Қишлоқ хўжалиги маҳсулотлари сифатини бошқариш

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

82.5 KB

Скачать

Қишлоқ хўжалиги маҳсулотлари сифатини бошқариш Режа: 1. Маҳсулотлар сифатининг моҳияти, аҳамияти ва унинг иқтисодий самарадорликка таъсири. 2. Маҳсулотлар сифатини белгиловчи асосий кўрсаткичлар ва уларни аниқлаш усуллари. 3. Маҳсулот сифатини оширишда навларни жойлаштириш ва илғор технологияларидан унумли фойдаланиш. 4. Уруғчилик-селекция ишлари са марадорлигини ошириш.

Маҳсулотлар сифатининг моҳияти, аҳамияти ва унинг иқтисодий самарадорликка таъсири Маҳсулот сифатини ошириш ҳар қандай қишлоқ хўжалиги корхонаси олдида турган асосий вазифалардан бири ҳисобланади. 1986 йилда Стандартизация бўйича халқаро ташкилот (ISO) томонидан иқтисодиётнинг барча тармоқлари учун маҳсулот сифати тушунчасига аниқлик киритилган эди. Унга кўра сифат – маҳсулот ёки хизматнинг истеъмолни қондиришга имкон берувчи хусусиятлари ва характеристикаси йиғиндисидир. Сифат истеъмолнинг қандай даражада қондирилганини ўлчовчи мезон сифатида юзага чиқади. Бу ерда сифат ижтимоий истеъмол қийматининг миқдорий характеристикасини, меҳнат маҳсулининг фойдалилиги даражасини акс эттиради. Биринчидан, фан-техника тараққиёти натижасида маҳсулотлар сифатига қўйилаётган талаб даражаси кескин ошмоқда. Юқори сифатли маҳсулотни истеъмол қилиш истеъмолдан қониқиш даражасини ва унинг фойдалилигини ортиши билан характерланади. Қайта ишлаш саноати эса қишлоқ хўжалиги маҳсулотларининг яроқлилиги, ресурс сарфи даражаси, экологик хавфсизлиги, ташиш ва сақлашга қулайлиги, тайёр маҳсулот чиқиш даражаси, толанинг пишиқлиги, мустаҳкамлиги каби бир қатор сифат кўрсаткичларига эътибор қаратадилар. Иккинчидан, ички ва ташқи бозорларда вужудга келаётган кескин рақобат муҳити шароитида “яшаб қолиш” учун маҳсулот сифати энг зарур шартлардан бирига айланмоқда. қишлоқ хўжалиги ва озиқ-овқат маҳсулотлари бозорида ўзимизда ишлаб чиқарилган маҳсулотлар билан бирга ташқаридан импорт қилинган маҳсулотлар ҳам сотилади.

Учинчидан, кейинги пайтларда корхоналарнинг ташқи иқтисодий фаолияти фаоллашиб бормоқда ва маҳсулотни ташқи бозорларда экспорт қилиш одатий ҳолга айланмоқда. Тўртинчидан маҳсулот сифатини ошириш корхоналарнинг маҳсулот бирлигини ишлаб чиқаришга сарфлайдиган ресурслар сарфи самарадорлигини оширишга имкон яратади. Бешинчидан маҳсулот сифатини ошириш умумдавлат ва жамият миқёсида ҳам манфаатлидир. Маҳсулотлар сифатини белгиловчи асосий кўрсаткичлар ва уларни аниқлаш усуллари Маҳсулот сифати кўрсаткичлари – уни ишлаб чиқариш ва истеъмол қилиш билан боғлиқ маълум бир сифат кўрсаткичлари параметрларининг миқдорий ўлчамини ифодалайди. Қишлоқ хўжалигида бундай кўрсаткичларга озиқ-овқат маҳсулотлари бўйича уларнинг фойдалилик даражаси, технологик параметрлари, стандартлаштириш хусусиятлари, ишончлилиги, экологик тозалиги, тўйимлилиги каби кўрсаткичлар кирса, пахта хом-ашёсида унинг навлари, типи, тола ва чигит чиқиш нисбати, толанинг узунлиги ва пишиқлиги каби кўрсаткичларни мисол қилиб келтириш мумкин. Кўпчилик сифат кўрсаткичлари маҳсулот хусусиятларининг параметрларидан ташкил топади. Ифодаланиш миқдори бўйича: - якка кўрсаткичлар; - комплекс кўрсаткичлар. Хусусиятлари бўйича:

