиятларини, узум навларини ва мўл ҳамда сифатли ҳосил етиштириш технологиясини ўрганади. Узумчилик қишлоқ хўжалигининг муҳим тармоқларидан бўлиб, аҳолининг озиқ-овқатга ва саноатни эса хом ашёга бўлган талабини қондиради. Ўзбекистоннинг тупроқ ва иқлим шароити бу экин учун нисбатан қулай бўлгани учун у мамлакатимизнинг ҳамма тупроқ ва иқлим шароитларида ўстирилади. Ҳеч бир томарқа йўқки бу экин экилмаган. . Ток қимматбаҳо экин ҳисобланади. Узум меваси таркибида 15– 30% ҳатто сўлитилганда эса 40-50 % гача шакар, органик кислоталар,пектин,ошловчи моддалар,хушбўй ҳидли ва бўёқ моддалар, ўсимлик елими,бир қанча ферментлар, А, В 1 , В 2 , С витаминлар ва минерал тузлар бўлади. Узумдан ҳар хил мақсадлар учун фойдаланилади. Узум янгилигича кўп ишлатилади,ундан июнь ойидан бошлаб ноябргача даладан узиб ишлатилади. Сақлашга қулай бўлган навларини эса махсус хона ва музхоналарда келгуси йилнинг май ойигача сақлаш мумкин. Узум озиқ-овқат ва вино саноати учун жуда ҳам яхши хом ашёдир. Янги узумдан мураббо, компот, маринадлар тайёрланади. Узум суви тегишлича тайёрлангандан сўнг энг яхши тўйимли парҳез ва шифобахш маҳсулот сифатида кўп ойлар давомида сақланиши мумкин. Унинг сувини қайнатиш ёки совуқда концентрлаш йўли билан шинни ваккумсусло, узум асали ва таркибида 60-75 % гача шакар бўлган бошқа маҳсулотлар олинади.

Узумдан қуритилган қиммат баҳо маҳсулотлар: уруғли хўраки навлардан майиз, уруғсиз навлардан кишмиш, жуда майда (6-9 мм) уруғсиз қора мевали Коринка нав узумдан қуритилган коринка олинади. Калорияси юқори бўлганлиги, узоқ сақланиши, ташиш учун қулайлиги туфайли майиз кондитер ва кулинария саноатида ишлатиладиган қимматбаҳо озиқ-овқат маҳсулотига айланади. Узумдан ҳар хил винолар, шампан виноси, коньяк тайёрланади. Истеъмол қилинадиган винолардан узум сиркаси тайёрланади. Узум турпидан спирт, вино кислота, танин моддаси, узум мойи, бўёқлар, ёриткич газ ва бошқалар олинади. Турп компости билан боғ ва токзорлар ўғитланади. Ток яна шу билан қимматлики у эрта (ўтқазилгандан сўнг 2-3 йили) ҳосилга киради,узоқ яшайди,яхши парвариш қилинса, 80-100 йилгача ҳосил беради. Токнинг илдиз тизими бақувват ва кучли ривожланганлигидан у қурғоқчиликка нисбатан чидамли бўлади ва ундан мелиорация мақсадларида тоғларни, тоғ этакларини ўзлаштиришда, қум ва жарлар ҳам шунга ўхшашларни мустаҳкамлашда фойдаланиш мумкин. У бошқа экинларни ўстириш учун яроқсиз бўлган ерларда шағал тошли шўрхок сизот сувлари ер юзига яқин (1-1,5 м) бўлган ўтлоқ-ботқоқ тупроқли ерларда муваффақиятли равишда ўстирилади. Бундан ташқари ток экинида бошқа дарахтларда учрайдиган даврийлик ходисаси йўқлиги туфайли ҳар йили барқарор юқори ҳосил олиш мумкин. Шунинг учун, узумчилик даромадли тармоқ ҳам ҳисобланади. Ўзбекистоннинг узумчиликка ихтисослашган хўжаликларда узумчиликдан олган даромади хўжаликдаги барча даромаднинг 58-65% ни ташкил этади. . Ток энг қадимги гулли ўсимликларга киради. Унинг аждодлари (Vitaceae) қуёш тушиб турадиган, очиқ жойларда ўсган бута ҳолидаги табиатан ёруғсевар ўсимлик бўлган, сўнгра улар ёруғлик учун курашда чирмашиб ўсадиган шаклга кириб, ўрмонда яшашга мослашган. Vitis (ток) авлодининг вакиллари дастлаб ер шарининг иклими бир вактлар иссиқ бўлган арктика зонасида ўсган. Музлик даврида арктика

