Tuproq sistematikasi va klassifikatsiyasi - Сельское и лесное хозяйство - Рефераты

Tuproq sistematikasi va klassifikatsiyasi

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

89 KB

Tuproq sistyematikasi va klassifikatsiyasi R е ja: 1. Tuproqlar sistematikasi. 2. Tuproqlar nomenklaturasi. 3. Tuproqlarning taksonomik birliklari. 4. Tuproq tipi. 5. Tuproqlar diagnostikasi tamoyillari. 6. Tuproqlar klassifikatsiyasi.

Tayanch tushunchalar: Tuproq sistematikasi, nomenklaturasi. Taksinamik birliklar, tuproq diagnostikasi, tuproqlar klassifikatsiyasi. Tuproqlar sistematikasi haqida tushuncha. Tuproqshunoslikda ham boshqa fanlardagi singari sistematika uyushtiruvchi rol o’ynab, uning yordamida tadqiqot bo‘ekti, ya‘ni tuproqning ilmiy o’rganilishi vazifalari yechiladi. Tuproqlar sistematikasi-bu Yer kurrasida mavjud bo’lgan hamma tuproqlarning turli-tumanligi haqidagi ta‘minot bo’lib, ularning diagnostik belgilariga asoslangan har xil guruhlari orasidagi o’zaro munosabat va bog’liqlikni ko’rsatib beradi. Tuproq sistematikasining asosiy maqsadi-Yerda tarqalgan tuproqlarning to’la tizimi (klassifikatsiyasi) ni yaratishdir. Tuproqlar sistematikasi tarixiy-taqqoslash va jug’rofik - taqqoslash uslublariga, tuproqlarning evolyutsion rivojlanishi tamoyillariga tayanadi, unda tuproqshunoslikning hamma bo’limlaridagi ma‘lumotlar ishlatiladi. Planetamiz tuproq qoplamining umumiy tizimida u yoki bu tuproqning o’rnini aniqlash bilan, tuproqlar sistematikasi muhim nazariy va amaliy ahamiyat kasb etadi. Chunki bu yer yuzasidagi tarqalgan tuproqlarning turli-tumanlarini aniqlab olishga imkon beradi. Tuproqlar sistematikasining asoslari V.V.Dokuchaev, N.M.Sibirtsev, K.D.Glinka, L.I.Prosolov, Ye.N.Ivanova, N.N. Rozov, V.M. Fridland, N.V.Kimberg, B.G.Rozanovlar tomonidan yaratilgan. Tuproqlar sistematiksianing qo’yidagi muhim vazifalari bor: 1) Yer kurrasida tarqalgan tuproqlar orasidagi farqlarni sifat jihatidan belgilab berish; 2) fanning hozirgi zamon rivojlanish darajasida, tadqiqot ob‘ekti-tuproqlarning aniq diagnostik mezonlar, belgilar, xususiyatlariga asoslanib, imkoni boricha to’la miqdoriy jihatdan xarakteristikasini berish. Demak, tuproqlar sistematikasi- tuproqning kengaytirilgan aniqlovchisi bo’lib, fanda ma‘lum bo’lgan har bir tuproqning mukammal ta‘rifini bermog’i lozim; 3) tuproqlarning imkoniyati boricha logik bog’lanishda to’la ro’yxatini berish, ya‘ni ularning ilmiy klassifikatsiya tuzish uchun tayyorlash.

Yuqorida ko’rsatilgan vazifalar tuproqlar sistematikasida tuproqlar nomenklaturasi, taksonomiyasi va diagnostikasi yordami va asosida yechiladi. Tuproqlar nomenklaturasi deganda, tuproqlarni xossalariga va klassifikatsiyada tutgan o’rniga qarab ilmiy nomlash tushuniladi. Tuproqlarni ilmiy-genetik nomlash asoschilari V.V.Dokuchaev va N.M.Sibirtsevlar, uning asosiga xalq tilida keng ishlatiladigan so’zlarni olganlar. Shu bilan birga bu nomlarda ekologik sharoit ham hisobga olingan. Genetik tiplar uchun qora tuproq, podzol qizil tuproq, o’rmonning sur tuproqlari va hokazo nomlar paydo bo’ldi. Tuproq tiplarining ayrim nomlari, tuproq yuqori gorizontlarning xususiyatlaridan kelib chiqqan. Masalan, sho’rxok, sho’rtob, torfli-gleyli, chirindi- karbonatli tuproqlar va hakozolar shular jumlasidandir. Amerika (AQSH)da tuproq nomenklaturasini aniqlashda M.Uitni, ularning granulometrik tarkibi va tuproq tarqalgan joyning jug’rofik nomiga tayangan. Ana shunday qilib, bu yerda birinchi marta tuproqlar nomlangan va xaritaga tushirilgan. Masalan, “Vashington qumog’i, Vashington qumlog’i”, “CHikago loyi” va hakozolar. Yirik miqyosdagi tuproq xaritalarida bular “Tuproq seriyalari” nomini oldi. Yirik amerikalik olim K.F.Marbut, bizning tuproqshunosligimizda qabul qilingan tuproq tipiga to’g’ri keladigan “katta tuproq guruhlari” tushunchasini kiritdi. Ularni nomlashda Yevropada qabul qilingan nomlardan (podzol, qora tuproq, kashtan tuproq, buz tuproq va ш . к .) foydalandi. Hozirgi davrda AQSH tuproqshunoslari grek-lotin so’z hosil qilish tizimi asosida bir-bir bilan logik bog’langan yangi nomenklaturani yaratdilar. 1968 yilda tuproqshunoslarning Avstraliyada bo’lib o’tgan Xalqaro Kongressida FAO(YuNYeSKO tomonidan yaratilgan tuproqlarning xalqaro nomenklaturasi tasdiqlangan. U. I:500 0000 miqyosli dunyo tuproq xaritasini tuzishga imkon yaratdi. FAO(YuNYeSKO nomenklaturasida tuproq birliklarining nomlari fanda o’rnashib qolib, jahon tajribasida qo’llanilayotgan yoki grek, lotin yoki rus so’zlarini o’zagiga “zem” yoki “soe” qo’shimchasini qo’shish yordamida hosil qilindi.

