Тола туғрисида тушунча пахта толасининг сифат кўрсаткичлари - Сельское и лесное хозяйство - Рефераты

Тола туғрисида тушунча пахта толасининг сифат кўрсаткичлари

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

183 KB

Тола туғрисида тушунча пахта толасининг сифат кўрсаткичлари Режа: 1. Тола тўғрисида тушунча . 2. Пахта толасининг тўқимачилик саноатидаги ўрни . 3 . Пахта толасининг технологик хусусиятлари. 4. Пахта толасининг т ола си нинг нуқсонлари. 5. Пахта ва ундан олинадиган маҳсулотлар стандартлари.

1. Тола тўғрисида тушунча . Тола деб, унинг узунлигига нисбатан эни жуда қисқа бўлиб, механик мустаҳкамликка эга, йигирилиш, ип бўлиш, бирор бир материал турини тайёрлаш хусусиятига хос бўлган маҳсулотга айтилади. Унинг ўлчами одатда бирликлар системасидаги микронгача бўлган сонда ўрганилади. Масалан: турли ғўза навлари ўз хусусиятларига кўра толасининг тузилиши ҳар хил бўлади, яъни уларнинг узунлиги 20 мм дан 50 мм гача бўлиб, диаметри 8 микрондан 25 микронгачани ташкил этади. Ингичка толали ғўза навлари толасининг диаметри ўртача d =8-12, ўрта толали ғўза навлариники эса 18-20 микрон, эски дунё ғўзасини эса 25 ва ундан ҳам кўп микронгача бўлади. Табиатда тола асосан ўсимлик ва ҳайвон маҳсулотларидан тайёрланади. Ҳозирги вақтда кимёвий усулда сунъий толалар ҳам ишлаб чиқарилмоқда ва кўпгина соҳаларда фойдаланилмоқда. Тўқимачилик толаси яхши механик хусусиятга эга бўлиб, эластиклиги, майинлиги, бирмунча чўзилувчанлиги, рангни ўзига яхши олиши ва турли таъсирларга нисбатан чидамли бўлиши билан бошқа турдаги толалардан кескин фарқ килади. Пахта толаси ўрта ҳисобда 5-10 % га, жундан тайёрланган толалар эса 40 % гача дастлабки кўрсаткичига нисбатан чўзилиш хусусиятига эга. Қуруқ ҳолда жундан тайёрланган толани дастлабки ўлчамига нисбатан 20 % гача чўзиш мумкин. Нам ҳолда эса 35-40%, сувда эса 60% гача чўзилиш хусусиятига эга, Демак жундан тайёрланган тола ўта чўзилувчан хусусиятга эга экан. Толалар асосан тўқимачилик саноатида ип-калава ва турли кийим-кечак маҳсулотлари учун материаллар тайёрлашда ишлатилади. Шунингдек ҳарбий мақсадларда, овчиликда ҳам кенг қўлланилади. Тола келиб чиқиши, тайёрлаш усули, кимёвий тузилиши ва бошқа бир қанча кўрсаткичларига қараб маълум классификацияга бўлинади.

Тўқимачилик толаларини 2 типга ажратиш мумкин: Табиий тола - бундай толаларга табиий жараёнда пишиб етиладиган ва инсон аралашувисиз ҳосил бўладиган толалар киради. Масалан: ўсимликнинг баъзи бир турида, ҳайвон терисида шунингдек ерда минерал сифатида ҳосил бўладиган толалар киради. Кимёвий толаларга эса инсоннинг аралашуви асосида турли кимёвий ва физикавий усуллар таъсирида ҳосил бўлган толалар киради. Ўз хусусиятига кўра табиий толалар органик ва ноорганик толаларга бўлинади. Табиий органик толалар ҳам ўз навбатида 2 га бўлинади: 1. ўсимликда ҳосил бўлиши; 2. ҳайвонларда ҳосил бўлиши. Тола ўсимликларда ҳосил бўлишига қараб бир нечта гуруҳчаларга бўлинади: яъни ўсимликнинг қайси қисмида етилган-уруғ, мева, шох, барг; Капоп-текстил толасидан бири бўлиб 40 микрон диаметрга эга. Узилиш кучи 1,5-2 гр. У йигирувга яроқсиз. Уни фақат уй жиҳозларидан диван ва бошқа мебелларнинг юмшоқ қисмларини ёпишга ишлатилади. Шохдан олинадиган толалар-кенафдан, жутдан ва бошқа хил техник ўсимликлардан олинадиган тола турларидир. Сунъий толалар - сунъий органик толани тайёрлаш учун ҳар хил хом- ашёлардан фойдаланилади: пахта пухи, дарахтларнинг ҳар хил қисимлари, кўмир смоласи, ҳар хил кимёвий моддалар, ер ёнғоқ оқсили ва бошқа табиий газлар ишлатилади. Сунъий органик толалар ичида энг кўп ишлатиладигани вискозли, азотли, ацетат, ва бошқалар. Улар целлюлоза (юқори углеводлардан) тайёрланадилар. Ҳайвонлардан олинадиган сунъий толаларда протеин каби юқори бирикмали кимёвий моддалар бўлади. Сунъий толалардан ярим эфирлиларни таъкидлаб ўтиш жоиздир. Улардан олинадиган маҳсулотлар ҳаммага таниш (лавсан ва бошқ). Сунъий ноорганик толалардан яъни, кремнийдан олинадиган қотишмалар-шиша ва кварцли (кремний ва металларнинг қотишмалари).

