Ток селекцияси ва узум навлари - Сельское и лесное хозяйство - Рефераты

Ток селекцияси ва узум навлари

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

55 KB

Ток селекцияси ва узум навлари Режа: 1. Ампелография фани тўғрисида. 2. Ўзбекистонда узум навлари коллекциясини ўрганиш. 3. Узум навларининг биологик, морфологик ва хўжалик белгиларига қараб шартли равишда бўлиниши. Винобоп, хўраки ва майизбоп узум навларининг умумий таърифи.

Таянч иборалари: Ампелография нима, узум навлари, винобоп, хўраки, майизбоп навлар, ток селекцияси, клон усули, узум навлари коллекцияси, Магарач узум навлари коллекцияси, нав ўрганиш, нав синаш, нав янгилаш, нав белгилар, нав хусусиятлари,абориген навлар, узум навларини ўрганувчи илмий тадқиқод институтлари ва тажриба станциялари. . Хўжалик учун қимматли белги ва хусусиятлари нисбатан барқарор, ирсий жиҳатдан бир-бирига яқин бўлган клонларнинг вегетатив йўл билан кўпайтириб ҳосил қилинган насли узум нави деб аталади. Клон – битта ўсимликни вегетатив йўл билан кўпайтириб олинган ўсимликлар йиғиндисидир. Клон ўсимликлари нисбатан бир хил бўлади. Аммо, улар бирор даражада ирсий жиҳатдан яқин клонлар аралашмасидан иборат бўлади. Узум навларини, уларни ботаник таърифини, агробиологик хусусиятларини, технологик таърифини ўрганувчи фан ампелография фанидир. Ўзбекистонда биринчи узум коллекцияси (1900-1902йилларда) Туркистон қишлоқ хўжалиги тажриба станциясида А.А.Дилевский томонидан барпо этилган. Ўзбекистонда узумларнинг ассортименти жуда кўп. Кўп асрлик халқ селекцияси натижасида яратилган махаллий навлар алохида қимматга эга. Улар 200 дан ортиқ навни ўз ичига олади, баъзилари ҳали таърифланмаган. Республикамизда ҳозирги кунда бир қанча чет давлатлардан келтирилган навлар ҳам кўп ўстирилади. Энг кўп тарқалганлари: Закавказье навларидан-Баян Ширей, Саперави, Ркацители, Тавквери; Венгрия навларидан – Фурминт; Ғарбий Европа навларидан – Каберне совиньон, Рислинг, Морастель, Алеатико, Мускатлар. Ўзбекистонда бу навлар яхши ўсади, мўл ҳосил беради ва улардан юқори сифатли винолар тайёрланади.

Стандарт ассортиментга собиқ Бутуниттифоқ Ўсимликшунослик институтининг Ўрта Осиё станциясида А.М.Негруль ва М.С. Журавель томонидан чиқарилган Ўзбекистон мускати, Кечки ВИР, Тарнов, Октябрский, Волга-Дон ва шу каби бошқа селекция навлари ҳам киритилган. ВИР кишмиши, Победа, ВИР Мускати, Зарафшон кишмиши, Ботир кишмиш, Хишров, Ризамат каби навлар Р.Р.Шредер номидаги Ўзбекистон Боғдорчилик ва узумчилик ИИБсида яратилиб, ҳозирги кунда ишлаб чиқаришда кенг экилмоқда. Ўзбекистондаги илмий муассасалар коллекцияларида Америка гуруҳидаги навлардан – Изабелла, Лидия ва Амурский узуми бор. . Узумнинг махаллий навлари асосан хўраки ва кишмиш навларидан иборат. Хўраки навлар узум бошларининг йирик ва кўпинча сийрак бўлиши ҳамда ғужумнинг тиғиз ва эти ажойиб таъмли йирик чиройли бўлиши билан ажралиб туради. Аммо ғужумларнинг шираси кам. Бир қанча маҳаллий хўраки навлар (Нимранг, Ҳусайни, Тойфи, Чарос, Каттақўрғон ва бошқалар) бир қанча қўшни давлатларда ҳам кенг тарқалган. Уларнинг ичида эртаги июнь охири, ўртаги ва кечки (октябрь) муддатларда пишадиган навлар учрайди, шу сабабли 100-120 кунгача янги узум истеъмол қилиш мумкин. Бундан ташқари, янги хўраки узум тупидан узиб олингандан тегишли шароитда 4-5 ой ва ундан ортиқ сақланиши мумкин. Кишмиш навларининг узум бошлари оқ (Оқ кишмиш) ёки қора (Қора кишмиш) рангли, кўп миқдорда уруғсиз, ғужуми катта бўлади. Бу навлар пишганда жуда кўп шакар тўплайди. Самарқанд вилоятида ўстириладиган Оқ кишмиш нави энг яхши нав хисобланади. Қуритиш учун фақат кишмиш навларигина эмас, балки юқори сифатли майиз берадиган (Гермиён, Авлоний) баъзи маҳаллий хўраки навлардан (Султон, Каттақўрғон, Нимранг, Жўра узум ва бошқалар) ҳам фойдаланилади. Уруғлик майиз узуққа ташилганда ва сақланганда бузилмайди.

