Пахтачилик ва пахта хом ашёси тўғрисида маълумотлар - Сельское и лесное хозяйство - Рефераты

Пахтачилик ва пахта хом ашёси тўғрисида маълумотлар

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

65.5 KB

Пахтачилик ва пахта хом ашёси тўғрисида маълумотлар Режа: 1. Пахтачилик ва пахтани қайта ишлашнинг тарихи. 2. Пахтанинг халқ хўжалигидаги аҳамияти. 3. Пахтачилик тўғрисида маълумотлар 4. ХХР ва Ҳиндистонда пахта етиштириш тўғрисида маълумотлар. 5. АҚШ пахтачилигининг ўзига хос хусусиятлари.

1. Пахтачилик ва пахтани қайта ишлашнинг тарихи. Ђўза ўз ватанида кўп йиллик дарахтсимон ўсимлик. Кўп йиллик ғўзаларнинг бўйи 5- 7 м, баъзан 10-20 м ҳам бўлади. Ўзбекистонда етиштириладиган навларники 90-100 см атрофида бўлади. Кўп йиллик ғўзалар поясининг ер бетидаги яқин қисмининг йуғонлиги 15-30 см ва ундан ҳам ортиқ бўлади. Маданий ғўзаларда эса 1-3 см чамасида бўлади. Маълумки, пахта толасидан газлама тўқиш иши энг қадимги давлатлардан бири Ҳиндистонда илк бор амалга оширилган (5000 йил олдин). Эрон ва Арабистонда ғўза ўстириш бундан 2600-2700 йил илгари мавжуд бўлган. Ўрта Осиёда эрамиздан аввал II асрда пахта етиштириш йўлга қўйилган. Бу худудда эрамиз бошида, яъни 200-300 йилларда сифатли газламалар ишлаб чиқарилган. Ђарб давлатларида пахта толасидан газламалар ишлаб чиқариш фақатгина Х VIII асрнинг иккинчи ярмида йўлга қўйилган эди. Ундан илгари Европада ғўза тўғрисида «мева ўрнига нисбатан сифатли, майин жун берувчи» ўсимлик (Геродот, эрамиздан аввал 450 й.) деб таърифланган фантастик афсоналар тарқалган эди. Х VI -Х VII асрларда ғўзани умрида ҳеч қачон кўрмаган ғарб саёҳлари уни қўйга ўхшаш ҳайвон сифатида таърифлаганлар. Эли Уитн (АКШ) 1873 йилда тола ажратувчи машина кашф қилгач, пахтани қайта ишлаш саноати жадал ривожлана бошланди. Шунга қадар пахта толаси чигитдан қўл билан чиғириқлар ёрдамида ажратилар эди (ҳар бир чиғириқ кунига 8 кг пахта толасини чигитдан ажратиши мумкин). 1913 йилда ҳозирги Ўзбекистон худудида 517 та пахта тозалаш заводи бўлган. Шу йили 178,5 минг тонна пахта толаси ишлаб чиқилган. Ҳозирда Республикамизда 102 та пахта тозалаш заводи, 455 та тайёрлаш пункти ишлаб турибди. Ҳозирги вақтда дунёда асосий пахта етиштирувчи давлатлар рўйхатига қуйидагилар киради: (Тола ялпи ҳосили, минг т.) ХХР-5472, АҚШ-3484,

Ҳиндистон-3067,5, Покистон-2200, Ўзбекистон-1049, Туркия-660, Австралия-301,2. Ундан ташқари Бразилия, Миср, Мексика, Юнонистон ва бошқа мамлакатларида пахта етиштирилади. 2. Пахтачиликнинг халқ хўжалигидаги аҳамияти. Пахта мамлакатимиз иқтисодиётида етакчи ўринни эгаллайди. Пахта ва ундан тайёрланган маҳсулотлар (йигирилган ип, газлама, тайёр кийим-кечаклар ва бошқалар) экспортидан олинадиган фойда Республикамиз йиллик валюта тушумларини 30-40 % ини ташкил этади. Ривожланишимизнинг стратегик йўналишларидан бири, пахта хом- ашёсини экспорт қилиш эмас, балки ундан тайёр маҳсулотлар ишлаб чиқариш ва жаҳон бозорига сотишдан иборат. Агар бунга тўлиқ эришилса, пахтачиликдан олинган йиллик валюта тушумлари ҳозиргига нисбатан 6-7 баравар ошиши мумкин. Пахта толасининг ўзига хос хусусияти бошқа табиий ва сунъий толаларда учрамайди. Уни микроскоп остида кўрганимизда спирал шаклда бўлади. Шунинг учун ҳам у эластиклик хусусиятига эга бўлиб, туқимачилик машиналари (дастгоҳлари) да бир-бири билан яхши уланади (агар толани ўзаро бурасак). Пахта толасидан хилма-хил газламалар, ип, арқон, балиқ овлайдиган тур, тасма, транспортёр ленталари, автомобил баллонлари ва бошқалар тайёрланади. Бир тонна пахтадан 340-350 кг тола, 50-60 кг момиқ (линт) ва 600 кг чигит олинади. Бир тонна чигитдан 170 кг мой, 400 кг кунжара (чигитнинг мойи олингандан кейин қолган маҳсулот), 50-60 кг шелуха олинади. Бундан ташкари маргарин, кир совун, алиф мойи, порх, кино ва фотоплёнка, шифер ва бошқа материаллар олинади. Шелуха деб аталадиган чигитнинг ташқи пустидан саноатда техник спирт, лак, ўров қоғозлари, картон ва бошқалар олинади.