Бундай толалардан яна бири «шлак» дир. У металлар қотишмаси бўлиб (мис ва алюминийлар) киради. Толанинг тузилиши ва кимёвий таркиби ҳамма тола ашёлари: табиий, сунъий ва бошқалар юқори молекулали бирикмалардир. Улар жуда юқори молекуляр оғирликларда тавсифланади (10000 дан бир неча миллионгача). Кичик молекулали бу юқори молекулали бирикмалар қийин эритилиб камдан кам кимёвий моддалар уларни эрита олади. Эритилган ҳолда ҳам уларнинг ёпишқоқлик даражаси жуда юқори бўлади. Уларнинг кўплари органик бирикмалар бўлиб бир бири билан молекуляр боғланиш ҳосил қилган. Улар ўз навбатида кетма-кет такрорланишлардан иборатдир. Бу такрорлар элементар боғлар дейилади. Орасидаги боғ уларнинг валентлигига боғлиқ. Агарда ҳар бир такрорни А билан белгиласак уларнинг макромолекулалари N =А-А...........А линейли ип шаклидаги макромолекулани ташкил этади. Пахта толасининг кимёвий таркиби - пахта толасининг таркиби мураккаб бирикма бўлиб, юқори молекулали боғламга эга. Молекуляр оғирлиги миллионгача. Садово маълумотларига қараганда пахта толасининг таркиби қуйидагича: Тола Целюл оза вок ёки ё ғ Азотли моддал ар кул Ўргани л маган қисми Кислот а лар Пахта 94,5 1,2 0.3-0,6 0,4 1,36 2,24 Баъзи бир пахта толасидаги кимёвий моддалар ҳали тўлиқ ўрганилганича йўқ, Пахта толаси тоза ҳолатда 98,5 % гача целюлозадан иборатдир. Шунинг учун ҳам пахта толасининг асосий қисми целюлоза ҳисобланади. Кокон таҳлилларига кўра ўсимликдан олинадиган табиий тола таркиби қуйидагича.

Асосий қисмлари номи Таркиби, % пахта толаси лен Дарахт пўкаги оқ қайин танаси Целюлоза пектин моддалар лигнин воск, ёғ азот, оқсил смола кул 97,0 1,0 - 0,3-1,0 0,2-0,3 - 0,1-0,2 80,5 8,4 5,2 2,7 1,1 - 1,1 53,3-57,8 10.8-12,5 27-28 - 0,3-0,8 2,3 0,2-0,6 45,3 28,7 19,6 - - 1,8 0,2-0,6 Пахта толасининг санитария ва гигиеник хусусияти - пахта толаси ўта юқори нам сиғдириш хусусиятига эга. Мисол учун пахта толасининг намлиги 23 фоизгача қўл билан пайпаслаганида сезилмайди. Шу хусусияти натижасида ундан кийим қилинганда одам танасидаги намни ўзига сингдириб олади. Унда одам териси учун яхши нафас олиш шароити туғилади. Пахта толаси иссиқликни ёмон ўтказувчи бўлиб ҳисобланади. Бу хусусияти бўлса, одам организмидан чиққан иссиқликни яхши сақлайди. Бу эса организмни тез совуб кетишидан асрайди. Аммо у ёмон дазмолланиб ўз ҳолатини текис ушламайди. Бу унинг турғунлик коэфицентининг паст (5- 10%) эканлиги. Тола ички пишган таркибининг хосиятлари уни ранглаганда рангни узоқ тутиб туришидир. Пишмаган толаларда бу хосият кам бўлади. 2. Пахта толасининг тўқимачилик саноатидаги ўрни. Маълумки ғўза асосан толаси учун экилади. Дунё миқёсида бугунги кунга келиб пахта толасига бўлган талаб ошиб бормоқда. Фан ва техниканинг ривожланиши туфайли пахта толасига ўхшаш турли хил толалар ҳам ишлаб чиқилмоқда. Лекин бундай толалар сунъий бўлганлиги сабабли ундан тўқиладиган кийим-

кечак маҳсулотлари инсон организмига салбий таъсир кўрсатади. Кийимда электр зарядлари ҳосил қилади ҳамда терининг нафас олишини қийинлаштириади. Иссиқда исиб, совуқда ўта совуб организмга нохушлик келтиради. Табиий ҳолдаги пахта толаси эса кийим-кечак учун ҳом-ашё ва бошқа мақсадлар учун ҳам бемалол фойдаланавериш мумкин бўлган гигиена ва медицина томонидан фойдали, шу билан бирга универсал маҳсулот ҳисобланади. Ђўза ўсимлиги инсон эҳтиёжига хизмат қила бошлагандан буён ундан тайёрланган маҳсулотга талаб тобора ошиб бормоқда. Толанинг пишиқ бўлиши унинг бир қанча технологик хусусиятларининг сифатли бўлишига боғлиқ. Ҳукуматимиз пахта толасининг қимматбаҳо маҳсулот эканлигини ҳисобга олиб, республикамизда пахтачиликни ривожлантиришга катта эътибор бериб келмоқда. Кейинги йилларда селекционерлар томонидан олдинги навлардан анча фарқ қиладиган янги комплекс навлар яратилмоқда. Улар бошқа кўрсатгичлари билан бирга толасининг юқори технологик хусусиятларга эга эканлиги билан ҳам ажралиб туради. Пахтадан тўқилган газламанинг сифатли бўлиши, биринчи навбатда толанинг муайян даражада мослашган технологик хусусиятларига, яъни унинг узунлигига, пишиқлигига, ингичкалигига, нисбий узилиш узунлигига боғлиқ. Тола қанчалик ингичка, пишиқ ва узун бўлса, шунчалик қимматли бўлади, ундан энг яхши газламалар тўқилади. Пахта толасидан турли хил маҳсулот олинишини кўзда тутган ҳолда текстил саноати толага ва ундан олинадиган маҳсулотга бир қанча талаблар қўйган. Текстил саноати ўз режасига биноан толага сифат кўрсатгичлари бўйича буюртма беради. Етиштирилаётган пахта толаси сифатли жиҳатдан тўққизта типга ажратилади. Ҳар бир тип учун алоҳида узилиш ва штапел узунлиги кўрсаткичлари белгиланган. Бу икки кўрсатгич толани типларга ажратишда

