Пиёздошлар селекцияси ва уруғчилиги - Сельское и лесное хозяйство - Рефераты

Пиёздошлар селекцияси ва уруғчилиги

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

66 KB

Пиёздошлар селекцияси ва уруғчилиги Режа: 1. Морфобиологик хусусиятлари. 2. Селекциянинг ютуқлари ва асосий йўналишлари. 3. Селекция учун дастлабки материал ва селекция усул лари. 4. Пиёз уруғчилиги.

Пиёздошлар – пиёздошлар оиласи ( Alliaceal ) нинг Allium турку мига мансуб. Туркум 500 – 600 тагача турни ўз ичига олиб, улардан – 50 таси Марказий Осиёнинг текислик ва тоғли қисмларида ўсади. Марказий Осиёнинг тоғли жойларида бош пиёзнинг ёввойи хил лари ҳам ўсади. Ошанин пиёзи, Вавилон пиёз, аралаш пиёз ва маданий саримсоқнинг уруғ аймоғи бўлган ингичка учли узун пиёз шулар жумласидандир. Демак, Марказий Осиёни мадний пиёз ва сарим соқнинг биринчи урғочи ҳисобланади. Бош пиёзнинг ( Allium cepa L )нинг хили жуда кўп. ВИР коллек циясида 50 дан ортиқ мамлакатлардан келтирилган 2000 – ортиқ нав намуналари мавжуд. А.В. Кузнецов ва Н.Х.Трофимец бўйича бош пиёз 2 та кенжа тур дан иборат. Ўрта рус пиёзи ва жануб пиёзи. Ўрта рус пиёзи 3 та географик гуруҳни Москва, Ростов ва Курск гуруҳларини бирлаштириб уларга 2 – 3 йиллик, аччиқ мазали, ўртача ва кўп учли пиёзлар мансуб. Жанубий кенжа турнинг 4 та географик гуруҳи – Испан, Кавказ, Жанубий – Украина, Ўрта Осиё пиёзлари бор бўлиб улар 2 йиллик, чучук ёки камроқ аччиқ бўладиган кўп уяли йирик пиёзлар беради. Бош пиёз пояси ниҳоятда калта бўлиб унга найсимон барглар би риккан. Барг қўлтиқларида кўртаклар пайдо бўлиб, уларнинг бири ол дингисининг ичидан чиқади. Натижада сохта поя пайдо бўлади. Пиёз нинг шакли яссидан то сигарасимон шаклга эга бўлиб уларнинг катта – кичиклиги экиш ва етиштириш шароитларига боғлиқ. Қуруқ пўстларининг ранги оқ, сариқ, жигаррангдан бинафша ранггача бўлиши мумкин. Мазаси – чучук, ярим чучук ва аччиқ навлари тафо вут қилинади. Пиёзда қуруқ моддалар қанча кўп тўпланса, эфир мойлари ҳам шунчалик кўп тўпланиб, мазаси ҳам аччиқлашиб боради. Ўзбекистонда экиладиган навлар майсалар пайдо бўлганидан то товар пиёз бергунича 130-200 кун давр талаб этилади. Ўсув даври бўйича уларни қўйидагича гуруҳланади.

Ўсув даври 150 кунгача – тезпишар, 150-180 – ўртатезпишар ва 180 кун - кечпишар ҳисобланади Бош пиёз совуққа чидамли бўлиб, иссиққа унча талабчан эмас,1– 16 С да вегетатив фазадан репродуктив фазага ўтиши мумкин. Бош пиёз қисқа кун ўсимлиги, 10 соатли қисқа кунда пиёзнинг ҳамма на в-лари фақат йўғонлашган сохта поя чиқаради ва пиёз тугмайди, 13 со атли кунда жанубий навлар 2-2,6 % нормал пиёз ҳосил қилади, Шимо лий навлар эса фақат йўғонлашган сохта поя ҳосил қилади. Шунинг учун шимолий навлар одатдаги муддатда экилса пиёз туғмайди, жанубий навлар эса шимолда экилганда ўсув даври етарли бўлиб турса пиёзлар ҳосил қилади. Гуллаш биологияси. Ўзбекистон шароитида пиёзлар иккинчи йили гулпоя чиқаради. Гулпоянинг бўйи 0,8 – 1,8 м гача бўлиб, улар дан шарсимон, тўпгул, сохта соябон чиқиб унда 200-300 та гул бўлади. Гулпоянинг катта бўлиши ва унда углеводлар ва бошқа моддалар миқдорининг кўп бўлиши пиёзнинг юқори даражада мосланувчанли гини, узоқ вақт нам етишмаса ҳам гуллаш ва уруғ ҳосил қилишни таьминлай олишини билдиради. Гуллари икки жинсли, уруғчиси ва чангчиси 6 тадан бўлиб, уруғчиси узун устунчаси ва калта тумшуқчаси, чангдонлари 4 қиррали сариқ ёки яшил рангда бўлади. Чанг зарраси вазмин, ёпишқоқ тугун часи устки, 1-3 бўлаклар асосида нектарда жойлашган. Пиёздошлар асарларилар, ари ва пашшалар ёрдамида четдан чангланади. Тўпгулда гуллар учидан асосига қараб очилади. Гуллари соат 7-8 дан то соат 13-14 гача энг кўп очилиши кузатилади. Гуллар очилган дан кейинги учинчи кун тумшуқча чангланишга мойил бўлади. Гул соябони 6-10 кун давомида очилиб туради. Айрим гулларнинг очилиб туриши 3-6 кун давом этади. Пиёз тупининг гуллаши 30-40 кун давом этиши мумкин. Бош пиёз мевасида уруғланиш шароитига қараб 2-3 тадан 5-6 та гача уруғ бўлади. Уруғланишдан то уруғлар тўла етилгунича 50-60 кун ўтади. Уруғлар