Чигит сиртидан ажратиб олинган момиқ (линт) дан иссиқ кийим, кўрпа- тўшаклар тайёрлашда, сунъий ипак, сунъий ойна, линолиум, пластмасса, қоғоз, портловчи модда ва бошқа маҳсулотлар тайёрланади. Жаҳон бозорида 1 т толанинг нархи 800-1200 доллар, пахта мойининг бир тоннаси тахминан 400-500 доллар туради. Ватанимизда кейинги йилларда пахта толасидан тайёр маҳсулотлар (газламалар, эркаклар ва аёллар кийимлари ва ҳ.) ишлаб чиқаришни йўлга қўйишга катта аҳамият берилмоқда. Бир килограмм толадан 5 метр газлама, ёки 140 та ғалтак ип, ёхуд 900 грамм йигирилган ип тайёрлаш мумкин. 5 м газламадан 2 та юқори сифатли эркаклар сорочкаси тикилади. Шундай сорочканинг ҳар бирини жаҳон бозорида 15-60 долларга сотиш мумкин. 2000 йилда Ўзбекистонда 1049 минг тонна тола етиштирилган. Шу толани тахминан 1 млрд долларга сотиш мумкин. Етиштирилган толани ўзимизда қайта ишлаб сорочка тайёрлаб, уларни тахминан 7-10 млрд га пуллаш мумкин. Мамлакатимиз мустақилликка эришганидан кейин пахта хом ашёсини экспорт қилиш эмас, балки замонавий технологияларни қўллаб, ундан тайёр маҳсулотлар ишлаб чиқариб, уларни четга экспорт қилиш, ривожланишимизнинг устувор йўналишларидан бири бўлиб келмоқда. Ҳозирги пайтда етиштирилган толанинг 25-30% ини ўзимизда қайта ишланиб тайёр маҳсулот ишлаб чиқарилмоқда. Ҳукуматимизнинг қарорига кўра 2005 йилга келиб Ўзбекистон етиштирилган толанинг 50 % идан кўпроғини ўзида қайта ишлаши ва бунинг учун илғор технологияга эга бўлган кўплаб корхоналар қуриш кўзда тутилган. 3. Пахтачилик тўғрисида маълумотлар. Ўзбекистонда экилган чигит униб чиққач, тахминан 10 кун ўтгандан сўнг биринчи барг пайдо бўлади. Ђўза униб чиққандан кейин 45-50 кун ўтгач шоналаш, яна 25-30 кун ўтгач гуллаш бошланади. Ђўзанинг кўсаги эса, шундан яна 45-60 кун ўтгач очила бошлаб, пахтанинг умумий етилиш даври унинг селекция навига қараб 100- 160 кун давом этади. Ђўзанинг кўсаги шар шаклда ёки узунлиги 60 мм ва энг