зонасидаги токларнинг бир қисми нобуд бўлган, бир қисми жанубга силжиган, Шимолий Америка ва Шарқий Осиёда унинг қадимги турлари ҳозиргача сақланиб қолган. Жанубий Европада ўлчамли даврнинг охирги эрасида ёки бундан анча олдин пайдо бўлган Vitis авлоди сақланиб қолган. У экиш учун яроқли ҳисобланади. Материк бўлиниб кетгандан сўнг Vitis авлоди уч турга: шимолий америка, шарқий осиё ва европа-осиё гуруҳларига бўлиниб кетган. Охирги гуруҳга кирувчи Vitis vinifera турини узоқ вақт сунъий танлаш натижасида хозирги токларнинг кўп хилма-хил навлари етиштирилди. Ток навларининг камроғи бошқа турлардан келиб чиққан. Марказий Осиё узумчилигининг тарихи узоқ асрлардан бошланган. У ерда ток Александр Македонский юриш бошлашидан анча олдин (IV асрда янги эрагача) экилган. Греклар Марказий Осиёни босиб олиши даврида (янги эранинг I асри) бу ерда токчилик ва виночилик ривожланган эди, бунда Фарғона водийси алоҳида мақтовга сазовор бўлган, чунки бу ерда йирик феодалларнинг катта-катта токзорлари бўлиб, улар вино тайёрлаб, уни 10 йиллаб сақлар эдилар. Араб ҳукмронлари (VII-VIII асрлар) халқаро алоқани кенгайтирдилар. Бу билан Ўрта Осиёга Арабистон, Ҳиндистон, Эрон ва бошка мамлакатлардан токнинг янги навларининг келтирилишича ёрдам бердилар. Ток марказий Осиёнинг барча суғориладиган дехқончилик вилоятларида, айниқса, Тошкент, Фарғона, Зарафшон водийсида, Қашқадарёда, Амударёнинг ўнг ва чап сохилларида, Хоразмда кўп экилган. Токчилик саноат миқиёсида катта аҳамиятга эга. Майиз ва шинни фақат қўшни шарқ мамлакатлари билангина савдо товари бўлиб қолмай, балки Волга бўйи томонларга ҳам олиб борилади. Экиладиган ток навларининг хилма-хиллиги, токни парвариш қилишнинг анча мураккаб системаси бу даврда токчиликни ривожлантириш юқори даражада эканлигини кўрсатади. Масалан, бир туп токка бир неча нав ток уланганлиги, шингиллар алохида

ёқимли мазали бўлиши учун туп ва новдаларга ҳар хил эритмалар юборилганлиги ва ҳоказолар ҳақида маълумотлар бор. Мўғулларнинг Ўрта Осиёга ҳужуми (эрамизнинг XIII асрида) натижасида босиб олинган ерлар харобага айланади, бу эса қишлоқ хўжалигининг барча тармоқларининг инқирозга учрашига сабаб бўлди. Лекин, XV асрда токчилик қайта тикланди. Кейинги асрларда Ўрта Осиёдаги феодал давлатларда (Хоразм, Бухоро, Қўқон хонликларида) мусулмон динининг талабига мувофиқ вино ичиш ман қилинган эди. Шунинг учун, токнинг фақат майиз қилинадиган ва кишмиш навлари экилар эди. Токзорлардаги вино учун ишлатиладиган токлар олиб ташланиб, улар бошқалари билан алмаштирилди. Бу мақсад учун экиладиган токларнинг фақат жуда қимматбаҳо навлари (Бахтиёрий, Обаки, Вассарға ва бошқалар) сақланиб қолган. Буларни янгилигича истеъмол қилиш ва шинни қилиб ишлатиш мумкин эди. Виночилик жуда чекланган холда мавжуд эди. Ўрта Осиёнинг Россияга қўшилиши билан янги узум ва майиз Россиянинг марказий бозорларида олиб борила бошланди. Виночилик тез суратлар билан ривожлана бошланди, шу билан бир қанча савдо фирмалари ва сохибкорлар шуғулландилар. Токнинг Қрим, Молдавия, Кавказ ортидан ва бошқа жойлардан келтирилган европа винобоп навлари ўстирила бошланди. Шу вақтда Туркистонга соҳибкорлар келди. Узумчиликни ривожлантиришда Россия боғдорчилик жамиятининг Туркистон бўлими ижобий роль ўйнайди, бу бўлим кейинчалик қишлоқ хўжалигининг Туркистон жамиятига айлантирилди. Бу жамият кўпайтириш учун токнинг энг яхши навларини тавсия этди ва уларни бошқа токчилик ҳудудларидан олиб келиш ишларини ташкил қилди. 1911йилда Туркистон узумчилик ва виночилик қўмитаси ташкил қилинди. У токчиликда, ҳусусан, токзорларни филлоксерадан сақлашда, токнинг оидиум касаллигига қарши курашда ва бундан ташқари, кўчатзорлар барпо қилишда кўпгина агротехника тадбирларини қўллашга, мевачилик ва