асосий белги ҳисобланади. Бундан ташқари ҳар бир тола типига қалинлиги (метрик номери) ва узулиш кучи кўрсаткичлари мос келиши керак. Дастлабки 5 та (1 а ,1 в ,1,2,3) типдаги тола ғўзанинг G . barbadense туридан олинадиган бўлиб, ундан етиштириладиган навлар ингичка толали ғўза турига киради. Қолган 4 та (4,5,6,7) тип тола эса ўрта толали G . hirsytym ғўза турига мансуб. Ҳозирги эхтиёжларнинг 60-65% V -типдаги тола ҳисобидан таъминланмоқда. Бу тўқимачилик саноатида фойдаландиган аоссий тола типидир IV- типдаги толанинг ишлатилиши ҳоссаси 20-25% ни ташкил этади. Пахта толасининг физик-механик кўрсаткичлари Кўрсаткич- ларнинг номи Пахтадаги толанинг типига оид меъёр 1 а 1 б 1 2 3 4 5 6 7 Штапел вазн узунлиги, мм, камида 40,2 39,2 38,2 37,2 35,2 33,2 31,2 30,2 29,2 Чизиқли зичлик, м текс кўпи билан 125 135 144 150 165 180 190 190 200 Солиштир ма узилиш кучи I 35,3 - 36,3 34,5 - 35,3 33,3 - 34,3 31,4 - 32,4 29,4 - 30,4 25,5 - 26,5 24,0 - 25,0 24,0 - 25,0 23,0 24 нав, асосга СН/текс 36,0 - 37,0 35,0 - 36,0 34,0 - 35,0 32,0 - 33,0 30,0 - 31,0 26,0 - 27,0 24,5 - 25,5 24,5 - 25,5 23,5 24,5 II нав, камида; СН/текс 34,3 33,3 32,4 30,4 28,4 25 23,5 23,0 22,5 (гс/текс) 35,0 34,0 33,0 31,0 29,0 25,5 24,0 23,5 23,0

Янги ғўза навлари толасининг (1нав) сифатини олдига тўқимачилик саноати томонидан қўйиладиган талаблар ва улардан тайёрланадиган маҳсулот турлари. Тол а- нинг тип и Штап ел масса узунл и-ги, ка- мида мм Линей ний тиғизл иги м/ г.текс (метри к номер и) Узил иш кучи гс. Кам. Нис бий узи лиш кучи, гс.тек с Тол а тип ига бўлг ан тала б Толанинг ишлатилиши (калава номери) I 40-41 127(79 00) 4.7 37.0 4.0 № 200.170.150.134. Парашют газламаси Пахмоқ матолар тар-тиб, вуаль, экстра, юқори сиф- атли корд, 10т.Жуда қаттиқ ип пойафзал тикишда ишлатилади. II 38.39 137(73 00) 4,7. 34.0 5.5 №135.120.100 Теркаль юқори сифатли ип духоба, экстра, намсук каби пахмоқ материал. III 37-38 147(68 00) 4.7 32.0 4.5 №91.85.76.71.Махс ус иплар, олабула рўмоллик ип, духоба, юқори сифатли сатин ва

бошқа. IV 35-36 167(60 0) 4.7 28.0 кам ида 20 №85.60 Шифон, зефир, поплин. трикатаж калаваси ва бошқалар. V 32-33 179(56 00) 4.7 26.5 60 №54.40.Энг кўп тарқалган товар-лар литкал, чит, сатин, репс, дока, диогональ ва бошқалар VI 32-33 кўпи билан 200(50 0) 4.7 6 25.5 №40.28.20-Меланис ва пахмоқ матолар ва бошқалар. Пахта толаси белгиланган тартибга асосан олий , биринчи , иккинчи , учинчи , тўртинчи ва бешинчи навларга бўлинади . Пахта хом ашёсини қабул қилиш ва комплектлашда 5 та навга ажратилади. Уни қайта ишлаш (жинлаш) да еттита навга бўлинади. Чигитли пахтанинг навлар бўйича пишиб етилганлик коэффициенти Пахта нави Тип бўйича пишиб етилганлик коэффициенти, камида 1а, 1б, 1, 2. 3, 4, 5, 6, 7. I. 2 1,8 II. 1,7 1,6 III. 1,4 1,4 IV. 1,2 1,2 V. 1,2 дан кам 1,2 дан кам Юқоридаги жадваллардан кўриниб турибдики, толанинг қимматлилиги асосан унинг физика-механик, технологик яъни қайта ишлаш белгилари билан ўлчанади. Унга, узунлиги, бўйича бир хиллилиги, тортилгандаги

қаттиқлиги (узулиш кучи) , ингич-калиги ва комплекс кўрсатгичлар - узулиш кучи, шунингдек калта толалар - 16 мм кам, бунда у 10% кўп бўлиши кабилар киради. Бу толанинг сифат кўрсатгичларини билишдан мақсад селекция уруғчилик ташкилотлари учун яратиладиган ғўза навларини йўналтирилган, маълум равишда ишни олиб бориш имконини туғдиради. Бунда навнинг баъзи технологик хусусиятларини яхшилаш қулай бўлади. Маълумки, узун тола одатда ўта ингичка бўлиб, ип тайёрлашда унинг эшилиши кам бўлади. Бу эса тўқимачилик саноатида иш унумини ошириш билан бирга ишлатиладиган ускунанинг унумдорлигини яхшилайди. Тола ингичка бўлса маълум номерли ип тайёрлаш учун бу тола эшилаётганда ундаги тола миқдори кўп бўлиб ип қаттиқ ва сифатли бўлади. Қалин тола бўлса ипга кам тола сарфланади, натижада шу номердаги ипнинг мустахкамлиги камаяди ва дағал бўлади. Дағал толадан ингичка ва сифатли ип тайёрлаш қийин. Аксинча, ингичка толадан хоҳлаган қалинликдаги ва юқори сифатли маҳсулот тайёрлаш мумкин. Тўқимачилик саноатининг маълумотларига кўра толанинг узулиш кучини 0.1 г/к га оширилганда ипнинг узулиши 2% га ва йигирув саноатининг ишлаб чиқариш унумдорлигини 2,5-3.0% га ошириши кузатилди. Линейний тиғизлигининг 20% ошиши, юқоридаги узулиш кучида тўқимачилик саноатида 1-2% толани иқтисод қилишга ва маҳсулот сифатини оширишга олиб кеалди. Умуман, жаҳон бозорида рақобатлаша оладиган, юқори сифатли тола берувчи ғўза навларини яратиш, пахтадан олинадиган маҳсулотлар сифатининг ошишига олиб келади бу эса халқ хўжалиги учун муҳим аҳамиятга эгадир. 3 Пахта толасининг технологик хусусиятлари. Пахта толасини қайта ишлашда ва тўқимачилик саноатида фойдаланишда унинг технологик хусусиятлари муҳим ўринни эгаллайди.