намлиги 18 –22% бўлганда технологик етук ҳисобланади. Уларни сақлашга қўйишда улар кондиция намлигигача (кўпи билан 11 %) қуритилади. 1 туп бош пиёз 2-3 грамм уруғ беради. 1000 дона уруғининг массаси 2,5 – 4,0 грамм бўлиб, 1 кг да – 250-400 минг дона уруғ бўлади. Бош пиёз уруғлари нав сифатига кўра 3 категорияга бўлинади: 1 категория уруғлар – 98% тозаликка эга бўлиши лозим, 2 категория уруғлар - 95% ва 3 категория уруғлар - 85% (2 % гача бошқа нав ва дурагайлар ара лашмаси бўлиши мумкин). Бош пиёз экиш сифатлари бўйича 2 синфга бўлинади: Биринчи синфда унувчанлик камида - 80%, тозалиги - 99% ва бошқа аралашмалар кўпи билан 0,5 %, иккинчи синфда эса бу кўрсатгичлар 50, 95 ва 0,5 % бўлиши керак. Селекциясининг ютуқлари ва йўналишлари. Пиёздошларнинг ва тани мамлакатимиз бўлгани учун ХХ асрнинг биринчи ярмидаёқ халқ селекцияси усуллари билан яратилган Жайдари навлар- популяциялар экилган. Фаргона водийсида: думалоқ шаклли Андижон пиёзи, Қўқон, Рапкон, Хўжанд, думалоқ – чўзинчоқ ва сигарасимон Марғилон пиёз лари кўп тарқалган бўлган. Самарқанд вилоятида: қизил бинафша ва жигарранг тусли Са марқанд пиёзи, Бухоро, Қашқадарё ва Сурхондарё: Туркманистондан келиб чиққан Фароб нави, Қорақалпоғистон ва Хоразм: Фароб нави ва тухумсимон шаклли оқ пиёз экилган, Тошкентда - думалоқ ва сал чўзунчоқ шаклли оқ пиёз ва булғар деҳқонлари олиб келган Каба нав пиёз экилган. Селекция ишлари мамлакатимизда 1937 йилдан Каба навида бош ланган ва қўйидаги навлар яратилган: Каба 132 (1946), Фароб 167 (1950), Самарқанд 172 (1949).

