Толанинг ривожланиши ва чигитли пахтанинг хусусиятлари тўғрисида тушунча - Сельское и лесное хозяйство - Рефераты

Толанинг ривожланиши ва чигитли пахтанинг хусусиятлари тўғрисида тушунча

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

75.5 KB

Толанинг ривожланиши ва чигитли пахтанинг хусусиятлари тўғрисида тушунча Режа: 1. Толанинг пайдо бўлиши. 2. Толанинг ривожланиши. 3. Пишган ва пишмаган толалар. 4. Ўлик толалар ва уларнинг пайдо бўлиши сабаблари. 5. Пахтанинг технологик хусусиятлари тўғрисида тушунча ва уларнинг аҳамияти.

1. Толанинг пайдо бўлиши. Пахта толаси тўқимачилик толалари ичида кенг тарқалгани ҳисобланади. У чигит қобиги эпидермисининг жуда чўзиқ ҳужайраси бўлиб, тук ҳисобланган ҳар бир тола битта ҳужайрадан иборатдир. Пахта толасининг кимёвий таркиби қуйидагилардан иборат: целлюлоза 97,0-98,5%, пектинли моддалар 0,8-1,0%, мой, мумсимон моддалар - 0,3-1,0%, азот ва оқсиллар 0,2- 0,3% ва бошқа моддалар. Шунингдек, чигит тукининг ҳар бир чигит қобиғидаги ташқи эпидермиснинг битта ҳужайрасидан вужудга келади. Лекин у бўйига унчалик чўзилиб кетмайди. Асосий толаларнинг пайдо бўлиши ғўза гулга кирган кундан бошлаб, баъзи навларида (Gossypium barbadense) ва шулар билан чатиштирилган баъзи дурагайларда гуллаш олдидан бошланади. Гул очиладиган кундан то тугунчадаги уруғкуртак уруғнишигача уруғкуртакнинг ташқи эпидермисидаги баъзи ҳужайраларнинг ташқи деворчаси бўртиб чиқа бошлайди, натижада эпидермиснинг бошқа ҳужайраларидан ташқарига чиқиб турадиган ўсик пайдо бўлади. Уруғкуртак уруғлангач, бўртиб чиққан ҳужайралар бўйига тез чўзила бошлайди, диаметри ҳам сал катталашади, сўнгра деворлари қалинлашади ва шу тариқа ҳужайра толага айланади. Уруғкуртакдаги ташқи эпидермиснинг толага айланадиган ҳужайрасини актив ҳужайра дейилади. Эпидермиснинг актив ҳужайраларидан ўсик пайдо бўла бошлаши билан бирга чигит ривожланишининг дастлабки кунларида эпидермис ҳужайралари бўлинади, яъни ҳужайралар кўпаяди. Мана шу бўлиниш натижасида пайдо бўлган хужайранинг баъзиси актив ҳужайраларга айланиб, тола ҳосил қилади. Натижада уруғланган уруғкуртак сиртида толага айланадиган ўсикларнинг ҳаммаси бир вақтда пайдо бўлмайди. Бундан ташқари, бу ўсиклар уруғкуртак сиртида бир текисда жойлашмайди ва буларнинг ривожланиши тезлиги ҳам ҳар ҳил бўлади. Масалан: чигитнинг халаза қисмида толага айланадиган ўсик гуллашнинг биринчи кунда (G. barbadense),