Толанинг технологик қиммати унинг бир қатор хусусиятларининг мажмуаси бўлиб, улардан асосийлари геометрик, механик ва физик-кимёвий хоссалари ҳисобланади. Толанинг узунлиги ва кўндаланг кесим ўлчамлари унинг геометрик хоссаларини, пишиқлиги, эластиклиги ва бошқалар механик хоссаларини, иссиқликка чидамлилиги, нам ўтказиш ва бир қатор кимёвий моддаларга муносабати унинг физик-кимёвий хоссаларини билдиради. Пахта толасининг технологик хусусиятларидан унинг узунлиги, ингичкалиги, пишиқлиги, буралувчанлиги, эластиклиги, узилиш узунлиги ва етилиши саноат ҳамда ишлаб чиқариш аҳамиятига эга. Толанинг узунлиги. Толанинг ўртача узунлиги унинг технологик кўрсаткичлари орасида толанинг сифатини белгиловчи кўрсаткич бўлиб хизмат қилади. Пахта толасининг узунлиги тўқимачилик саноатида йигириш системасини аниқлашда асосий омил ҳисобланади. Узунроқ толалардан ингичка ва пишиқ ип ишлаб чиқарилади. Толанинг узунлиги - тўғриланган толанинг икки учи орасидаги масофа бўлиб, миллиметрда ўлчанади. Бир намунада турли хил узунликдаги тола бўлиши мумкин. Шунинг учун толанинг узунлиги тушунчаси бир тола учун эмас, балки умумий намунадаги толаларнинг ўртача узунлигини ифодалаши лозим. Экиладиган гўзаларда толанинг узунлиги 18-20 мм дан 45-50, ҳатто 55-60 мм гача бўлиши мумкин. Мамлакатимизда экилаётган ўрта толали гўзанинг кўпгина навларида пахта толасининг узунлиги 30-33 мм, айримларида 35-36 мм га етади, ингичка толали навларда эса 38-42 мм гача боради. Толанинг узунлигини қўлда аниқласа ҳам бўлади. Бунда намунадан бир тутам тола олиниб, линейкада уларнинг узунлиги ўлчанади. Толанинг узунлигини махсус Жуков асбобида аниқланади. Ҳар бир намуна пахтада айрим толаларнинг узунлиги турлича бўлганлиги сабабли йигириш системасини танлаш учун керакли тола узунликларининг ўртача кўрсаткичларини аниқлаш керак бўлади. Шунинг

учун тола узунлигини аниқловчи ўртача масса узунлиги, модаль ва штапель узунлиги, тола базаси ва узунлиги жиҳатдан текислиги каби тушунчалар киритилган. Толанинг ўртача масса узунлиги деганда намунадаги толаларнинг ўртача узунлигини уларнинг массасига кўпайтириб, намунанинг умумий массасига нисбати тушунилади. Моделъ узунлиги тола намунасида энг кўп учрайдиган тола узунлигидир. Штапель узунлик деганда модель узунликдан катта бўлган узунлик гуруҳларининг ўртача қиймати тушунилади. Толанинг базаси модель узунликка яқин толаларнинг қанчалик кўп йигилишини характерлайди, яъни олинган пахта толаларнинг узунлик жиҳатдан текислик даражасини белгилайди. Толанинг узунлик жиҳатидан текислиги ҳар хил типдаги пахта толаларнинг модель узунлигининг базага кўпайтмаси билан топилади. Агар толанинг текислик қиймати 1000 бўлса, тола узунлик жиҳатдан текис ҳисобланади. Толанинг буралувчанлиги. Толанинг буралувчанлиги унинг бир миллиметрининг буралиш даражаси билан аниқланади. Буралувчан толалардан ип йигирилганда улар бир-бири билан ўзаро яхши бирикиб, ипнинг пишиқлиги ортади. Мамлакатимизда экиладиган ўртача ва ингичка толали ғўзаларнинг ҳар 1 мм толаси 10-12 марта буралади. Ингичка толали ғўза толаларининг буралувчанлиги ўртача толали гўзаларникига қараганда бир неча марта кўп бўлади. Тола буралишининг тола бўйига бир текисда бўлиши катта аҳамиятга эга. Толанинг буралувчанлиги унинг пишганлигига боғлиқ. Пишган толанинг буралувчанлиги пишмаган ва яхши ривожланмаган толаларникига қараганда зиёд бўлади. Толанинг буралувчанлиги намунага қараб баҳолаш, толани катталаштириб чизиш, линейкада буралган толанинг узунлигини ўлчаш,