- истеъмолга яроқлилик даражасини ифодаловчи; - ишончлилигини баҳоловчи; - фойдалилигини баҳоловчи; - тежамлилигини ифодаловчи; - тўйимлилигини баҳоловчи; - мустаҳкамлигини баҳоловчи; - технологик параметрларини баҳоловчи; - экологик хавфсизлигини баҳоловчи ва бошқалар. Ифодалаш усули жиҳатидан: - натурал кўрсаткичлар (%,см, кг ва бошқаларда); - қиймат кўрсаткичлари. Кўрсаткичларни аниқлаш босқичлари жиҳатидан: - прогноз кўрсаткичлари; - лойиҳавий кўрсаткичлар; - ишлаб чиқариш кўрсаткичлари; - истеъмол кўрсаткичлари. Якка кўрсаткичлар маҳсулот сифатининг алоҳида олинган бирор бир хусусиятини баҳолаш учун қўлланилади. Масалан, пахта хом-ашёсидан тола чиқиш даражаси. Комплекс кўрсаткичлар маҳсулот сифатини баҳолашга имкон берувчи бир қатор хусусиятларни қамраб олади. Масалан, пахта хом-ашёсида унинг навлари, типи, намлик ва ифлосланиш даражаси, тола ва чигит чиқиш нисбати, толанинг узунлиги ва пишиқлиги каби кўрсаткичлар маҳсулот сифатини комплекс баҳолашга имкон беради. Маҳсулотнинг истеъмолга яроқлилиги кўрсаткичлари лаборатория шароитида давлат стандартлари талаблари асосида баҳоланади. Бунда ҳар бир маҳсулотнинг хусусиятларидан келиб чиқиб тайёрланган махсус кўрсаткичлар тизимидан фойдаланилади. Бу кўрсаткичлар тизими маҳсулотни сертификатлаштириш учун асос бўлиб хизмат қилади. Масалан,

сут маҳсулотини текширишда унинг ёғлилиги, таркибида холестирин моддаси мавжудлиги даражаси, тозалиги ва экологик жиҳатдан хавфсизлиги каби бир қатор кўрсаткичлардан фойдаланилади. Маҳсулот сифатини таъминлаш усулларининг кўпчилигини сифат даражасини аниқлаш кўрсаткичлари ташкил қилади. Ўз навбатида улар икки гуруҳга бўлинади. Ахборот олиш усули бўйича – ўлчов, рўйхатга олиш, органолептик ва ҳисоблаш усуллари мавжуд. Ахборот олиш манбалари бўйича: анъанавий, эксперт ва социологик усуллардан фойдаланилади. Ўлчов усули – техник ўлчов воситаларидан фойдаланиш натижасида Аниқланган сифат кўрсаткичларини баҳолашда ишлатилади. Масалан, сутнинг ёғлилик даражасини ўлчовчи, пахта хом-ашёсининг намлилигини ва ифлослилигини ўлчовчи асбоблар буларга мисол бўлади. Рўйхатга олиш усули – маҳсулотни ишлаб чиқариш ёки синов жараёнларида олинган ахборотларни мунтазам журналга қайд этиб бориш асосида олинган хулосаларга таянади. Органолептик усулда инсоннинг сезги органлари: таъм билиш, кўриш, эшитиш, ҳид билиш органлари орқали олинган ахборотлардан маҳсулот сифатини аниқлашда фойдаланилади. Масалан, улар ёрдамида меваларнинг ширинлиги даражаси, пишиб етилганлиги, тоза ёки айниганлигини аниқлаш мумкин. Ҳисоб-таққослама усули – маҳсулот сифати кўрсаткичларининг унинг параметрларига боғлиқ назарий ва эмперик маълумотларга таяниб амалга оширилади. Бунда айнан шу маҳсулот сифатининг тармоқда белгиланган стандарт кўрсаткичлари асос қилиб олинади ва эришилган натижа улар билан солиштирилади. Анъанавий усул – махсус тажриба хўжаликлари ва лабораторияларда ихтисослашган малакали мутахассислар томонидан тажрибалар ўтказиш орқали олинган маълумотларга таянади.