Винобоп маҳаллий навлар кам бўлиб, улар ҳали кенг тарқалмаган, айрим худудлардагина тўпланган. Уларнинг баъзилари (Сояки, Бахтиёри, Бишти, Туркмани ва бошқалар) дан оқ хўраки ва шампан винолари, (Буваки, Юмалоқ, Вассарға) дан эса юқори дессерт винолар тайёрланади. Хўраки ва кишмиш навлардан ҳам вино тайёрласа бўлади, лекин виносининг сифати анча паст бўлади. Ўзбекистоннинг иқлим шароити: ёруғлик ва иссиқликнинг мўл бўлиб совуқсиз даврининг узоқлиги, тупроқнинг унумдорлиги, ерларнинг суғориб, хўжаликда турли мақсадларда фойдаланиладиган ва турли муддатларда пишадиган узум навларининг ўстиришга имкон беради, бу эса маҳаллий аҳолининг янги узумга, вино ва қуруқ мева тайёрлаш саноатининг хом-ашёга бўлган талабини қондирибгина қолмай, балки янги узум ва майизни бошқа давлатларга ҳам чиқариш мумкин. Узумчиликнинг ишлаб чиқариш ва Ўзбекистоннинг айрим вилоятлари ҳамда худудларининг узум ассортименти уларнинг тарихий- табиий ва иқтисодий шароитига қараб турлича бўлади. Тошкент вилояти ва Фарғона водийсидаги узумчилик хўжаликларида асосан хўраки узум етиштирилади. Баъзи йилларда вино ишлаб чиқаришнинг ривожланиши муносабати билан винобоп навлар, айниқса европа ва кавказ навлари анчагина ва маҳаллий навлар эса камроқ ривожланади.. зарафшон водийсида (Самарқанд ва Бухоро вилоятлари) да асосан кишмиш ва майизбоп-хўраки узум навлари етиштирилади. Сурхнадарё вилоятида хўраки-майизбоп ва кишмиш навлари, Хоразм ва Қорақалпоғистонда асосан хўраки узум етиштирилади. . Ҳозирги кунда Ўзбекистонда қўйидаги узум навлари катта майдонларга экилиб, районлаштирилган. Хўраки ва кишмиш навлар: Қора халилий, Чарос, Хусайни, Венгрия мускати, Александрия мускати, Оқ вассарға, Қора жанжал, Султони, Нимранг, Пушти Паркенти, Юмалоқ, Каттақўрғон, Ўзбекистон мускати, Победа, Пушти тойфи, Жўра узум, кечки ВИР, Октябрский, Зарафшон кишмиши, Гўзал қора, Андижон қораси, Қора калтак, Тана кўзи, Штур ангур.