курвиметр ёрдамида унинг ҳақиқий узунлигинн аниқлаш йўллари билан аниқланади. Толанинг неча марта буралганлигини санаш ҳам мумкин. Толанинг пишганлиги. Толанинг пишганлиги унинг сифат кўрсаткичларидан бири бўлиб, тола деворларида целлюлоза қаватларининг пайдо бўлиш даражасига қараб аниқланади. Толанинг пишганлиги тупроқ ва иқлим шароитига, шунингдек, қўлланиладиган агротехникага ва экиладиган навга қараб маълум даражада ўзгаради. Тола лентаси кенглигининг унинг канали кенглигига нисбати толанинг пишганлигини характерлайди. Толанинг пишганлигини аниклаш учун тола махсус микроскоп остига қўйилади ва тола пишиш шкаласига солиштирилади. Шкалада толанинг пишганлиги 0-5 гача 0,5 тадан қилиб бўлиб кўрсатилган. Шкалада ўлик толанинг коэффициенти 0,0, ўта пишган толаники эса 5,0 деб қабул қилинган. Яхши ривожланган толанинг пишганлик коэффициенти 2-2,5 рақами билан кўрсатилган. Пахта толасининг пишганлигини қутбланган ёруғлик ёрдамида ҳам аниқлаш мумкин. Бунинг учун поляроид П-2 деб аталадиган махсус мослама билан ҳар қандай микроскопни ишлатиш мумкин. Толалар поляроид орқали қутбланган ёруғликда қаралганда қизил ранг ичида улар пишганлик даражасига қараб турли рангда кўринади. Толанинг чизиқли зичлиги (толанинг ингичкалиги). Толанинг ингичкалигини тасвирлаш учун чизиқли зичлик тушунчаси киритилган. Толанинг чизиқли зичлиги деб толанинг узунлик бирлигидаги массаси тушунилади. Ҳалқаро бирликлар системасида толанинг чизиқли зичлиги тексларда ифодаланади. Текс 1 км узунликдаги толанинг массаси неча грамм эканлигини кўрсатади. Тола ингичкалиги метрик номери билан ҳам ифодаланади, метрик номер 1г толанинг метр ҳисобидаги ёки 1мг толанинг миллиметр ҳисобидаги умумий узунлигини билдиради.

Толанииг чизиқли зичлигини штапель (бир тутам тола)ни буюм ойналарига қўйилиб, микроскопда солинади ва тарозида тортилиб аниқланади. Толанинг узилиш кучи. Битта толани чўзганда грамм ҳисобида қанча куч сарф қилинганлиги шу толанинг узилиш кучи деб юритилади ва грамм куч ёки ньютон билан ифодаланади. Толанинг узилиш кучи унинг пишиқлигини ва узунасига чўзувчи таъсирига чидамлилигини билдиради. Шунинг учун толанинг узилиш кучи унинг деворчаларининг қалинлигига боғлиқ. Толанинг узилиш кучи кўпгина бошқа технологик кўрсаткичлар билан боғлиқ. Шу сабабли чигитли пахтанинг ва толанинг сортини аниқлашда узилиш кучи асосий аниқловчи технологик кўрсаткич қилиб қабул қилинган. Одатда пишган толанинг узилиш кучи ўртача 4-7 г/к га тенг бўлади. Мамлакатимизда етиштириладиган ўрта толали гўза навларида толанинг узилиш кучи 4,2,-5,5 г/к гача, ингичка толали навларда эса 4,6-6,0 г/к бўлади. Яхши етилмаган ва кўсак пахта толаларида толанинг узилиш кучи кам бўлади. Толанинг узилиш кучининг унинг чизиқли зичлигига нисбати толанинг нисбий узилиш кучи деб юритилади. Толанинг узилиш кучи қисқичлари ораси 3 мм ли ДШ-ЗМ маркали такомиллаштирилган динамометрда аниқланади. Толанинг узилиш кучини ЛПС-4 асбобида ва поляризацион усулда ҳам аниқлаш мумкин. Чигитли пахтадан тола чиқиши. Чигитли пахтадан олинадиган асосий маҳсулот тола ҳисобланади. Тола массасининг чигитли пахта массасига нисбатан толанинг чиқиши дейилади. Толанинг чиқиши унинг массасига ва чигитнинг тўқлигига қараб ўзгаради. Ҳар бир чигитдаги тола миқдори гўзанинг турига ва навига қараб ўзгаради. Шу билан бирга у тупроқ ва иқлим шароитларига ҳамда агротехник тадбирларга ҳам боғлиқ.

Экиладиган ғўзаларнинг чигитли пахтасидан 20-50% атрофида тола чидади. Мамлакатимизда экиладиган ўрта толали ғўза навларида тола чиқиши 32-40%, ингичка толали гўзаларда эса 29-34% атрофида бўлади. Лабораторияда чигитли пахтадан тола чиқишини аррали жинда ишлаб чиқиб топилади. Пахта ишлангандан кейин линт ва толали чиқиндилар ҳамда ифлосликларни алоҳида ўлчаб уларнинг чиқиши аниқланади. Тола чиқишини аниқловчи кўрсаткич сифатида чигитли пахтанинг толалик даражаси толалик индекси хизмат қилади. Чигитли пахтанинг толалик даражаси деб 100 дона чигитдан ажратиб олинган толанинг грамм ҳисобидаги массасига айтилади. 4. Пахта толасининг толасининг нуқсонлари. Пахта толасига деярлик ҳамма вақт органик ва анорганик жисмлар аралашган бўлади, булардан ташқари пахта толаларида табиий пайдо бўлган (гажаклик, мураккаб гажаклик, пишмаган толасининг ялтироқ парчаси, пишмаган ва майдаланган тукли чигит, ўлик толали ва тукли чигит қобиғи, тугунчалар каби) нуқсонлар ҳам бўлади. Толада нуқсонлар ва бегона жисмларнинг бўлиши унинг йигирув сифатларини пасайтиради, ундан йигирилган ипларнинг узилишини кўпайтиради ва ниҳоят тўқимага ўтиши уни сифатини пасайтиради. Пахтани дастлабки ишлаш жараёнида ифлосликларни толадан деярлик бутунлай ажратиш, ўликнинг миқдорини камайтириш ва ҳар хил технологик нуқсонларнинг пайдо бўлишини анча камайтириш мумкин. Толанинг нуқсонлари қуйидаги ташқи кўриниши билан бир биридан фарқ қилади. Гажаклик - бунда бирнеча ўнлаб ва юзлаб толалар ҳар хил шаклда буралиб - тортилиб, бир биридан ажралмайдиган бўлиб қолади. Гажакликларнинг бир қисми йигирув фабрикаларида ишлаганда таралиб, ажралиб сифатли толага қўшилса, бир қисми тугилиб, чиқинди ва таралган лентанинг чиқиш фоизини камайтиради. Мураккаб гажаклик - бир неча дона гажакликлар бирлашиб, бир биридан ажралмайдиган бўлиб қолади, шунинг учун ҳам йигирув процессида таралиб йўқ бўлиб кетмай деярлик ҳаммаси чиқиндига чиқиб кетади.