Tuproqlarni qanday nomlash masalasi hozirgacha munozara tariqasida qolmoqda. Tuproqlarni nomlashda botanika yoki zoologiyadagi singari xalqaro nomlarni tuzish masalasi qo’yildi. U tuproqlarning mamlakatlardagi o’rnini olmasdan, dunyo miqyosida tuproqlar sistematikasining ilmiy asosi bo’lib xizmat qilishi mumkin. Bundan tashqari yana bir muammo tuproqlarni nomlashda juda xilma – xil so’zlarni, ayniqsa shu sohada bevosita bevosita mutaxassis bo’lmagan kishilar uchun, ularni tushunish, xususan amaliyotda qo’llash, imkonini bermaydi. Tuproqlarni nomlarini sodda va tushunarli, shu bilan birga, ularning xossa, xususiyatlariga, ularni keltirib chiqaruvchi ekologik sharoitni hisobga olib tuzilishi maqsadga muvofiqdir. 3. Tuproqlarni taksonomik birliklari. Sizlarga ma‘lumki, “taksonomiya” grekcha taxis va nomos so’zlaridan olingan bo’lib, qonun va tartib demakdir, yoki uni tuproqshunoslikda qo’llasak, tartib qonuniyatlar asosida joylashtirish demakdir. Takmonomik birliklar bu klassifikatsiya yoki sistematika birliklar bo’lib, u ob‘ektlarning sinfini, turkumini va o’rnini ko’rsatadi. Tuproqshunoslikda taksonomik birliklar tuproqlarning tabiatda mavjud bo’lgan guruhlarini bir-birlari bilan bog’liq holda birin-ketin joylashgan sistematik kategoriyalaridir.Takmonomik birliklar asosida tuproq tipi haqidagi ta‘limot yotadi. Tuproq tipining hozirgi davrdagi ta‘rifi tuproqshunoslik fanining hozirgi zamondagi davrida yig’ilgan ma‘lumotlariga asoslanadi. Tuproq tipi deb, bir xil iqlim, biologik, litologik, gidrogeologik sharoitda rivojlanadigan va boshqa jarayonlar qo’shilmasida, asosiy tuproq paydo bo’lish jarayonining yorqin namoyon bo’lishi bilan harakterlanadigan tuproqlarning katta guruhiga aytiladi. Podzol, qora tuproqlar, sho’rtoblar, bo’z tuproqlar tiplariga misol bo’ladi. Tuproq tipi–bu tuproqlar sistemastikasining asosiy tayanch birligidir. Tuproqlar tipi mayda birliklarga bo’linadi. Ayrim hollarda ular birlashtirilishi ham mumkin.