катта диаметри 50 мм бўлган тухум шаклда бўлиб, ичида ўрта толалида 5-7 г ёки узун толалида 3-5 г пахтаси бўлади. Пахтанинг ҳар чигитида 5-15 минг дона тола ўсади. Пахта толасининг ривожланиши икки даврга бўлинади: биринчи даври 25-30 кун давом этиб, бу даврда тола асосан бўйича ўсади, иккинчи давр эса 15-30 кун, айрим ҳолларда 50 кунгача давом этиб, бу даврда унинг деворларида целлюлоза қатламлари йиғилиб, тола пиша бошлайди. Ђўза тупидаги кўсаклар ҳаммаси бараварига пишмайди. Қуйи шохалардаги кўсаклар олдин пишади. Сўнгра ўрта шохалардаги кўсаклар совуқ тушгунча пишиб улгуради, шунинг учун улардан чиқадиган пахта вазмин ва сифатли бўлади. Юқори шохалардаги кўсаклар эса совуқ тушгунга қадар етилиб улгурмайди, натижада улардан олинадиган пахта енгил, сифати паст бўлади. Қуйи ва юқори шохалардаги кўсакларнинг етилиши ўртасида 1,5-2 ой, баъзан эса бундан ҳам кўпроқ вақт ўтади. Шунинг учун пахта ҳосили бир неча марта териб олинади. Очилган кўсаклардаги пахта қулда ва машиналарда териб олинади. 4. ХХР ва Ҳиндистонда пахта етиштириш тўғрисида маълумотлар. ХХР, Ҳиндистон ва Покистонда пахтани етиштириш уни бирламчи қайта ишлаш технологиясига оид илмий, илмий-оммабоп адабиётлар жуда кам. Маълумки, бу мамлакатлар жуда катта иш кучи ресурсларга эга. Айрим рисолаларга таянган ҳолда шуни таъкидлаш мумкинки, ХХР нинг баъзи бир провинцияларида яхши пишиб етилган аммо очилмаган кўсаклар қулда терилиб олиниб айвонларда 1,5-2,5 ҳафта мобайнида қуритилади, сўнгра тўлиқ очилган чаноқлардан пахта қўлда ажратилади. Бундай усулда тайёрланган пахта хом-ашёсидан чиққан толада табиий ранги тулалигича сақланиб қолади, унинг сифат кўрсатгичлари (ифлослик, толанинг технологик хусусиятлари) жаҳон стандартларига тўла-тўкис жавоб беради. Ҳиндистоннинг айрим штатларида ғўза дарахтсимон ўсимлик бўлиб, ҳосилдорлиги 5-7 ц/га дан ошмайди. Етиштирилган ҳосил қўлда терилади,

унинг анча қисми ерга тўкилган бўлади. Табиийки, йиғиб-териб олинган ҳосилда нафақат қўриган барг ва бегона ўтлар қисмлари, балки қум, чанг, кесак ва бошқалар меъёридан анча кўп бўлади. Шунинг учун ҳам пахта сифати жуда паст бўлади. 5. АҚШ пахтачилигининг ўзига хос хусусиятлари. Пахтачиликни механизациялаштириш, пахта хом-ашёсини қайта ишлаш техникаси ва технологиясининг мукаммаллиги даражаси бўйича АҚШ жаҳонда етакчи ўринни эгаллайди. Пахтачилик АҚШ қишлоқ хўжалигининг асосий тармоқларидан биридир. Мамлакатнинг жанубий-ғарбий, жанубий-шарқий ва жануб- марказий қисмларини ўз ичига олган Атлантика океанидан Тинч океанигача бўлган худудларининг табиий-иқлим шароитлари ғўза парвариши учун жуда қулайдир. Пахта етиштириладиган барча 19 та штатнинг худудлари 37 паралелдан қуйида жойлашган. Мавсум даврида ҳавонинг ҳарорати деярли ўзгармайди, энг муҳими эрта совуқлар тушмайди. Хусусан, совуқсиз кунлар шимолий худудларда 180-200 кеча-кундуз, жанубда 235-260 кунни ташкил этади. Пахта етиштириладиган жойларда ўртача ҳарорат 18-20 0 С атрофида бўлади. АҚШ да чигит экиш тупроқ ҳарорати 18-20 0 С ташкил этганда бошланиб, апрел ойининг охири, май ойнинг бошларида тугалланади. Туксизлантирилган уруғлик чигитларини тайёрлаш илғор технологияси чигитларни кам сарф қилинган ҳолда 30 кг/га атрофида уялаб экиш кенг қўлланилиши асосидадир. Шу сабабли пахта етиштириш жараёнида АҚШ да ғўза ниҳоллари одатда ягана қилинмайди. Ҳосилни йиғиб-териб олиш ва уни қайта ишлаш муддати чигит экиш муддати ва ғўзанинг селекция навига боғлиқ. Бу ишлар ўрта толали навлар учун октябр-декабр ойлари ўрталаригача давом этади, узун толали пахта учун октябр ойларида бошланиб феврал ойининг ўрталаригача чузилади. Тез пишар навлар экилган далаларда йиғим-терим сентябр ойида бошланади.