àéðèì ғўза формаларида гуллаш олдидан пайдо бўла бошлайди. Бу ерда ўсиклар бирмунча қалинроқ жойлашади. Чигитнинг микропила томонида толага айланадиган ўсиклар кейинроқ шаклланиб сийракроқ жойлашади ва секинроқ ўсади. Эпидермиснинг айрим ҳужайралари суғориладиган деҳқончилик шароитида ғўза гуллаганда 6-10 кун ўтгач, лалмикор деҳқончилик шароитида эса 4 кун ўтгач бўртиб чиқиб, бўйига ўса бошлайди. Лекин жуда суст ўсади, сўнгра асосан момиқ пахта деб айтиладиган чигит тукига айланади. 2. Толанинг ривожланиши. Тола ривожланиши икки босқичга бўлинади, ҳар бир босқич шароитида 25-30 кун давом этади. Биринчи босқичда тола асосан бўйига ўсиб, ғўзанинг тегишли тур ва навига хос катталикка етиб олади. Асосий тола жуда тез ўсиб 15-16 кун ичида ўзининг ҳақиқий узунлигининг тахминий ярмига етади, 25-30 кун деганда унинг бўйига ўсиши деярли тўхтайди. Тола пайдо бўлган кундан бошлаб то 12-15 кунгача унинг диаметри катталашаверади. Толанинг диаметри бошдан оёқ бир хил бўлмайди. Унинг асоси ёки ўртасининг диаметри бирмунча каттароқ Толанинг юқори қисмининг диаметри аста секин қисқариб боради. Шу сабабли унинг уч томони сезиларли даражада ингичка, лекин учи тўмтоқ бўлади. Тола бўйига чўзилаётганда унинг деворчалари ҳамма вақт юпқалигича қолаверади ва улар мой-мум модда - кутин аралашган клечаткадан ташкил топади, бу мой-мум моддаларининг миқдори ғўза формаларига қараб кескин даражада ўзгаради. Толанинг мана шу юпқа деворчаси кутикула деб аталади. Тола ривожланишининг иккинчи босқичида унинг ички қисми ташкил топади, яъни деворчалари (кутикула девори) нинг ички томонида целюлоза қатлами пайдо бўлиб, тола деворчалари қалинлашади. Тола деворчаларида целюлоза қаватининг ҳосил бўлиш жараёни ғўза суғориладиган ерларда ўстирилганда, биринчи ривожланиш босқичининг охирида тола пайдо бўлишининг 20-25 кунидан бошлаб, лалмикор ерларда ўстирилганда эса тахминан 10 кундан бошлаб содир бўлади ва у кўсак пишиб, тола ҳамда

кўсак қуригунча давом этади. Целюлозанинг жадал ҳосил бўлиш жараёни толанинг 40-45 кунлигидан бошлаб аста секин сусая бошлайди. Толанинг ривожланиш даврида целюлоза деворчалари қатлам-қатламли мураккаб структурага эга бўлади. Бу қатламлар 25-30 та целюлоза қаватларидан иборат бўлади. Ђўза етиштирилган шароитга қараб толадаги целюлоза қаватлари турлича бўлади. 3. Пишган ва пишмаган толалар. Тола ичида бошқа ўсимлик ҳужайраларидаги каби ядро ва хужайра шираси бўлади. Толанинг пишиб етилиш жараёнида ҳужайра ширасининг кимёвий таркиби ўзгаради. Масалан: 35 кунлигида унинг таркибида шакар кўп тўпланади, маълум миқдорда тана ичидаги бўшлиқда ва кейинроқ бориб эса ҳатто унинг тўлиқ етилганида ҳам шакар борлиги кузатилади. Тола деворчалари тола ривожланишининг бошланишидан тўла етилгунга қадар целюлоза тузилишида бўлади. Тола ривожланишидан тўхтагандан кейин у чигит ва кўсак билан бирга қуриб бошлайди. Бунда ҳужайра шираси боғланиб кетади, протоплазма қолдиқ эса тола деворчаларида қурийди. Тола кўсак ёрилаётгандан кейин айниқса тез қурийди. Мана шу жараёнлар натижасида тола таранглашишдан тўхтайди, унинг деворчалари пучайиб, тола пачақланганга ўхшаб лента шаклига киради. Шу билан бирга тола буралиб спиралга ўхшаб қолади. Баъзан шундай толалар ҳам учрайдики, унинг деворчалари ҳаддан ташқари қалинлашган ва ривожланган бўлиб, тола қуриганда бу деворчалар пучаймайди. Тола деворчалари пучаймагач, унинг кўндаланг кесими думалоқ шаклда бўлади. Бундай тола нормал етилмаган, ривожланган ва нормал етилган толадан маълум даражада фарқ қилиб, у одатда, ўта пишиб кетган тола дейилади. Лекин уни ўта ривожланган дейиш тўғри бўлади. Нормал ривожланиб, етилган тола қуриганда, унинг деворчалари тўла пучаймайди, натижада деворчалари ўртасида тирқишга ўхшаган ковакча қолади, яъни шакли ўзгарган каналча ҳосил бўлади. Яхши етилган тола қуригандан кейин, унинг деворчалари шунчалик кучли пучаядики, натижада