Tuproq tipining bir butunligi va harakterli belgilari qo’yidagilar bilan aniqlanadi: 1) Organik qoldiqlarning tuproqqa tushishi, ularning parchalanishi va chirindiga aylanish jarayonlarining bir xilligi. 2) mineral massaning parchalanishi va orgonomineral yangi hosillar migratsiyasi(harakati) va akkumulyatsiyasi (to’planishining) bir tipdaligi. 4)tuproq profili tuzilishi va genetik gorzontlar harakterining bir tipdaligi. 5)tuproq unumdorligini saqlash va oshirishga qaratilgan chora – tadbirlarning bir yo’nalishda bo’lishi. Tuproq tipi, hamma joylarda u yoki bu darajada tuproqlar sistemasining tayanch birligi sifatida qabul qilingan. Turli mamlakatlarda bu birlik xar xil nomlansa ham, uning mohiyati bir xildir. Masalan, mamlakatimizda, shuningdek ba‘zi xorijiy davlatlarda tuproq tipi, Frantsiyada – gruppe du sol, AQSH, Kanada- great sol group, Germaniyada - Balentip, FAO, Yunesko da – Soilunit deb yuritiladi. Tuproq tipchasi tip chegarasidagi tuproqlar guruhi bo’lib, sifat jihatidan namoyon bo’lishi bilan farqlanadi. Ko’pincha tuproqlar tipchasi genetik yoki geografik jihatdan bir – biriga yaqin bo’lgan tiplar orasida o’tuvchilar sifatida ajratiladi. Masalan, bo’z tuproqlar tipi ichida – tipik bo’z tuproq tipchasi markaziydir. Bu tipchada bo’z tuproq tipi uchun harakterli hamma xususiyatlar yorqin namoyon bo’ladi. Och tusli bo’z tuproqlar tipchasi esa – o’rta balandlikdagi tog’ tuproqlari tipiga o’tuvchi sifatda ajratiladi. Tuproq turkumi – tipcha chegarasida ajratiladigan tuproq guruhi bo’lib, ularning genetik xususiyatlari sifati, mahalliy sharoitlar – tuproq paydo qiluvchi jinslar tarkibi, sizot suvlarining tarkibi va holati, tuproq paydo qiluvchi mahsulotlarning o’tmishdan qolgan belgilari - kompleksi ta‘sirida yuzaga chiqadi. Masalan, o’tloqi soz tuproqlar tipchasining shoxli, shox-arzikli turkumlari ajratiladi. Tuproq turi – turkum chegarasida ajratiladigan tuproq guruhlari bo’lib, asosiy tuproq hosil bo’lish jarayonining rivojlanish darajasi bilan farqlanadi. Masalan, podzol tuproqlar chegarasida pdzol paydo bo’lish darajasiga qarab, kuchli, o’rta va kuchsiz podzollashgan tuproqlar turlari ajratiladi.

Tuproq xili-tur chegarasida ajratilib, tuproqlar yuqori gorizontlarining granulometrik tarkibi bilan belgilanadi (qumli, qumoqli, qumoqli-loyli va h). Tuproq razryadi – bu litologik yoki genetik jihatdan bir xil jinslar (lyoss, allyuviy, ohaktosh va h.k) ustida vujudga kelgan tuproqlar guruhi. Har qanday konkret tuproqning to’la nomi, hozirgi mavjud bo’lgan tushunchalarga asoslansak, hamma taksonomik birliklar bo’yicha ko’rsatilishi lozim. Masalan, tipik bo’z tuproq o’rtacha yemirilgan,og’ir qumoq lyoss ustida hosil bo’lgan. Tuproq diagnostikasini tamoyillari. Tuproqlar diagnostikasi deganda, ularni aniq qoidalarga muvofiq sistemakikada tutgan o’rnini aniqlash maqsadida yozib olish jarayoni tushuniladi. Bizning mamlakatimizda diagnostika asosida qo’yidagi tamoyillar yotadi: 1) profil uslubi, 2) komleks yondashish, 3) jug’rofik taqqoslash tahlili, 4) genetik tamoyil. Tuproqlarni diagnostikasida profil uslubi V.V.Dokuchaev tomonidan taklif etilgan bo’lib, u har qanday tuproq bir-biri bilan bog’liq bo’lgan 3 ta genetik gorizontlar AVS dan tashkil etilganligini ko’rsatadi. Bu uslubning asosiy mohiyati shundaki, tuproq profili – bu tasodifiy gorizontlarning arifmetik yig’indisi emas, balki bir-biri bilan bog’langan, biri ikkinchisini keltirib chiqaruvchi genetik gorizontlarning yagona kompleksidir. Har qanday tuproqning to’la tadqiqoti uchun uning yuqori qatlamlaridan boshlab, to ona jinsigacha bo’lgan gorizontlarni o’rganib, yozib olish zarur. Tuproq xossalarining profil bo’yicha o’zgarishi, uning kelib chiqishi va xossalarining yagona tabiiy tanaga mansubligini ko’rsatib beradi. Tuproq diagnostikasi kompleks yondoshishning ma‘nosi shundaki, tuproq paydo bo’lishi, genetik gorizontlarining vujudga kelishi murakkab bo’lib, qator jarayonlar ta‘sirida namoyon bo’ladi. Shuning uchun ham tuproq diagnostikasi, uning morfologik, fizikaviy, kimyoviy, fizik-kimyoviy, biologik, agronomik va h.larning tahlili va harakteristikasini hisobga olmog’i darkor. Bu yerda yana shuni ko’zda tutish kerakki, tuproqning yakka olingan ma‘lum bir xossasi, tuproq paydo