Пишмаган толанинг ялтироқ парчаси - бу пишмаган толалар йиғиндисидан иборат бўлиб, ёруғликни яхши акс эттирадиган сариқ лента шаклига кириб қолган бўлади. Ялтироқ парча ипнинг пишиқлигини камайтиради, тўқимага ўтиб қолса, бўёқни қабул қилмай уни бракка чиқаради. Хом ва майдаланган чигитлар (ўлик) - устида тола бўлиб пишиб етилмаган пуч ва майдаланган чигит бўлакларидан иборат. Улар пахтани дастлабки ишлаш жараёнида ажралмай, қисман толага ўтиб кетади. Тоза толалар орасида толали ўликларнинг бўлиши йигирув фабрикаларида ишланган вақтда янада майдаланиб толали чигит қобиғини кўпайтиради. Тук ва толали чигит қобиғи - ҳар хил узунликдаги узунликдаги ва тукидан ажралмаган чигит парчасидан иборат. Нуқсонларни ажратишда унинг бу турига фақат майда (2 мм кв гача) қисмларигина киритилади. Бундан йирик бўлса, майдаланган чигит нуқсонига қўшилади. Майда чигит қобиғини толадан ажратиш қийин бўлгани учун улар кўпинча ипна ва тўқимага ўтиб, пардозлаш вақтида унингш сиртида бўёқ қабул қилмай қора нуқта шаклида кўриниб қолади. Тугунаклар бир нечта толалар чигалланиб, бир тугунчак ташкил қилган бўлади. Агар тугунакдаги толаларни ажратишга интилса улар узилиб чиқади. Шунинг учун ҳам тугунчакларни тоза толадан ажратиб олиш қийин бўлади ва пахтани дастлабки ишлаш процессида улар ажралмайди ва ип ҳамда тўқимага ўтиб кетиб, уларнинг сифатини пасайтиради. Тук ва толали чигит қобиғи ҳамда тугунчаклар майда ва уларни тоза толадан ажратиш қийин бўлганидан улар тўқимачилик саноати учун энг зарарли нуқсон ҳисобланади. Пахта тозалаш заводлари лабораторияларида толанинг нуқсонлар ва ифлослик йиғиндисини аниқлашда қўл билан аждратиш ва механизациялаштирилган усулда таҳлил қилиш усуллари қулланилади. Толанинг нуқсонлари ва ифлослигини қўл билан аниқлаганда 0,1 ва 2 навлан учун 50 г ва 3,4,5,6 навлар учун 10 г оғирликдаги ўртача намуна 3 марта таҳлил қилинади.

Биринчи текширишда йирик ифлосликлар, гажакликлар, мураккаб гажакликлар, ўлик, майдаланган чигитлар ва пишмаган толанинг ялтироқ парчаси ажратиб олинади. Иккинчи текширишда қолган тоза толадан юқори навлар учун 1/20 қисмини ва паст навлар учун 1/10 қисмини ажратиб, бу намунадан толали чигит қобиғи ва майда ифлослик ажратилади. Учинчи марта текширишда иккинчи текширишдан чиққан тоза толанинг юқори навлари учун 1/5 қисмини ва паст навлар учун 1/2 қисмини ажратиб, бу намунадан фақат тугунчаклар ажратилади. Шундан кейин ажратилган ифлосликлар ва нуқсонлар алоҳида тарозида тортилиб, бошланғич намунанинг оғирлигига (50г ёки 10г) нисбатан фоизи аниқланади. 5. Пахта ва ундан олинадиган маҳсулотлар стандартлари. Мустакил Узбекистонимизда миллий иқтисодиётни шакллантириш мабойнида пахта ва пахтани бирламчи кайта ишлашда олинадиган барча маҳсулотлар учун Республика стандартлари ишлаб чиқилди ва жорий этилди, жумладан қуйидагиларни: - Пахта хом-ашёси учун: Ўз РСТ 615–94 «Пахта. Техникавий шароит», ЎзРСТ 643–95 «Пахта. Намуна олиш усуллари», ЎзРСТ 593–92 «Пахта. Пахта толасининг характеристикаларини аниқлаш усуллари», ЎзРСТ 592–92 «Пахта. Ифлосликни аниқлаш усуллари», ЎзРСТ 644–95 «Пахта. Намликнинг аниклаш усуллари»; - Пахта толаси бўйича: ЎзРСТ 604–93 «Пахта толаси. Техникавий шароит», ЎзРСТ 614–94 «Пахта толаси. Намуна олиш усуллари», ЎзРСТ 618–94 «Пахта толаси. Пишиб етилганликни аниклаш усуллари», ЎзРСТ 620–94 «Пахта толаси. Чизикли ва микронейр кўрсатгичини аниқлаш усуллари», ЎзРСТ 629–95 «Пахта толаси. Ранги ва ташқи кўринишини аниқлаш усуллари» ва х. - Пахта момиғи (линт) учун: ЎзРСТ 645–95 «Пахта момиғи. Техник шароит»; ЎзРСТ 657–95 «Пахта момиғи. Намуна олиш усуллари», ва х.