деворчаларининг ички томони бир-бирига зич тегиб, каналча бутунлай йўқ бўлиб кетади. Қуриган тола ичида ковак (тирқиш) нинг бўлиши, толаларни бўяшда, амалий жиҳатдан катта аҳамиятга эга. Яхши етилиб пишган тола ялтироқ бўлади, хомлари эса ялтирамайди. Ҳар бир чигитни унинг толалари билан бирга чигитли пахта ёки летучка дейилади. Летучка кўсак чаноғида жой тор бўлганлигидан ҳар бирининг толаси ривожланиш жараёнида қисилиб, буралиб, букилиб бир-бири ва ёнидаги летучка толаси билан чалкашиб кетади. 4. Ўлик толалар ва уларнинг пайдо бўлиши сабаблари. Нормал ривожланган кўсакнинг баъзи чаноқларидаги айрим толалар яхши ривожланмаган бўлиши мумкин. Толаларнинг меъёрида ривожланмаслиги тугунчадаги айрим уруғкуртакларнинг уруғланиб қолиши натижасида содир бўлади. Тола асосан гул очилган кундан бошлаб ривожланади. Лекин шу вақтда уруғланган уруғкуртак ҳамда ундаги тола ривожланишга киришганда, уруғланмаган уруғкуртак ва ундан ўса бошлаган тола ҳам ривожланишини давом эттириб, сўнгра тезда ривожланишдан тўхтайди ва нобуд бўлади. Бундай ўлик уруғкуртак пахта қуриганда қисқа толада тугунча бўлиб қолади, буни майда ўлик дейилади. Уруғкуртакнинг уруғланмай қолиши, унинг етарли даражада чангланмаслиги ёки чангчи ва уруғ чанг трубкасининг ўсиши учун ташқи шароит (температура, ҳаво намлиги)нинг ноқулай бўлиши, шунингдек айрим уруғкуртаклар яхши ривожлана олмай уруғланишга қобилиятсизлиги (қопчида муртак йўқлиги) натижасида рўй беради. Ўлик пахта миқдори ҳар бир ғўза навининг биологик ва бошқа ирсий хусусиятларига кўра ҳар хил бўлади. Ђўза навига қараб ўлик пахта миқдори массасига кўра 1% дан камроқ бўлади. Ўлик пахтанинг пайдо бўлиши ҳосилни камайтириб юборади ва толадан олинадиган маҳсулот сифатини пасайтириб юборади. 5. Пахтанинг технологик хусусиятлари тўғрисида тушунча ва уларнинг аҳамияти. Пахтанинг асосий технологик хусусиятларига қуйидаги

кўрсаткичлар киради: тола чиқиши, %. тола индекси, г. чигитнинг ҳақиқий оғирлиги, г. 1000 дона уруғ оғирлиги, гр. Тола ранги. пахтанинг соноат нави. Толанинг чиқиши маълум миқдордаги чигитли пахта массасидан олинган соф (чигитсиз) тола массасининг шу тола олинган чигитли пахта миқдорига бўлган процент ҳисобидаги нисбатидир. Бинобарин, толанинг чиқиши бир томондан соф толанинг массасига боғлиқ бўлса, иккинчи томондан чигит массасига чигит массаси унинг пуч ёки тўқлиги ва йириклигига боғлиқ. Маданий ғўза формаларида толанинг чиқиши 20-50 % атрофида ўзгариб туради. Ишлаб чиқаришда тола чиқиш ҳажми 3 категорияга бўлиш қабул қилинган: тола чиқиши 30 % кам бўлса паст, 30-33 % бўлса ўртача, ва 33 % юқори бўлса юқори деб ҳисобланади. Мамлакатимизда ўстирилаётган ғўза навларида толанинг миқдори қуйидагича: ўрта толали ғўза навларида тахминан 35-38 %, ингичка толали навларда эса 28-34 % бўлади. Пахтанинг технологик хусусияти ғўзанинг тур ва навларининг фақат ирсий хусусиятларигагина эмас, балки ҳар бир тур доирасида кўсакнинг жойлашиш ўрнига, шунингдек ҳар бир кўсакда чигит марказий уруғ банднинг қаерида жойлашганлигига ва ҳар бир бўлакча тола чигит сиртининг қайси ерида ўрнашганлигига қараб ўзгариб туради. Масалан: Бухоро-6 нави тола чиқиши 35,6%, С-9070 да 34%, Тошкент-1 да 36-38%, Чимбой-3010 да 37,6% ва х.к. Ингичка толали С-6037 30-31%, Термез-14 да 31-32% ва х.к. Тола чиқиш миқдорига асосан ғўзанинг селекцион нави ва саноат нави у ёки бу жиҳатдан таъсир кўрсатиши мумкин. Пахтанинг саноат нави 1 ва 4 га қараб тушиб бориши билан тола чиқиш миқдори ҳам камайиб боради. Чигитли пахтадан толанинг чиқишини аниқлашда қуйидаги формуладан фойдаланилади. Тола массаси G т нинг чигитли пахта массаси G ч га нисбати толанинг чиқиши деб аталади (%), яъни 100* ч t G G В 