bo’lish jarayoni juda murakkab bo’lganligidan diagnostik belgi sifatida katta ahamiyat kasb etmaydi. Jug’rofik taqqoslash uslubi – tuproq paydo qiluvchi omillar bir xil bo’lgan taqdirda, bundayo sharoitda hosil bo’lgan tuproqlar ham uxshashligiga asolangan. Buning asosida tuproq paydo qiluvchi omillar haqidagi ta‘limot yotadi. Ganetik tamoyilning mohiyati tuproq sistematikasi va identifikatsiyasida, birinchi navbatda tuproq paydo bo’lish jarayoni bilan bog’liq bo’lgan muhim xususiyatlarini hisobga olishdan iborat. Bu yerda tuproq profilining rivojlanishi va tabaqalanishi, u yoki bu birikmalarning to’planishi yoki kamayishi, tuproq paydo qiluvchi mahsulot transformatsiyasi kabi genetik ko’rsatkichlar ko’zda tutiladi. Ular tuproq paydo bo’lishi va evolyutsiyasi haqida fikr yuritish uchun haqiqiy faktlar asosida fikr yuritish imkonini yaratadi. U yoki bu tuproq paydo bo’lish jarayonining yo’nalishini aniqlash katta ahamiyat kasb etadi. Masalan, o’rganilayotgan ma‘lum tuproq sho’rlanish yoki sho’rsizlanish, hg’sho’rtoblanish yoki aksincha, bosqichlarda turganini aniqlash zarur. Hozirgi davrda tuproq tiplarini bir-birlaridan ajratish uchun diagnostik belgilar mezoni to’la bo’lmasa – da, mavjud. Lekin tipcha va turkumlarni belgilaydigan aniq qoida va mezonlar hali ishlab chiqilmagan. Bular tadqiqotlarni yanada chuqurlashtirishni talab qiladi. Ushbu masala genetik tuproqshunoslik rivojlantirishda juda muhimdir. Tuproq klassifikatsiyasi Tuproq klassifikatsiyasi deb, - tuproqlarning kelib chiqishi, muhim xossalari va unumdorlik xususiyatlariga qarab guruhlarga biriktirishga aytiladi. Tuproq klassifikatsiyasi boshqa fanlardagi singari, tuproqshunoslik fanining rivojlanish jrajasi ko’rsatkichi hamdir. Chunki klassifikatsiya ob‘ekt haqida yig’ilgan hamma ma‘lumotlar hisobga olinadi va umumlashtiriladi. Shuning uchun ham tuproqshunoslik fanining xar xil rivojlanish bosqichlarida klassifikatsiyaga yondoshish, uni tuzish tamoyillari bir xil bo’lmagan.Bizga ma‘ulm bo’lgan birinchi tuproq klassifikatsiyalari tuproq yuqori gorizontlarining litologik

xususiyatlarini hisobga olgan holda tuzilgan va agrogeologik degan nom olgan. Bunda faqatgina tuproq qattiq fazasining xossalari hisobga olingan. Tuproqshunoslik fanining asoschilari V.V.Dokuchaev va N.M. Sibirtsev tuproq maxsus tabiiy orgono-mineral tana bo’lib, atrof-muhit bilan chambarchas o’zaro ta‘sirida rivojlanishini ko’rsatib berdilar. Ular tuproqlarning genetik tiplari haqida ma‘lumot yaratdilar. Ularning tuproq klassifikatsiyasiga bo’lgan munosabatlari genetik yondoshish nomini oldi. Keyinchalik tuproqlarning genetik klassifikatsiyalari ko’plab taniqli tuproqshunos olimlar tomonidan rivojlantirildi va takomillashtirildi. Shu bilan birga har xil kalssifikatsiya tuzilmalarida hodisalarning u yoki bu tomoniga ko’proq ahamiyat berildi, bu esa o’z navbatida tuproq klassifikatsiyasiga bir necha xil yondoshishga sabab bo’ldi. Ana shu munosabat bilan, tuproq klassifikatsiyasining qo’yidagi guruhlarini ajratish mumkin: Ekologik-genetik, morfo-genetik, evolyutsion genetik va tarixiy-genetik tuproq klassifikatsiyalari. Ekologik-genetik klassifikatsiyalar, mavjud tabiat qonuniyatlari – tuproqlar xossalari, tuproq hosil bo’lish jarayoni rejimlari va ularning tabiiy muhit bilan bog’liqligini aks ettiradi. Morfo-genetik klassifikatsiyalar tuproqlarning muhim genetik xossalariga asoslanadilar va ma‘lum darajada tuproq paydo bo’lish sharoitlarini tahlil qilishni o’z ichiga oladi. Masalan, K.K. Gedroyts tuzgan tuproqlar klassifikatsiyasi, TSK dagi singdirilgan kationlar tarkibiga asoslangan. Evolyutsion genetik klassifikatsiyalar tuproq paydo bo’lish jarayonining rivojlanishini, ishqoriy tuproq paydo bo’lishidan to nordon tuproq paydo bo’lishi, yoki gidromorf sharoitdan avtomorf sharoit tuproq paydo bulgunga qadar o’tgan vaqt davrini ko’rsatib beradi. Tarixiy-genetik klassifikatsiya tuzish g’oyasi V.R. Vilyams (1914-1936) ishlarida ilgari surilgan.Uning fikricha hamma tuproq tiplari rivojlanishi uzluksiz yagona zanjirga bog’liq va ular tabiatdagi biologik elementlarning yerning yuza qismidagi minerallarga ta‘sirining yagona tarixiy jarayoni bosqichi sifatida qaralmog’i lozim.