узумчилик бўйича кўргазмалар ташкил этишга, виноларнинг сифатини оширишга ва бошқаларга таъсир этди. 1924 йилдан бошлаб токчилик ва виночилик умуман тез ривожланди. Виночилик саноати учун асосий хом ашё базаси ҳисобланадиган боғдорчилик-узумчилик хўжаликлари ташкил этилди. 1970 йиллардан бошлаб Ўзбекистонда узумчилик яхши ривожлана бошлади. Тошкент ва Самарқанд вилоятларида бир қанча узумчиликка ихтисослашган хўжаликлар ташкил этилди ва шу даврдан бошлаб интенсив токзорлар барпо этила бошланди. Айниқса, Ўзбекистон собиқ иттифоқнинг майиз етиштирадиган асосий базасига айлантирилди ёки иттифоқда етиштириладиган барча майизнинг 70-75% ини Ўзбекистон берар эди. 1985 йилда собиқ иттифоқ ҳукуматининг ичкиликбозликка қарши кураш мавзусида қабул қилган қарорига мувофиқ, бир қанча винобоп узум навлари экилган майдонлар бузилди, кейинчалик уларнинг ўрнига хўраки ва майизбоп узум навлари экилди. 1991 йилдан бошлаб узумчиликни ривожлантиришга Ўзбекистон хукумати катта эътибор бера бошлади. Кўпчилик ток экилган майдонлар фермер хўжаликларига, оилавий пудратларга бўлиб берилди, янгидан барпо қилинаётган токзорларга асосан майизбоп навларни экиш тавсия қилинди. Бир қанча пахтачиликка ихтисослашган хўжаликларда ҳам узумчилик бригадалари ва фермер хўжаликлари ташкил этилди. 1997 йилда Ўзбекистонда жами 125 минг гектардан кўпроқ токзорлар майдони мавжуд бўлиб, шундан 100 минг гектарига яқин ҳосилга кирган токзорлар эди. Ўзбекистон бўйича ҳосилдорлик гектаридан 55-60 ц ни ташкил этади, лекин бир қанча ихтисослашган хўжаликларда эса 200-220 ц гача ҳосил олинмоқда, айниқса винобоп узум нави Баян Ширейдан айрим оилавий звенолар гектаридан 600 ц гача ҳосил олмоқдалар. Келгусида Ўзбекистонда узумчиликни ривожлантириш учун нималарга эътибор берилиши керак: токзор барпо қилиш учун яроқли бўлган тоғ ва тоғ олди ҳудудларида токчиликни ривожлантириш; мавжуд бўлган