Ҳозирги Маргеланский удлиненный (маҳаллий нав), Каба 152, Самаркандский Красный 172, Караталский ва Испанский 313 навлари районлаштирилган. Селекциясининг асосий йўналишлари: тезпишар, юқори ҳосилдор, касаллик ва зараркунандаларга чидамли навлар яратиш. - яхши сақланувчанлик; - таркибида кул қуруқ моддалари кўп; - ёз, куз – қиш даврларда фойдаланишга яроқли; - шурхок ерларга мослик; - механизацияга мослик, бир вақда етиладиган; - пиёзлари думалоқ бўлиб устидаги пусти тақалиб тура диган, пи шиқ ва қуруқ (қуруқ пустининг қалинлиги 0,4 – 0,6 мм) навлар яратиш пиёз селекциясининг асосий мақсади бўлиб ҳисобланади. Селекция учун дастлабки материал ва селекция усуллари. Яни на влар яратиш учун селекция усуллари билан яратилган жайдари навлар ва дурагайлар дастлабки материал бўлиб хизмат қилиши мумкин. Ҳозирда пиёз генофондида 2000 дан ортиқ нав ва дурагайлар мавжуд. Маҳаллий навлар шароитга мос, юқори ҳосилдор ва мазаси яхши навлар яратиш учун қимматли дастлабки материал бўлиб хизмат қилиши мумкин. - Юқори ҳосилдорлик учун Испанская навлари билан Ўзбек Осиё гуруҳига кирувчи Самаркандский Красный 172, Караталский, Испан ский 313 навлари яхши дастлабки материалдир. - Тезпишар навлар яратиш учун ВИР нинг 200, 776, 1070, 1163, 1433, 1452, 1455, 1472 намуналари, шурланган ерларга мос навлар яратиш учун Фаробский 167, Испанский 313, Казахский, Краснадар ский 135, Маргеланский желтый 55, К-1879, К – 8226 ва бошқа навлар, переноспороз касаллигига чидамлилик йўналишида Йигева (Эстония), Штутгартский (Германия), ВИР намуналари, Марказий Осиёда ўсадиган маданий ва ёввойи турлар дастлабки материал бўлиб хизмат қилиши мумкин. Булардан ташқари пиёз селекциясида полиплоидия самарали усул ҳисобланади. Хорижда физик ва химиявий

мутагенез яхши натижалар берган. Ўзбекистонда пиёз селекцияси яхши ўрганилмаган бўлиб, шу пайтгача асосан маҳалий навлар яхшиланган бўлиб бошқа селекцион усуллардан фойдаланилмаган. Шунинг учун бу соҳа селекциясида истиқболли бўлиб ҳисобланади. Чатиштириш учун ва ўсимликларни танлашда қўйидаги белги ларнинг доминантлигини эътиборга олиш керак: аччиқ ва ярим аччиқ – чучукдан, нотўғри ассиметрик шакли – силлиқликдаги (шарсимон, думалоқ), кўп уялик – кам уяликдан, кўп мўртаклик –бир мўртаклиликдан, бинафша ранг – оч тусдан устун туриши аниқланган. Бундан ташқари баъзи коррелятив боғлиқликларни билиш керак. Масалан: пиёзлари яссироқ шаклдаги навлар чузиқ шаклли навларга нисбатан тезпишар бўлади, пушти ранг пиёзнинг кечпишарлигини билдиради. Селекция усулларидан аввал оилавий танлашлар, кейин эса яхши ланган оилавий танлаш усули қўлланилади. Пиёз уруғчилиги. Республикада пиёз уруғчилиги икки йил даво мида олиб борилади. Биринчи йил уруғлик пиёз етиштириш техноло гияси озуқабоп (товар) пиёз етиштириш технологиясидан фарқ қилмайди. Лекин агрономик усул ва услублар оптимал муддатда ўтказилади. Пиёз уруғчилигида сақлаш сифатини ошириш учун уруғлик пиёз одатда эрта баҳор ва кузги муддатда экилади. Августда экилган пиёз яхши сақланмайди. Шунинг учун бу муддатдан фақат товар маҳсулот олиш учун фойдаланилади. Ўсув даврида нав тозалаш ишлари олиб борилиб, йиғиш олдидан апробация ўтказилиб, аралашмалардан тозаланади. Уруғлик пиёз қўлда ёки КТН- 2Б, КСТ - 1, 4 маркали элеваторли ковлаш машиналари ёрдамида йиғиштириб олинади. Ҳосил 10-12 кун хирмонда қуритилиб палаги кесиб ташланади ва ПСЛ-6, ОВЛ-6 ва СЛС-7 машиналарда сараланади. Уруғлик учун диаметри 7-10 см пиёзлар маъқул ҳисобланади. Уруғлик пиёз ҳарорати 2,6 С0 да, намлиги 75- 80 % бўлган махсус бино ларда қалинлиги