G’arbiy Yevropa mamlakatlarida tuzilgan klassifikatsiyalarning bir qismi tuproqshunoslik fanining oldingi bosqichlarida asosiy o’rin tutgan agrogeologik qarashlarga tayanadi. Ular tuproq paydo qiluvchi jinslarning xossalaridan kelib chiqib yaratilgan. Avstraliyada tuproq klassifikatsiyasiga yondoshishda mamlakatning turli- tuman iqlim sharoitda joylashganini esda tutish lozim. Bu yerda birinchi morfo- genetik klassifikatsiya Sifenson(1962) tomonidan ishlab chiqilgan. Unda 47 tuproqlarning katta guruhlari ajratilgan. Amerika Qo’shma shtatlarida tuproq klassifikatsiyasida mahalliy xalq tajribasi va ekinlarning unumdorligini hisoblashga asoslangan. Shu bilan bir qatorda tuproqlarning umumiy genetik klassifikatsiyalari ham ishlab chiqilgan. (Gilgard, 1893, Uitney 1895, Koffey 1912) Amerikada tuproqshunoslikni rivojlantirishda Marbutning xizmati juda katta. U tomondan belgilangan “Katta tuproq guruhlari”(1935) bizda qabul qilingan tuproq tipiga to’g’ri keladi. Keyingi yaratilgan klassifikatsiyalarda (Kellog 1939,Bolduin, Kellog, Torp 1938, Torp va Smit 1949) Marbut tizimi qo’llanildi va unda yanada genetik – jug’rofik tamoyillar ko’chaytirildi. Amerikada tuproqlarning yangi klassifikatsiyasi AQSH davlat tuproq xizmati xodimlari tomonidan yaratildi. (Kellog,Smit) Bu klassifikatsiya genetik tamoyillar asosida tuzilgan. Yuqorida keltirilgan qisqacha ma‘lumotlardan ko’rinib turibdiki, dunyo tuproqshunoslari orasida tuproq klassifikatsiyasiga bir xil yondoshish yo’q. Bu butun dunyoda tuproq haqida yig’ilgan ma‘lumotlarni umumlashtirishni juda qiyinlashtiradi. Shuning uchun ham dunyo tuproq xaritasini tuzish, tuproq taksonomik birliklarining umumiy qabul qilingan asoslarini yaratish maqsadida 1961 yilda FAO-YuNYeSKO qoshida ana shu ishlarni amalga oshiruvchi “Proekt” loyiha tashkil etildi. Dastlabki davrlarda loyihaga D.L.Bramo boshchilik qildi va turli mamlakat vakillaridan iborat maxsus maslahat Kengashi tuzildi. Eng

avvalo, dunyoda tarqalgan tuproqlarning taxminiy bo’lsa-da, sistematik ro’yxatini tuzish zarur bo’ldi. Bu proektda kartografik birliklarni aniqlashga imkon beradi. 1974 yilda chop etilgan ro’yxatda, 25 tuproq guruhi ajratilib, u o’zigap 106 tuproq birligini biriktirgan. Uning asosida 1:5 000 000 miqyosda tuproq xaritasi tuzildi. Bu tizim keyingi vaqtlargacha tuproqshunoslikda samarali ishlatilib kelindi. Lekin dunyo tuproqlarining yangi xaritasini tuzish maqsadida u qayta ko’rib chiqildi va to’lg’azildi. 1987 yilda chop etilgan yangi sitematik ro’yxatda 27 tuproq guruhi va 144 tuproq birligi ajratilgan. Bugungi kunda tuproqlar klassifikatsiyasi va sistematikasini tuzish bo’yicha ishlar eng avjida bo’lib, turli mamlakatlarda yig’ilgan bilimlar, tajribalar umumlashtirilmoqda. Chunki bular kundan-kunga o’sib borayotgan insonlarning oziq - ovqatga, yashashga bo’lgan talabini qondirish, shu bilan bir vaqtda atrof- muhitni muhofaza qilish uchun sharoit yaratishlari lozim. Bizning mamlakatimizda tuzilgan tuproq klassifikatsiyasi haqaro andozalarga to’g’ri keladi. Ularning asosida tuproq paydo bo’lishi jarayonida yuzaga kelgan xossalar, ularni keltirib chiqaruvchi omillar to’laligicha hisobga olingan. Lekin respublikamiz qishloq xo’jaligi ishlab chiqarishning negizini tashkil etgan sug’oriladigan tuproqlar klassifikatsiyasi tunozara tariqasida qolmoqda. Bizning fikrimizcha, buning asosiy sababi, sug’oriladigan tuproqlar, asosan quruq iqlimli o’lkalarda tarqalgan bo’lib, ularning klassifikatsiyasiga va sistematik ro’yxati, avvalo ular tabiiy quruq tuproqlarning hosillari sifatida qaralishidan kelib chiqdi. Ularni nomlashda ham tabiiy tuproq nomlaridan foydalaniladi, bu o’z navbatida sug’oriladigan tuproqlarning paydo bo’lishi va evolyutsiyasi jarayonlarini ochib berishga imkon yaratmaydi. Ana shularni hisobga olib, qo’yida qisqacha mamlakatimizda sug’oriladigan tuproqlarning klassifikatsiyasi rivojlanishi tarixi va unga bo’lgan munosabatlarimizni bildirish lozim deb hisoblaymiz. O’rta Osiyo tuproqlari klassifikatsiyasiga sifat jihatidan yangicha qarash I.P.Gerasimov (1933), Ye.P.Korovin va A.N.Rozonovlarning (1938) ishlaridan keyin boshlandi. Ularda bu joylar iqlim xususiyatlarining o’ziga xosligi ko’rsatib