Винобоп навлар: Бахтиёри, Пушти мускат, Рислинг, Алеатико, Тарнов, Майский черный, Хиндоги, Ркацители, Сояки, Баян Ширей, Саперави, Асил қора, Бишти, Морастель, Пино фран, Опорто, Венгрия мускати, Алиготе, Каберне, Қора вассарға. Бу навлар бир қанча биологик, морфологик ва хўжалик белгилари билан бир-биридан фарқ қилади. Масалан, винобоп, узум навлари учун умумий бўлган қуйидаги хусусиятларни келтириш мумкин: уларнинг кўпчилиги ток туплари кучсиз ўсувчи, новдалари нозик ва бўғим оралиқлари қисқа, узум доналари-мевалари асосан юмалоқ шаклда бўлиб, зич жойлашган. Кўпчилик винобоп навлар касалликлар зараркунандаларга чидамли, ноқулай ташқи муҳит омилларига ҳам чидамли. Меваларнинг биокимёвий таркибида эса кислоталар кўп, қатдорлиги нисбатан паст, вино ва шарбат чиқиши юқори. Винобоп навларда ҳосилдор новдалар умумий чиқарган новдаларга нисбатан 60% гачани ташкил этади, ҳосилдорлик коэффиценти 1,3-1,6 га тенг. Шунинг узум бошлари кичик бўлишига қарамасдан ҳосилдорлиги юқори. Хўраки-майизбоп навларда эса ток тўплари асосан кучли ўсувчи, новдалари йўғон, бўғим оралари узун, узум бошлари йирик, узум мевалари ҳар хил рангда ва шаклда бўлади, ҳамда мевалар узум бошида сочилиб жойлашади. Бу навлар касалликларга нисбатан чидамсиз, совуққа ва ноқулай иқлим шароитларига ҳам чидамсиз. Умумий кўкарган новдаларга нисбатан ҳосилдор новдалар 30-40%дан ортмайди, ҳосилдорлик коэффиценти 1,0-1,1 га тенг. Шунинг учун, бу новларда узум бошлари йирик бўлишига қарамасдан ҳосилдорлик анча паст, гектаридан баъзи новларда 100-110 ц дан ошмайди. Ҳозирда Ўзбекистон токзорларининг нав таркибидаги асосий камчиликлари деб қуйидагиларни кўрсатиш мумкин: 1. Битта хўжаликда аралаш ўтқазилган навларнинг жуда кўп бўлиши қайта ишлашга кўпинча аралаш навлар ҳосили келишига сабаб бўлади. Бундай токзорларда ҳар бир навга хос агротехникани қўллаш мумкин бўлмайди.

2. Токзорларда паст сифатли маҳаллий ва иқлимга тўғри келмайдиган ток навларининг бўлиши. 3. Гуллари функционал урғочи типда бўлган, чангловчи навларга ва сунъий чанглашда эхтиёж сезадиган ток навларининг нисбатан кўп бўлиши. 4. Жуда эртаги ва эртаги навларнинг камлиги ва кечки навларнинг нисбатан кўплиги. 5. Тўла қимматга эга бўлган рангли кучли винолар тайёрланадиган қизил винобоп навлар экилган майдоннинг кичиклигидир. Бўлажак агроном Ўзбекистонда ўстириладиган барча узум навларининг морфологик, биологик ва хўжалик белгиларини билишлари ва ҳар қайси хўжалик учун мос келадиган узум навини танлай билиши керак.

Адабиётлар: 1. Балашев Н.Н., Земан Г.О. “Сабзавотчилик” Т., “Ўқитувчи”, 1977. 2. Бўриев Х.Ч., Зуев В.И., Қодирхўжаев О. Мухамедов М.М. “Очиқ ерда сабзавот экинлар етиштиришнинг прогрессив технологиялари” Т., “ЎзМЕДИН”, 2002. 3. Зуев В.И., Абдуллаев А.Г. “Сабзавот экинлари биологияси ва уларни етиштириш технологияси”, Т., “Ўзбекистон”, 1997. 4. Рыбаков А.А., Остроухова С.А. “Ўзбекистон мевачилиги” Т., 1981. 5. Ашурметов О.А., Бўриев Х.Ч. “Полиз экинлари биологияси ва етиштириш технологияси”, Т., 2000. 6. Темуров Ш. Узумчилик. Т., “Миллий энциклопедияси” 2002. 7. Бўриев Х.Ч., Ризаев Р.М.- Мева узум махсулотларини биокимёси ва технологияси. Т., “Меҳнат” 2002. 8. Бўриев Х.Ч., Жўраев Р., Алимов О.– Мева сабзавотларни сақлаш ва дастлабки ишлов бериш. Т., “Меҳнат” 2002. 9. Расулов А.– Картошка, сабзавот ва полиз махсулотларини сақлаш. Т., “Меҳнат” 1995. 10. Зуев В.И., Умаров А.А., Қодирхўжаев О. – Интенсивная технология возделывания овоше – бахчевых культур и картофеля. Т., 1987.

Похожие

Пиёздошлар селекцияси ва уруғчилиги

Куйчилик селекцияси

Чўчқачилик селекцияси

Паррандалар селекцияси

Бодринг селекцияси ва уруғчилигининг хусусиятлари