Тола чиқишини аниқловчи кўрсаткич сифатида чигитли пахтанинг толалилик даражаси тола индекси хизмат қилади. Чигитли пахтанинг толалилик даражаси деб 100 дона чигитдан ажратиб олинган толанинг грамм ҳисобдиаги массасига айтилади. Толанинг индекси И в билан, толанинг чиқиши орасида маълум боғланиш бўлиб уни қуйидаги формула билан ифодалаш мумкин:B GB Ив  100 G в - 100 дона чигит массаси. В- толанинг чиқиши. Уруғнинг абсолют оғирлиги деганда туксиз, чигитни 130 градус да 1 соат мобайнида қуритилгандан кейинги оғирлигига айтилади. Бунинг учун 100 та уруғдан 2 та намуна олиниб ўртачаси тортиш усули билан аниқланилади ва 10 га кўпайтириб ҳисобланади. Уруғнинг абсолют оғирлиги унинг ҳақиқий оғирлигини аниқроқ кўрсатувчи асосий белгидир. Бунда уругнинг намлиги ва ундаги туклар олиб ташланади фақат соф уруғнинг ўзи қолади. 1000 дона чигит оғирлиги уруғнинг йириклиги ва тўлиқлигини кўрсатади. Бу кўрсаткич муҳим кўрсаткичлардан бири бўлиб, уруғни алоҳида партиялари сифати аниқланади. Турли тупроқ-иқлим, агротехник шароитда қандай уруғлар етилиши ўрганилиб бунда ғўзага кўрсатиладиган турли тадбирларнинг аҳамияти аниқланади. Уруғни экишдан олдин сараланиб, калибрланади. Бунда уруғ массасининг юқори бўлиши муҳим кўрсаткич ҳисобланади. Массаси юқори бўлган уруғлардан бир хил ва кўп миқдорда экишга яроқли уруғлик маҳсулоти тайёрланади. Яхши пишиб етилган уруғда эса тола миқдори ва сифати ҳам юқори бўлади. Бундан ташқари нормал ривожланган кўсакнинг баъзи чаноқларида уруғ куртакларининг яхши ривожланмай қолиши оқибатида тола ичида ўлик

толалар ҳам бўлади. Бундай ўлик уруғкуртак пахта қуриганда қисқа толали тугунча бўлиб қолади, буни майда ўлик дейилади. Пахта тозалаш заводларида чигитли пахтани дастлабки ишлаш жараёнида чиқадиган толали чиқиндилар УзРСТ талабига мувофиқ маълум сифатга ажратилган ҳолда, толали ўлик, қайтарилган пахта толаси ва пахта тукларига бўлинади. Пахта заводида толали ўлик деб жинлар тола тозалагичлар, тола конденсерлари атрофига йиғилган ва тозаланган толали чиқиндиларга айтилади. Толали ўлик ташқи кўринишидан туклилик даражаси ҳар хил бўлган хом пуч чигит (ўликлар, уларга илашган толалар, тола нуқсонлари ва ифлосликлар) йиғиндисидан иборат. Толали ўлик ишланаётган чигитли пахтанинг нави, толалик даражаси, ифлослиги ва рангига қараб икки типга бўлинади: 1 тип - I ва II нав чигитли пахталар ишланганда 2 типи - III ва IV нав чигитли пахталар ишланганда олинади. Толали ўликнинг сифат кўрсаткичлари қуйидаги жадвалда кўрсатилган нормаларга мувофиқ бўлиши керак. Толали ўликнинг сифат кўрсаткичлари. Кўрсаткичлар Ҳарактеристика ва типлар нормаси 1 - тип 2 - тип Умумий толалар ранги Тоза тола қисмининг миқдори, камида, % Ифлослик базис нормаси,% Абсолют қуруқ массага нисбатан намлик базис нормаси, % Оқдан оқ сариққача 40 14 10 Нормаланмай ди Қиз ғ иш сариқдан қорамтиргача 30 20 14 Нормаланма йди