berildi. Keyinchalik bu hol O’zbekiston tuproqshunoslari B.V.Gorbunov, N.V.Kimberg, S.A.SHuvalov, S.P.Suchkovlarning ishlarida tuproq tarqalishi va klassifikatsiyasiga tadbiq etildi. (1941, 1949, 1958). Bu ishlar asosida O’zbekistonning sahro mintaqasi tog’ oldi tekisliklarini egallab yotgan bo’z tuproqlar mintaqasidan ajratildi, ularning farqlari asoslanib berildi. Lekin sug’oriladigan tuproqlar mustaqil tuproq tipi sifatida ajratilmadi. Tuproqshunoslar orasidan birinchi bor M.A.Orlov (1934, 1937, 1954) voha tuproqlari inson faoliyati ta‘sirida hosil bo’lib, tabiiy tuproq hosil bo’lish jarayonini ikkinchi darajali qilib qo’yishga e‘tibor berdi. U “madaniy sug’oriladigan” tuproqlar degan atamani ishlatishni tavsiya qildi. M.A.Orlov madaniy voha tuproq tipi hosil bo’lishini asosiy omili, chirindili kul rang agroirrigatsion gorizontning to’planishida deb hisoblaydi. Uning fikricha, normal sharoitda madaniy – voha tuproqlari doimo yuqori namlikka ega bo’ladilar. Bu esa o’tlari tuproq hosil bo’lish jarayonini eslatadi, lekin undan farqli o’laroq, jadal ishlov berish va o’g’itlash jarayonida kechadi. Ular mexanik tarkibi og’ir bo’lishiga qaramasdan yuqori unumdor tuproqlar qatoriga kiradi. O’rta Osiyo tuproqlarini tekshiruvchi yirik olimlardan biri A.N.Rozonov sug’oriladigan tuproqlarga diqqat e‘tiborini qaratdi. U o’zining, O’rta Osiyo tekisliklari va tog’ qismi mintaqalaridagi tuproqlar yagona bo’z tuproqlar mintaqasiga ajratmadi. U sug’oriladigan bo’z va boshqa (o’tloqi, botqoq) tuproqlarni tabiiy tuproq tiplarining tipchasi sifatida ko’rsatdi. Faqatgina qadimdan sug’oriladigan bo’z va bo’z o’tloqi tuproqlarni ayrim tiplar sifatida harakterladi. Shunday ilib, Rozanov madaniy sug’oriladigan tuproqlarni mustaqil tip sifatida qarashning mohiyatini tan olsada, lekin hamma sug’oriladigan tuproqlarning bu tiplarga biriktirmadi. S.P. Suchkov ham sug’oriladigan tuproqlarni shunga o’xshash klassifikatsiyasini keltirgan (1950) Bizning nuqtai nazarimizdan B.V.Gorbunov va N.M. Kimberg (1962), B.Vgorbunov (1965) sug’oriladigan tuproqlar klassifikatsiyasini printsipial to’g’ri hal qildilar. Ularning fikricha, voha tuproqlari tabiiy tuproq klassifikatsiyasi sxemasiga to’laligicha joylasha olmaydigan tuproq xaritalarini o’z ichiga oladi.