токзорлардаги хатоларни тўлдириш, кекса токларни ёшартириш; хўжаликнинг йўналишига қараб узумнинг юқори ҳосилли, касалликларга чидамли навларини экиш, масалан, винобоп навлардан Ркацители, Баян Ширей, Кульжинский, хўраки навлардан Дарои, Каттақўрғон, Нимранг, Пушти тойфи, майизбоп навлардан Оқ кишмиш, Қора кишмиш, Ботир кишмиш, Қоражанжал, Султоний токзорларда асосий агротехнологик жараёнларни ўз вақтида сифатли қилиб бажариш, касалликларга қарши курашнинг энг самарали усулларини қўллаш ва ҳоказо. . Ўзбекистонда узумчиликни ривожлантиришда илмий тадқиқот муассасаларининг хизматлари катта бўлди. Ўзбекистонда токнинг биринчи коллекцияси Туркистон қишлоқ хўжалик тажриба станциясида А.А.Дилевский томонидан 1900-1902 йилларда ташкил қилинган эди. Бу ерда узумнинг бир қанча абориген навларининг 200 дан ортиги ўрганилиб, кейинчалик селекция ишлари учун дастлабки материал бўлиб хизмат қилди. Кейинчалик, академик Р.Р.Шредер номидаги Ўзбекистон Боғдорчилик, Узумчилик ва Виночилик Илмий ишлаб чиқариш Бирлашмасининг ва унинг вилоятлардаги бўлимларининг ҳам хизматлари катта бўлди. Бу ерда ток экини ўстиришни илғор агротехнологик тадбирлари ишлаб чиқилмоқда, иқлим ва тупроқ шароитимиз учун мос бўлган узум навлари ўрганилиб, тавсия этилмоқда, хўжаликларга хар томонлама йўл- йўриқлар кўрсатилмоқда. Айниқса, узумчилик хўжаликларини малакали мутахасислар билан таъминлашда Тошкент Давлат Аграр Университети ва Самарқанд қишлоқ хўжалик институтларининг хизматлари катта. Ҳар йили бу ўқув юртларини неча ўнлаб мева-узумчилик мутахассислари битириб, ишлаб чиқаришга жунатилмоқда. Жаҳон узумчилигига эътибор берадиган бўлсак, дунё бўйича барча токзорлар майдони 7,5 млн гектарни ташкил этади. Бу майдонларни асоий қисми, яъни 85% Европа-Осиё қитъаларида жойлашган. Узумчилик энг ривожланган давлатлар: Испания - 1,2 млн. гектар; Италия - 875 минг гектар;

Франция - 870 минг гектар; АҚШ - 357 минг гектар; Туркия - 560 минг гектар; Португалия - 252 минг гектар; Аргентина-353 минг гектар; Руминия - 250 минг гектарни ташкил қилади. Агарда жаҳон бўйича етиштириладиган узум маҳсулотини 100% десак, унинг 83 %- вино ва шарбат (сок) таёрлашга, 12 % ҳўл ҳолда истеъмол қилишга ва 5% қуритишга сарфланади. Лекин бу кўрсаткич ҳар хил географик ҳудудларда ҳар хил, масалан, Европа давлатларида, Испания, Франция, Италияда барча етиштирилган узумнинг 90-95% вино ва шарбат тайёрлашга кетади, Олд Осиё давлатларида эса – Эрон, Афғонистон, Арабистонда – 80% и майиз таёрлашга, яъни қуритишга кетади. Ўзбекистонда барпо қилинаётган янги узумзорларда 60% майдонга майизбоп навларни, 25% майдонга хўраки узум навларини ва 15% эса винобоп узум навларини экиш тавсия этилади.

Адабиётлар: 1. Балашев Н.Н., Земан Г.О. “Сабзавотчилик” Т., “Ўқитувчи”, 1977. 2. Бўриев Х.Ч., Зуев В.И., Қодирхўжаев О. Мухамедов М.М. “Очиқ ерда сабзавот экинлар етиштиришнинг прогрессив технологиялари” Т., “ЎзМЕДИН”, 2002. 3. Зуев В.И., Абдуллаев А.Г. “Сабзавот экинлари биологияси ва уларни етиштириш технологияси”, Т., “Ўзбекистон”, 1997. 4. Рыбаков А.А., Остроухова С.А. “Ўзбекистон мевачилиги” Т., 1981. 5. Ашурметов О.А., Бўриев Х.Ч. “Полиз экинлари биологияси ва етиштириш технологияси”, Т., 2000. 6. Темуров Ш. Узумчилик. Т., “Миллий энциклопедияси” 2002. 7. Бўриев Х.Ч., Ризаев Р.М.- Мева узум махсулотларини биокимёси ва технологияси. Т., “Меҳнат” 2002. 8. Бўриев Х.Ч., Жўраев Р., Алимов О.– Мева сабзавотларни сақлаш ва дастлабки ишлов бериш. Т., “Меҳнат” 2002. 9. Расулов А.– Картошка, сабзавот ва полиз махсулотларини сақлаш. Т., “Меҳнат” 1995. 10. Зуев В.И., Умаров А.А., Қодирхўжаев О. – Интенсивная технология возделывания овоше – бахчевых культур и картофеля. Т., 1987.

Похожие

Узумчилик асослари. Хўраки, винобоп, ва майизбоп узум навларини етиштириш хусусиятлари

Машиналарнинг таъмирлашга мослашганлиги тўғрисида асосий тушунчалар

Пахтачилик ва пахта хом ашёси тўғрисида маълумотлар

Ток селекцияси ва узум навлари

Толанинг ривожланиши ва чигитли пахтанинг хусусиятлари тўғрисида тушунча