- Техник ва уруғлик чигитлар бўйича: ЎзРСТ 598–93 «Техник чигит. Намуна танлаш ва намуна қисмини ажратиш усуллари», ЎзРСТ 597–93 «Нуқсондор чигитни аниқлаш усули», ЎзРСТ 663–96 «Уруғлик чигит. Техникавий шартлар» ва х. . ЎзРСТ 615–94 заводда қайта ишлашгача булган даврда тайёрлов пунктларда пахтани қабул қилиш дастлабки классификацияси, миқдорининг ҳисоби ва сақлаш учун муайян шароитни яратиш қисми талабларини белгилайди. Пахтанинг якуний истеъмол хусусиятлари пахта тозалаш заводларида қайта ишлагандан кейин ЎзРСТ 604 га мувофиқ толанинг сифат кўрсатгичлари бўйича аниқланади. Техник шароит стандартлари туркумига, асосан ишлаб чикарилаётган маҳсулотлар қандай техик шартларга жавоб бериши кераклиги баён этилган. Синов усуллари бўйича стандартларда маҳсулотга қўйилган техник шартларда кўрсатилган параметрларини ўлчаш усуллари келтирилган. Пахтанинг сифат кўрсатгичларини юқорида келтирилган стандартлар белгилайди. Пахта толасининг физик – механик кўрсатгичлари куйидагилар хисобланади: - штапел масса узунлиги, мм; - чизиқли зичлик, мтекс. Бундан ташқари солиштирма узилиш кучига ( I ва II нав) кўра тола қуйидаги жадвалдаги меъёрларига кўра тўққизта типга бўлинади: 1а, 1б, 1, 2, 3, 4, 5, 6, 7. 1а, 1б, 1, 2 ва 3 типдаги толаларга эга бўлган пахта узун толали пахта навлари ҳисобланади. 4, 5, 6, ва 7 типдаги толаларга эга булган пахта ўрта толали пахта навларига киради. Пахтадаги толанинг типига оид меъёр

Кўрсатгичл ар нинг номи 1а 1б 1 2 3 4 5 6 7 Штапел масса узунлиги, мм, 40,2 39,2 38,2 37,2 35,2 33,2 31,2 30,2 29,2 Чизикли зичлик, мтекс, купи билан 125 135 144 150 165 180 190 200 200д ан орт. Солиштирма узилиш кучи: I нав, асосий: СН/текс (гс/ текс) II нав камида: СН/текс г/текс 35,3 - 36,3 (36, 0 - 37,0 ) 34,3 35,0 34,3 - 35,3 (35, 0- 36,0 ) 33,3 34,0 33,3 - 34,3 (34, 0- 3 5 ,0 ) 32,4 33,0 31,4 - 32,4 (32, 0- 33,0 ) 30,4 31,0 29,4 - 30,4 (30, 0- 31,0 ) 28,4 29,0 25,5 - 26,5 (26, 0- 27,0 ) 25,0 25,5 24,0 25,0 (2 4 , 5- 25,5 ) 23,5 24,0 23,5 24,5 (24, 0- 25,0 23,0 23,5 23,0 24,0 (23, 5 - 24,5) 22,5 23,0 Ҳар бир типдаги пахта ранги, ташқи кўриниши, пишиб етилганлик коэффициенти буйича қуйидаги жадвалдаги талабларда белгиланган, тасдиқланган намуналарга мувофиқ бешта навга булинади: I , II , III , IV , V .

П ахта навиТип буйича Пишиб етилган- лик коэффи- циенти, камида Пахтадаги толанинг типлари буйича ранги ва ташқи кўринишлари 1а,1б, 1, 2,3 4,5,6 ,7 1а, 1б, 1, 2, 3 4, 5, 6, 7 I 2,0 1,8 Оқ ёки табиий оқсариқ тусли ёки селекция нави етиштирил-ган жойига боғлиқ бўлган оқ сариқ тусли. Кўриниши ялтироқ ва ипаксимон. Оқ ёки селекцион нави ва устирилган туманига боғлиқ табиий сарғиш оқ. қўл билан ушлаганда эгилувчан ва зич қўл теримидаги пахта паллачаларининг устки қисми тўлқинсимон, машина теримидаги пахта эса алоҳида чигитлардан ва қисман ёйилган жингалак паллачалардан иборат. Баъзан паллачаларда ўлик тола учрайди.

II 1,7 1,6 Ялтирамайдиган оқдан оқ-сариқ тусли ва кичик сариқ доғча. Ялтироқ ва ипаксимонлиги I навга нисбатан пастроқ. Ялтирамайдиган оқдан оқ сариқ доғли оқ сариқ тусгача. қўл билан ушлаганда 1 навга нисбатан камроқ эгилувчан ва зичдир. Қўл теримидаги пахта паллачаларининг устки қисми алоҳида толали чигитлардан иборат ва ялтироқ кичик кўринишдаги пластик ҳолда ўлик толалар учраши мумкин. III 1,4 1,4 Сариқ ёки оқиш- сариқ нотекис кулрангроқ ва қўнғир доғли тусдаги. Ялтирамайдиган. Хира оқдан оқсариқ, сарғишроқ доғли ялтирамайдиган кулрангроқгача. Қўл теримидаги кичик тўлқинсимон пахта паллачалари, ҳар хил катталикдаги ялтироқ пластикка утувчи кўринишига, машина теримидаги эса алоҳида толали чигитлардан ва чузилган, қисман ёйилган ва алоҳида чузилмаган ва пишмаган аралашма паллачалари, ҳар хил катталикдаги ялтироқ пластиклардан иборат.