Эксперт усулида маҳсулотнинг сифат кўрсаткичлари махсус ташкил қилинган мутахассис-экспертлар ишчи гуруҳи томонидан аниқланади. Бундай гуруҳга тармоқ хусусиятлари ва қаралаётган маҳсулотнинг технологик параметрларини яхши билувчи етакчи олимлар ва мутахассислар жалб қилиниши лозим. Социологик усул мавжуд ёки потенциал истеъмолчиларнинг маҳсулот сифати тўғрисидаги фикрларини йиғиш ва таҳлил қилишга таянади. Бунинг учун анкета сўровлари, социологик тадқиқотлар, конференциялар. кўргазмалар ёки аукционлар ўтказилади. Маҳсулот сифати даражасини баҳолаш учун дифференциал, комплекс ва аралаш усуллардан фойдаланилади. Дифференциал усулда маҳсулот сифатининг алоҳида ёки комплекс хусусиятлари эришилган натижани базавий даража билан солиштириб кўришга асосланади. Маҳсулот сифатининг кўрсаткичларини комплекс тарзда ифодалашга имкон берувчи кўрсаткичлардан бири маҳсулот сифати индексидир. Бу кўрсаткич қуйидаги формула билан аниқланади:      n i бi n i жi сд Q Q И 1 . 1 . ; Бу ерда: Q i.ж , Q i.б лар маҳсулот сифатининг i-чи кўрсаткичининг мос равишда жорий ва базавий даражаси. i – 1,2,3, … n маҳсулот сифатининг баҳоланувчи кўрсаткичлари сони. Агар маҳсулот сифати унинг фақат бита кўрсаткичи ёрдамида баҳоланаётган бўлса, формула қуйидаги кўринишга эга бўлади: бi жi сд Q Q И . .  ;

Агар маҳсулот сифатига қўйиладиган норматив сифат талаблари мавжуд бўлса, эришилган даражани норматив даражадан четланиши қуйидаги формула орқали баҳоланиши мумкин:ni бi ni жi сд Q Q Q Q И . . . .    ; Бу ерда: Q i.n маҳсулот сифатининг норматив кўрсаткичи. Айрим қишлоқ хўжалиги маҳсулотлари навларга эга бўлади. Масалан, пахта хом-ашёсининг саноат навлари 5 га, синфи 3 га, пахта толасининг саноат навлари 5 га, синфи 5 га, типлари 9 га бўлинади (O’z DSt 604:2001). Бундай турдаги маҳсулотлар учун юқори сифатли навларнинг умумий маҳсулот миқдоридаги салмоғини аниқлаш муҳимдир. Масалан, чунки пахта хом-ашёсининг саноат навлари ва синфига кўра тўланадиган ҳақ ҳам турлича бўлади. Юқори навларнинг умумий маҳсулот миқдоридаги салмоғини ҳисоблашда қуйидаги формуладан фойдаланиш мумкин: ; 100  t i с Q Q Н Бу ерда: Н с – маҳсулот миқдорида нав салмоғи, %да; Q i. - i -чи навдаги маҳсулот миқдори; Q t – маҳсулотнинг ялпи миқдори. Маҳсулот сифатини оширишда навларини жойлаштириш ва илғор технологиялардан унумли фойдаланиш Экин н ав ларини жойлаштириш узоқ муддатли режалар ва навнинг аниқ иқтисодий кўрсаткичларига таянган ҳолда амалга оширилиши лозим. Ҳозирда ғўза навлари аксарият ҳолларда асосан ҳосилдорлиги юқорилиги ёки тезпишарлигини асос қилиб олган ҳолда танланмоқда. Навларнинг тезпишарлиги ёки ҳосилдорлиги юқорилиги пахтачилик маҳсулотининг