Пахтани асосан фермер хўжаликлари (уларнинг сони 500000 га яқин бўлиб, ҳар бирига тахминан 15 га ер майдони тўғри келади) етиштиради, улар кам харажатлар эвазига юқори сифатли, жаҳон стандартлари талабларига жавоб берадиган пахта маҳсулотлари ишлаб чиқаришдан ўта манфаатдордирлар. Ҳозирги пайтда ер майдони 800 гектаргача бўлган йирик хусусий фермер хўжаликлари ташкил этилмоқда. Улар пахтани етиштириб, ўз пахта заводларида қайта ишлаб, тайёр маҳсулотни ўзаро шартнома асосида сотадилар. Бундай яхлит агросаноат комплексларини тузиш, пахта етиштириш, сақлаш ва уни бирламчи қайта ишлаш борасидаги технологик жараёнларни бир-бирига узвий боғланган ҳолда амалга ошириш имкониятини яратади. Пахтачилик фирмалари турли русумдаги замонавий ерга ишлов берадиган кам, ўртача ва катта қувватга эга бўлган тракторлар ва бошқа қишлоқ хўжалик машиналари билан етарли даражада таъминланган. АҚШ да юқори технологик хоссаларга эга бўлган, инсон ва ҳайвонлар соғлигига зарарли таъсир этадиган госсипол моддаси бўлмаган пахтанинг селекция навлари яратилган ва етиштирилади. Шунингдек, мамлакатнинг пахта етиштириладиган баъзи худудларининг об-ҳаво шароитларини инобатга олиниб, ҳосили кучли шамол таъсирида тукилмайдиган ғўза навлари экилади. Экиш даврида турли машиналар ва осма қурилмалар ёрдамида бир вақтнинг ўзида, уруғ экиш, уғитлаш, ерга гербицид ва фунгицид солиш жараёнлари амалга оширилади. Уруғлик чигитларни тайёрлашга жуда катта эътибор берилади. Уруғлик фонди билан махсус фирмалар шуғулланади. Давлат илмий-изланиш ташкилотлари уруғчилик услубларини ишлаб чиқади. Туксизлантирилган уруғлик чигитларини ишлаб чиқарувчи фирмалар катта майдонларда деҳкончилик қиладилар. Улар энг янги, замонавий ускуналар билан жиҳозланган линтерлаш ва чигитни тайёрлаш цехларига эга бўлган пахта заводларига эга.

Пахтани териб олиш учун горизонтал шпинделли 2 қаторли машина (пиккерлар) лар ишлатилади. Пахтанинг ифлослигини камайтириш учун (45- 50%) «пиккер»нинг такомиллаштирилган вариантидан фойдаланилади. Бу машиналарда пахта хом-ашёси чаноқлар билан бирга терилиб, махсус нов (желоб) дан шпинделли барабанларга узатилади, у ерда пахта чаноқлардан ажратилади ва машина бункерига узатилади. Ватанимиз олимлари ва мутахассислари Республикамиз шароитида «пиккер»лар кўрак йиғувчи машина сифатида фойдаланиш катта самара беришини таъкидламоқдалар.

Адабиётлар : 1. Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамасининг қишлоқ хўжалигида иқтисодий ислоҳотларни чуқурлаштиришга доир қонун ва меёрий ҳужжатлар тўплами . I-II- томлар , Тошкент , « Шарқ », 1998 й . 2. Якубов М.М., Ҳайдаров Ў., A шуров М., Набиева Ў. Пахтани тайёрлаш ва сақлаш технологияси. Маруза матни, Тошкент, 2000 й. 55 б. 3. Жабборов Ғ.Ж., Отаметов Т.У., Ҳамидов A .Х. Чигитли пахтани ишлаш технологияси. Тошкент, "Ўқитувчи", 1987 й. 4. Орипов Р., Сулаймонов И., Умурзоқов Э. Қишлоқ хўжалик маҳсулотларини сақлаш ва қайта ишлаш технологияси. Т. “Меҳнат”, 1991 й. 5. Султоров Ж. Канопни ишлаш технологияси. Т. Ўқитувчи, 1970. 128 б. 6. A табаева Х.Н. Умаров З.У. ва бошқалар. Ўсимликшунослик. Т. Меҳнат. 2000й. 250 б. 7. Симонгулян Н.Г., ва бошқалар. Ғўза генетикаси, селектсияси ва уруғчилиги. Тошкент, меҳнат, 1987 й. 8. Шайхов Т. ва бошқ. «Пахтачилик», Т. «Меҳнат», 1990й. 345 б.

Похожие

Ўзбекистоннинг пахтачилик бўйича дунёда тутган ўрни, ғўзанинг келиб чиқиши ва ер юзасида тарқалиши тарихи, ғўзанинг ботаник классификацияси

Пахтачиликнинг самарадорлигини ошириш имкониятлари

Чигитли пахтани тайёрлаш пунктлари тузилиши ва қабул қилиб олиш қоидалари

Тадқиқот ўтказиш шароитлари ва услублари (пахтачилик)

Махсулот сотишни асосий йуналишлари ва уларни такомиллаштириш