30-50 см ли стеллажларда сақланади. Далага экишга 3-4 ҳафта қолганда бино ҳавосининг ҳарорати 18 – 200 С гача кўтарилади. Яхши шамоллатиб турадиган биноларда пиёзни 2 м гача қалинликда сақлаш мумкин. Баҳорда иложи борича пиёз эрта экилади. Бу майдонга кузда чи риган гунг ёки гектарга 3-5 ц суперфосфат, 2-3 ц калийли ўғитлар со линади. Баҳорда бароналаш билан 1- 1,5 ц. аммиакли селитра бери лади. Уруғли пиёзлар кузда ҳам экилиши мумкин. Улар қишгача илдиз олади, баҳорда эрта ривожланади, 15 – 20 кун тезроқ пишиб етилади ва 1,5 – 2 баравар юқори ҳосил бериш мумкин. Уруғлик пиёз далаларида очиқ ерларда изоляция – 2000 м ёпиқ ерларда камида 600 м. бўлиши керак. Пиёз қатор ораси 70 см, ўсимликлар ораси 15-20 см қилиб эки лади. Бунда 1 га майдонга 4- 8 т пиёз сарфланади. Кузда 15-16 см, баҳорда 4-5 см чуқурликда экилади. Уруғлик пиёз ўртача 5-7 марта суғорилади, уч марта култивация, икки марта чопиқ қилиниб, икки марта озиқлантирилади (барг ёзган дан кейин ва поялари ҳосил бўлиб келаётган даврда 1 га 1-1,5 ц амми акли селитра, 1,5-2 ц, супер фосфат ёки 0,7-0,8 ц аммофос берилади). Пиёз уруғлари июн охири ва июл бошларида бирин- кетин етилиб боради. Ҳосил 1-2 та кусаклар ёрилишига келган маҳалда бошланади. Уруғлар осон тўкилгани учун унинг боши эгиб 20-30 см узунликдаги гулпояси билан кесиб олинади. Улар бризент устига юпқа ёйиб, эзи либ бостирма тагида қуритилади ёки кичик – кичик боғ қилиб боғланади. Улар димиқмаслиги учун дастлабки 3-4 кунлари 2-3 марта паншаха билан аралаштириб турилади 10-15 кундан кейин уруғлик янчилади. Уруғни офтобда қуритиш сояда қуритишга қараганда ҳосилдорликни пасайтириб юборади. Уруғлар ОВА-1, «Петкус – Гигант», К-531/1, «Петкус –Салитра» К-218 машиналарида ва Пневматик саралаш столларида тозалаб сара ланади. Уруғ ҳосили ўртача 0,3 –0,8 т/га ни ташкил этади.

Кейинги пайтларда пиёзни қайта экмасдан туриб уруғ етиштириш усули тобора кенг оммалашмоқда. Бунинг учун кузда, қишга яқин ва эрта баҳорда экилган пиёз сийраклаштирилади ва юмшатилиб кумиб қўйилади. Келаси йил усти очилиб яна парвариш давом эттирилади. Бунда ҳар бир ўсимликдан олинадиган уруғ миқдори камроқ бўлсада, лекин туплар сонини ошириш (280 – 320 минг туп/га) ҳисобига юқори уруғ ҳосили олиш мумкин.

Адабиётлар руйхати: 1. А. Абдукаримов Д.Т., Сафаров Т.С., Остонақулов Т.Э.. «Дала экинлари селекцияси, уруғчилиги ва генетика асослари». Тошкент., «Меҳнат», 1989 й. 2. Бўриев Х.Ч. «Сабзавот экинлари селекцияси ва уруғчилиги». Тошкент. 1999 й. 3. Бўриев Х.Ч., Бойматов К., Жураев Р., «Мева ва резавор мева экинлари селекцияси ва навшунослиги». Тошкент, «Меҳнат», 2001 й. 4. Веселовский И.А., «Селекция и семеноводство овощных и пло довых культур»., Ленинград., «Колос»., 1965 г. 5. Гусаева И.Н. «Яблоня в вашем саду»., М., изд. МГУ., 1992 г. 6. Кульков О.П., «Физиология и биохимия сезенного развития плодовых в Узбекистане»., Ташкент. «Фан»., 1978 г. 7. Мирзаев М.М., Собиров М.К. «Боғдорчилик»., Тошкент., «Меҳнат»., 1987 й. 8. Прохоров И.А., Потапов С.П. «Практикум по селекции и семе новодству овощных и плодовых культур»., М., «Агропромиздат», 1988 г. 9. Под ред. Озолина Г.П. «Орехоплодные в Узбекистане»., «Тош кент., «Меҳнат»., 1990 г. 10. Селекция и сортоведение плодовых и ягодных культур. (Под редакцией А.С.Татаринцева)., - М., 1981 г. 11. Собиров М., «Томорқа боғдорчилиги»., Тошкент., «Меҳнат»., 1991 й. 12. Трусевич Г.В. «Интенсивно садоводство»., М., «Россельхозиз дат»., 1978 г.

Похожие

Ўзбекистонда помидор селекцияси ва уруғчилиги ху¬сусиятлари

Куйчилик селекцияси

Чўчқачилик селекцияси

Паррандалар селекцияси

Ток селекцияси ва узум навлари