бозоргирлигини таъмин этмайди. Маҳсулотнинг рақобатбардошлиги энг аввало сифати ҳаридор талабига жавоб бериши ва нархининг нисбатан арзонлиги билан белгиланади. Шунинг учун ҳам ғўза навлари иқтисодий самарадорлигини кўплаб кўрсаткичлар асосида баҳолаш бўйича Ўзбекистон Бозор ислоҳотлари илмий-тадқиқот институти олимлари томонидан услуб ишлаб чиқилди ва ушбу услуб бўйича навларни баҳолашга эришилди. Чунки, ғўза навларини жойлаштиришда: -ҳар бир нав ўзининг маълум танлаб олинган мезонлар асосидаги иқтисодий баҳосига эга бўлиши лозим; -энг юқори иқтисодий кўрсаткичга эга ғўза нави танланган ҳудуд учун энг маъқул деб топилиб, экишга тавсия этишга асос туғилади. Пахта хом-ашёси сифатини ошириш кўп жиҳатдан пахтачиликдаги илғор технологияларни кенг қўллаш ва агротехника ишларини сифатли ҳамда ўз вақтида амалга оширишга боғлиқ. Бунинг учун қуйидаги тадбирларни амалга ошириш лозим: - барча ҳайдаладиган майдонлари тупроқ таркиби ва сифатини махсус лаборатория шароитида қайта ўрганиб чиқиш ва баҳолаш; - қатъий равишда алмашлаб экиш технологиясига амал қилиш ва бунда пахта-бошоқли дон экинглари-беда нисбати бўлишига эришиш; - ерларни тупроқ типи, ўғитлаш меъёрлари ҳамда алмашлаб экиш нисбатларига кўра ўғитлаб ҳамда кўп йиллик бегона ўтларга қарши гербицидлар қўллаб икки ярусли плуглар билан ўз вақтида ва сифатли шудгорлаш; - чигитни ундириб олиш, яганалаш ва ғўза ораларига ишлов бериш, ғўзани чилпиш, дефоляция ва бошқа тадбирларни ўз вақтида малакали ташкил этиш; - мунтазам равишда ерларнинг шўрини ювиб туриш;

- барча агротехник ва агрокимё чора-тадбирларини илм-фан тавсияларига ва илғорлар тажрибаларини эътиборга олган ҳолда амалга ошириш; - суғориш тадбирларини ўз вақтида ва белгиланган меъёрларга риоя этиб амалга ошириш; - гербицидлар, ғўзанинг ўсишини мўътадиллаштирувчи препаратлар қўллаш орқали касалликлар ва зараркунандаларга қарши курашни кучайтириш; - ҳосилни эртачи, ёғин-сочин бошланмасдан йиғиб олишга киришиш ва буни қисқа муддатларда амалга ошириш; - қўл теримида ҳосилнинг ифлосланишига қарши кучли назорат ташкил этиш ва тоза терган теримчиларга рағбатлантирувчи мукофотлар жорий этиш; - ҳосил йиғиб олингандан сўнг гектарига 10 тоннадан маҳаллий ўғит солиб, майдонларни текислаш ва кузги экишга тайёрлаб қўйиш ва бошқалар. Юқорида келтириб ўтилган барча тадбирларнинг ўз вақтида, сифатли ва илм-фан тавсиялари асосида амалга оширилиши пахта хом-ашёси сифатини оширишга имкон яратади. Уруғчилик-селекция ишлари самарадорлигини ошириш Селекция ва уруғчилик ишлари республикамизнинг пахтачилигини ривожлантириш ва сифатини оширишда асосий бўғин ҳисобланади. Чунки, мутахассисларнинг фикрича “фақат тўғри танланган нав ва юқори сифатли уруғ ҳисобига пахта ҳосилдорлиги 10-15 фоизга ошириш ва ундан ҳам юқорига кўтариш мумкин 1 ”. 1