I V 1,2 1,2 Сариқ ёки оқиш- сариқ нотекс кул рангроқ ва қўнғир доғли тусдаги. Ялтирамайдиган. Хира оқ ва оқсариқдан сарғиш-оқсариқ кулранг ва қўнғир доғли. Қўл билан ушлаганда эгилувчан ва зич эмас, асосий қисми чузилган, қисман аралашган паллачалар, шунингдек чузил-маган пишмаган паллачалар, алоҳида толали чигитлар гуруҳи ҳар хил даражада ёйилган, паллачалардан кўпчилик қисми ялтироқ пластик кўринишидаги ўлик толалардан иборат. V 1,2 дан кам 1,2 дан кам Қўнғир ранглидан сариққача. Кулранг. Хира оқ ёки хира оқ сариқдан қўнғир доғли яққол сариқгача. Кулранг Қўл билан ушланганда умуман эгилувчан ва зич эмас, пахта паллачаларининг кўпчилик қисмини ташкил қилувчи пишмаган ва ўлик толалар ялтироқ пластикни ҳосил қилади. Пахта нави ранги ва пишиб етилганлик коэффициентнинг энг ёмон кўрсатгичлари бўйича аниқланади. Пахта нави ифлос аралашмаларнинг миқдори (ифлос аралашмаларнинг массавий нисбати) га кўра жадвалда кўрсатилган талабларга мувофиқ қуйидаги синфларга булинади: 1 – синф – кулда терилган пахта; 2 – синф – машинада терилган пахта;

3 – синф – ердан териб олинган пахта. Юқорида кўрсатилган талабларни назорат қилиш учун синов усулари Республика стандартлари 643-95, 592-92, 644-95, 593-92 томонидан мувофиқлаштирилган. Пахта тудасининг кондицион массасини аниқлаш учун ифлос аралашмалар ҳисоб меъёрий массавий улуши – 2,0 % ва намликнинг массавий нисбати - 9,0 % деб олинади. Пахт а Нави Пахтанинг синфлари буйича ифлос аралашмаларнинг массавий улуши ва намликнинг массавий нисбати меъёрлари, % купи билан 1- синф 2 – синф 3 – синф Ифлос аралаш. массави й улуши Намли к-нинг массав ий улуши Ифлос аралаш . массав ий улуши Намли к-нинг массав ий улуши Ифлос аралаш . массав ий улуши Намли к-нинг массав ий улуши I 3,0 9,0 10,0 12,0 16,0 14,0 II 5,0 10,0 10,0 13,0 16,0 16,0 III 8,0 11,0 12,0 15,0 18,0 18,0 IV 12 , 0 13,0 16,0 17,0 20,0 20,0 V - - - - 22,0 22,0 Пахта толаси ну қ сон ва ифлос аралашмаларнинг ми қ дори б ў йича жадвалда к ў рсатилган меъёрларга мувофи қ : олий, яхши, ў рта, оддий ва ифлос синфларга б ў линади. Саноа т нави Нуксонлар ва ифлос аралашмалар меъёрлари, % купи билан олий яхши ўрта одди й ифлос

1 2,0 2,5 3,0 4,0 5,5 2 2,5 3,5 4,5 5,5 7,0 3 - 4,0 5,5 7,5 10,0 4 - 6,0 8,5 10,5 14,0 5 - - 10,5 12,5 16,0 Пахта толасини экспортга жўнатишда қуйида келтирилган икки тип кўрсатгичлар қўлланилади: 1. Халқаро стандартлар ва микронейер кўрсатгичи бўйича тола сифатини классер усулида баҳолаш: - ранги ва ифлосланиши бўйича нави ва синфи, жинлаш бўйича сифати; - 1/32 дюймда штапел узунлиги; - микронейер кўрсатгичи. 2. Тола сифатини асбоб ёрдамида Н VI типдаги улчов тизимларидан фойдаланиб баҳолаш: - ранги ва ифлосланиши бўйича нави ва синфи; - ёруғлик қайтариш (оқим даражаси) коэффициенти ( Rd ), % ва сариқлик даражаси (+ b ); - микронейер кўрсатгичи; - 1/32 дюмда тарам узунлик ёки олий ярим урта узунлик, мм (дюймлар); - даражаланган HVI да калибрланадиган пахтанинг солиштирма узулиш кучи, гк/текс (кН/текс); - нотола материаллар ва ифлосланиши, код.

Адабиётлар : 1. Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамасининг қишлоқ хўжалигида иқтисодий ислоҳотларни чуқурлаштиришга доир қонун ва меёрий ҳужжатлар тўплами . I-II- томлар , Тошкент , « Шарқ », 1998 й . 2. Якубов М.М., Ҳайдаров Ў., A шуров М., Набиева Ў. Пахтани тайёрлаш ва сақлаш технологияси. Маруза матни, Тошкент, 2000 й. 55 б. 3. Жабборов Ғ.Ж., Отаметов Т.У., Ҳамидов A .Х. Чигитли пахтани ишлаш технологияси. Тошкент, "Ўқитувчи", 1987 й. 4. Орипов Р., Сулаймонов И., Умурзоқов Э. Қишлоқ хўжалик маҳсулотларини сақлаш ва қайта ишлаш технологияси. Т. “Меҳнат”, 1991 й. 5. Султоров Ж. Канопни ишлаш технологияси. Т. Ўқитувчи, 1970. 128 б. 6. A табаева Х.Н. Умаров З.У. ва бошқалар. Ўсимликшунослик. Т. Меҳнат. 2000й. 250 б. 7. Симонгулян Н.Г., ва бошқалар. Ғўза генетикаси, селектсияси ва уруғчилиги. Тошкент, меҳнат, 1987 й. 8. Шайхов Т. ва бошқ. «Пахтачилик», Т. «Меҳнат», 1990й. 345 б.

Похожие

Сервис тизимининг сифат кўрсаткичлари

Толанинг ривожланиши ва чигитли пахтанинг хусусиятлари тўғрисида тушунча

Ем-хашак етиштиришни ахамияти. Озуқа турлари ва сифат кўрсаткичлари

Тайёрлаш пунктининг лабораторияси пахтани сифатини назорат қилиш

Қишлоқ хўжалиги маҳсулотлари сифатини бошқариш