Sug’orish ta‘sirida ruyobga chiqadigan organik moddalarning sintezi, mineralizatsiyasi, yerga tushish sharoitining almashinuvi, issiqlik, havo va suv tartiblarining o’zgarishi, irrigatsion keltirmalar akkumulyatsiyasi va genetik jihatdan yangi madaniy qatlamning hosil bo’lishi va uning biologik faoliyati, elementlar bilan boyishi, voha tuproqlarini maxsus tip sifatida qarab chiqish lozim ekanligini ko’rsatadi. Mualliflar tuproq hosil bo’lishining yangi tipi sug’orish boshlangan vaqtdan boshlanadi, deb uqtirdilar. Keyinchalik bu hol N.G.Minashina tomonidan sug’oriladigan tuproqlar klassifikatsiyasini tuzishda ishlatiladi. Har mintaqada sug’orishning o’z xususiyatlariga ega bo’lish, tabiiy. Ammo, voha tuproqlari maxsus tuproq tip sifatida faqat sun‘iy sug’orish tabiiy yog’in miqdoridan bir necha marta oshgandagina hosil bo’lishi mumkin. Chunki bu holda sug’orish butun tuproq hosil bo’lish jarayonini o’zgartiradi, ya‘ni miqdor o’zgarishi sifat o’zgarishiga olib keladi. Mu‘tadil iqlim sharoitida esa sug’orish esa sug’orish tabiiy yog’inga ozroq qo’shimcha bo’lganligi tufayli tuproq paydo bo’lish jarayonining mohiyatini o’zgartirmaydi. Shuning uchun ham bunday sharoitda, masalan, “so’g’oriladigan qora tuproq” deb aytish to’laligicha yetarli deb hisoblash mumkin. Shu munosabatlar bilan sug’oriladigan tuproqlarning umumiy “global” klassifikatsiyasini tuzishga zarurat qolmaydi. N.G.Minshining sug’oriladigan tuproqlar klassifikatsiyasida sinflar, tiplar tushunchasiga tuproqlarning ishlatilish xususiyatini aniqlovchi qator atamalar va ko’rsatkichlar (qo’riqlar, roshli, unchalik qadimdan sug’orilmagan va boshqalar kiritilgan. 1977 yilda chop etilgan sobiq Ittifoq tuproqlarini klassifikatsiyalash va aniqlash (diagnostika qilish) bo’yicha ko’rgazmalarda sug’oriladigan tuproqlar mustaqil tip sifatida ko’rsatilgan. Bu O’zbekiston tuproqshunoslarining 30 yillardan buyon hayotga tadbiq qilishga o’rinayotgan fikrlarini ma‘lum darajada tan olishdir. Sug’oriladigan tuproqlar klassifikatsiyasi o’z tuzilishi, tamoyillariga ko’ra, O’zbekiston Respublikasi tuproq klassifikatsiyasining keyingi variantlariga boshqalariga nisbatan ancha yaqinroqdir. Sug’oriladigan tuproqlar bu klassifikatsiyada yangi mustaqil tip sifatida ko’rsatiladi va uning tipchalari sifatida

sug’orishning bosh bosqichlarida sug’oriladigan bo’z och tusli, sug’oriladigan tipik bo’z va yetuk bosqichda qadimdan sug’oriladigan bo’z tuproqlar ajratiladi. Tip sifatida bo’z voha tuprog’i emas, balki umuman sug’oriladigan tuproqlar belgilanadi. Shu bilan birga sug’oriladigan o’tloqi bo’z tuproqlar mustaqil tip darajasiga ko’tariladi. Bu klassifikatsiya oldingi ko’rib chiqilgan sug’oriladigan tuproq klassifikatsiyalariga nisbatan taraqqiyli bo’lishiga qaramasdan, baribir yetuk voha tuproqlarining mustaqil, maxsus tip ekanligini hisobga olmaydi. Hamma ko’rib chiqilgan klassifikatsiyalardan, bizning fikrimizcha, hozirgi zamon tuproqshunosligi talabiga javob beradigan va ma‘lum darajada logik fikrga ega bo’lgan klassifikatsiya katta B.V. Gorbunov, A.V. Kimberglar tomonidan yaratilgandir(1962-1975). Bu ma‘lumotlarda uzoq yillar davomida vujudga kelgan tasavvurlarga ko’ra bo’z tuproqlar vertikal zonallik tuproqlariga kiritiladi. Bo’z tuproqlar regional nuqtai nazaridan, Turon provintsiyasi va O’rta yer dengizi viloyatlarining atributidir. Bo’z mintaqasi tuproqlari maxsus bioiqlim (subtropiklik va b) sharoitida rivojlanganligi uchun shu mintaqada tarqalgan sug’oriladigan tuproqlarning xossa va xususiyatlariga o’z ta‘sirini o’tkazadilar. Keyinchalik sug’oriladigan tuproqlarning taksonomik darajada qarash fikri S.N.Rijov va K.V.Saakyans, Ye.N.Ivanova va N.N.Rozovlar tomonidan qabul qilindi. B.V.Gorbunov va N.V.Kimberglar tomonidan yaratilgan (1962-1975) O’zbekistonning sug’oriladigan tuproqlar klassifikatsiyasida qo’yidagi tuproq tiplari ajratiladi. 1. Sahro mintaqasining o’tloqi voha tuproqlari. 2. Sahro mintaqasining botqoq-voha tuproqlari. 3. Taqir-voha tuproqlari. 4. Bo’z tuproqlar mintaqasining botqoq-voha tuproqlari. 5. Bo’z tuproqlar mintaqasi (poyas) o’tloqi-voha tuproqlari. 6. Bo’z voha tuproqlari. Bu tuproq tiplari keyinchalik qaysi tuproq iqlim mintaqasida tarqalganligi, sug’orish natijasida qay darajada o’zgarganligiga qarab, mayda taksonlarga bo’linadi. Chunki sug’oriladigan tuproqlar har xil tuproq iqlim sharoitida