Ўлик чигитлар миқдори. Қайтарилган пахта толаси толали ўликни регенерация машинасида қайта ишлаб олинади. Бундай тола ўз таркибида нуқсонлар ва ифлосликларнинг кўплиги ва ҳар хил узунликда бўлиши ҳамда штапел узунлигининг асосий толада 2,6 мм қисқалиги билан ҳарактерланади. Қайтарилган тола узилиш кучи жиҳатидан 2 навга бўлинади: 1 навга узилиш кучи камида 3,92 ва 2 навга узилиш кучи кўпи билан 3,8 г бўлганлари киради. Тўқимачилик саноатида толанинг намлиги ва ифлослиги ҳам муҳим аҳамиятга эга. Толанинг намлиги чигитли пахта намлигига ўхшаб топилади: Толанинг ўртача намунаси ўзгармас массагача қуритилади, унинг намлигини ажралган намнинг толанинг қуруқ массасига нисбати билан ҳисобланади. Бунинг учун қуритиш шкафи, иссиқлик нам ўлчагичи (Кондицион аппарат) ёки ВТС каби замонавий термовлагомер ишлатилади. Пахта толасига деярлик ҳамма вақт органик ва онорганик жисмлар аралашган бўлади: Булардан ташқари пахта толаларида табиий пайдо бўлган (гажаклак, мураккаб гажаклик, пишмаган толасининг ялтироқ парчаси, пишмаган ва майдаланган тукли чигит, ўлик толали ва тукли чигит қобиғи, тугунчалар каби) нуқсонлар ҳам бўлади. Толада нуқсонлар ва бегона жисмларнинг бўлиши унинг йигирув сифатларини пасайтиради. Ундан ясалган ипларнинг узилишини кўпайтиради ва ниҳоят тўқимага ўтиши унинг сифатини пасайтиради. Пахтани дастлабки ишлаш жараёнида ифлосликларни толадан деярлик бутунлай бажратиш, ўликнинг миқдорини камайтириш ва ҳар хил технологик нуқсонларнинг пайдо бўлишини анча камайтириш мумкин. Тук ва толали чигит қобиғи ҳамда тугунаклар майда ва уларни тоза толадан ажратиш қийин бўлганлигидан улар тўқимачилик соноати учун зарарли нуқсон ҳисобланади. Пахта тозалаш заводлари лабораторияларида

толанинг нуқсонлар ва ифлослик йиғиндисини аниқлашда қўл билан ажратиш ва механизациялаштирилган усулда таҳлил қилиш усуллари қўлланилади.

Адабиётлар : 1. Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамасининг қишлоқ хўжалигида иқтисодий ислоҳотларни чуқурлаштиришга доир қонун ва меёрий ҳужжатлар тўплами . I-II- томлар , Тошкент , « Шарқ », 1998 й . 2. Якубов М.М., Ҳайдаров Ў., A шуров М., Набиева Ў. Пахтани тайёрлаш ва сақлаш технологияси. Маруза матни, Тошкент, 2000 й. 55 б. 3. Жабборов Ғ.Ж., Отаметов Т.У., Ҳамидов A .Х. Чигитли пахтани ишлаш технологияси. Тошкент, "Ўқитувчи", 1987 й. 4. Орипов Р., Сулаймонов И., Умурзоқов Э. Қишлоқ хўжалик маҳсулотларини сақлаш ва қайта ишлаш технологияси. Т. “Меҳнат”, 1991 й. 5. Султоров Ж. Канопни ишлаш технологияси. Т. Ўқитувчи, 1970. 128 б. 6. A табаева Х.Н. Умаров З.У. ва бошқалар. Ўсимликшунослик. Т. Меҳнат. 2000й. 250 б. 7. Симонгулян Н.Г., ва бошқалар. Ғўза генетикаси, селектсияси ва уруғчилиги. Тошкент, меҳнат, 1987 й. 8. Шайхов Т. ва бошқ. «Пахтачилик», Т. «Меҳнат», 1990й. 345 б.

Похожие

Толанинг тузилиши, ривожланиши ва унинг технологик хусусиятлари

Тола туғрисида тушунча пахта толасининг сифат кўрсаткичлари

Пахтачилик ва пахта хом ашёси тўғрисида маълумотлар

Чигитли пахтани дастлабки қайта ишлаш технологик жараёнлари

Чигитли пахтани қуритиш технологияси