Деҳқончилик уруғчиликдан бошланади деб бежизга айтишмаган. Чунки сараланган конденцияга етказилган уруғликдан соғлом ва касалликларга чидамли пахта ниҳоллари ўсади. Маълумки тупроқ-иқлим шароитига мос келадиган туманлаштирилган пахта навларининг ижобий хусусиятларини сақлаб қолиш мақсадида республикамизда махсус схема асосида уруғчилик ишлари ташкил этилган (ЎзР ДСТ 663-96). Унга кўра элита ва биринчи репродукцияли чигитни элита хўжаликлари етиштирса, иккинчи, учинчи ва тўртинчи репродукцияли уруғлик чигитларни юқори ҳосилдорликка эга бўлган махсус уруғчилик хўжаликлари етиштиради. Экиладиган пахта чигитлари сифат кўрсаткичлари давлат стандартлари бўйича қуйидаги талабларга жавоб бериши лозим: - униб чиқиш даражасига қараб: I-классли уруғлик чигитининг униб чиқиши - 95-100 %, II-классники – 90-95 %, III-классники – 85-89 %; нав тозалиги элитада – 100 %, I-репродукцияда 99 %,II-репродукцияда 98 %, III- репродукцияда 96 % қилиб белгиланган;чигитнинг шикастланиши қўл теримида – 5 % дан, машина теримида – 7 % дан ошмаслиги лозим; - чигит туки қолдиғи тукли чигитларда –0,8 %дан, табиий туксиз чигитларда – 0,4 %дан ошмаслиги лозим; - чигит намлиги қўл теримида – 9 %дан, машина теримида –10%дан зиёд бўлмаслиги лозим. Бугунги кунда қишлоқ хўжалик илмий-тадқиқотлари асосан давлат томонидан ажратилаётган маблағлар ҳисобига олиб борилмоқда. илмий- тадқиқот ишларининг бундай молиялаштириш нодавлат сектори ўрнини ўсиб бораётган бир вақтда аграр тармоқдаги ислоҳотларни жадаллаштиришга катта ҳисса қўша олмаяпти. Бу эса, қишлоқ хўжалик илмий-тадқиқотларни молиялаштириш тизимини тубдан кўриб чиқишни талаб қилади.

$Адабиётлар 1. Узбекистон Республикасининг «Фермер хужалиги ту\рисида»ги конуни. Узбекистон,1998. 2. Каримов И.А. кишлок хужалиги тараккиёти - тукин хаёт манбаи: Биринчи чакирик Узекистон Республикаси Олий Мажлиси Х-сессиясида сузлаган нутк,1997йил 25-декабрь - Т.: «Узбекистон», 1998. 3. Салимов Б.Т., Хамдамов к.С., Юсупов М.С., Уроков Н.И. ва бошкалар. Дехкон ва фермер хужаликлари иктисоди. Укув кулланма. – Т.:Узбекистон ёзувчилар уюшмаси Адабиёт жам\армаси, 2004. 4.Уральскиевуставки. www.uv2000.ru 5. Петранева Г.А. Экономика и управление в сельском хозяйстве, Академия, 2003. http://textbook.ru/catalogue/book/33320.html6. Попов Н.А. «Основу руночной агроэкономики и сельского предпринимательства», М.: Тандем, 2002, http://rbip.bookchamber.ru/description7897.htm$

Қишлоқ хўжалиги маҳсулотлари сифатини бошқариш

20.09.2019

0

82.5 KB

Похожие