rivojlanib, ularda usha mintaqasiga xos bo’lgan tabiiy tuproqlarning ba‘zi bir xususiyatlari u yoki bu darajada saqlanadi. Sug’orish ta‘sirida tuproqlarning rivojlanish jarayoni har xil tuproq iqlim mintaqalarida har xil kechadi. Masalan, sahro mintaqasining avtomorf tuproqlaridan biri so’r tusli qo’ng’ir tuproqlar sug’orilgandan namlik va biologik jarayonlarning faollashuvi hisobiga ulardagi chirindi miqdori oshadi. Bo’z tuproqlar mintaqasining o’tloqi tuproqlarida esa ishlov berish hisobiga aeratsiya kuchlanadi, chirindi mineralizatsiyasi oshadi va ular bir qism chirindini yo’qotadilar. Ma‘lum vaqtga kelib, bu jarayonlar o’rtasida dinamik tenglik vujudga keladi. Lekin bu hol har bir tuproq mintaqasida turli vaqtda paydo bo’lishi mumkin. Biz sug’oriladigan tuproqlar klassifikatsiyasining boshlang’ich hollarini qo’yidagilar deb hisoblaymiz. 1. Vohalarning sug’oriladigan tuproqlari tabiiy tuproqlardan, mustaqil tuproq tipi sifatida qaralishi kerak. Ularning paydo bo’lishi, ma‘lum bo’lgan tuproq hosil bo’lish jarayoni omillaridan tashqari antropogenez bilan qattiq bog’liq. 2. Ular mustaqil tuproq tipi bo’lishi bilan birga, ma‘lum darajada aniq tuproq iqlim sharoitiga regionlarga mansubligini saqlab qoladi. 3. Har bir zonaning avtomorf tuproqlariga bir qator avtomorf tuproqlar to’g’ri keladi. Shu bilan birga sug’oriladigan tuproqlar uchun avtomorf va gidromorf rejimlar bir qadar shartlidir. Chunki sug’orish jarayonida ular maxsus irrigatsiya-avtomorf, irrigatsiya-gidromorf suv tartibi tiplariga ega bo’ladi. 4. Sug’oriladigan tuproqlar mustaqil tip sifatida quruq va o’ta quruq mintaqalardagina vujudga kelishi mumkin. Faqat bunday joylarda suv miqdori tabiiy yog’in suvlaridan bir necha marta oshganligi tufayli tuproq hosil bo’lish jarayonini tubdan o’zgartiish mumkin. O’zbekistonning sug’oriladigan tuproqlar klassifikatsiyasida sahro mintaqasida tarqalgan tuproqlar uchun taqir voha atama sahro voha tipi atamasi bilan almashtirilishi kerak. Chunki sahro mintaqasiga avtomorf tuproqlardan, asosan 3 tuproq tipi sur tusli qo’ng’ir, qumli sahro va taqirli tuproqlar sug’oriladi. Ular sug’orish jarayonida o’z xossa va xususiyatlarini butunlay o’zgartiradilar.

Sug’oriladigan tuproqlar rivojlanishining oxirgi bosqichida yuqorida nomlangan tuproqlar yagona tuproq profiliga ega va bu tuproqni sahro voha tuprog’i deb atash ma‘qul bo’ladi. Bo’z tuproqlar mintaqasining sug’oriladigan tuproqlari uchun 2 ta asosiy tuproq tipi bo’z voha va o’tloqi voha tuproq tipini ajratish kifoya qiladi. Nazariy jihatdan bu yerda voha botqoq tuproq tipini ajratish mumkin edi. Ammo olib borilgan ko’p tekshirishlar shuni ko’rsatadiki, botqoq voha tuproqlar amalda ajratilmaydi. Uzoq davr davomida sug’orish jarayonida botqoq o’tloq tuproqlar asta- sekinlik bilan agroiirigatsion keltirmalari yig’ilib borishi hisobiga ma‘lum bir miqdorda o’sadi. Yer osti suvi sathi bir muncha pastga tushib, ularning tuproq profiliga ta‘siri pasayadi. Natijada o’tloq voha tuproqlarining tipchasiga o’tadi. Shunday qilib, tuproqlarning antropogen evolyutsiyasi yuz beradi. Shu munosabat bilan biz klassifikatsiya qurilmalarida o’tloqi voha tuproq tipchasini ajratishdan voz kechdik. Voha tuproqlari agroirrigatsion qatlamlarining qalinligiga qarab, kam qalin, o’rta qalin va qalin tuproqlarga bo’linadi. Kam qalinlikdagi agroirrigatsion qatlamga ega bo’lgan tuproqlarda bu qatlam asosan haydov qatlamga to’g’ri kelib, ba‘zida undan 10-20 sm oshishi mumkin. Shunday qilib, bu qatlamlarning pastki chegarasi 50 sm dan o’tadi. O’ta qalinlikdagi agroirrigatsion qatlamga ega bo’lgan voha tuproqlaridagi bu qatlamning qalinligi 50-100 sm atrofida bo’ladi. Agroirriatsion keltirmalar qalinligi voha tuproqlari klassifikatsiyasidan muhim o’rin tutganligi tufayli bu tuproqlarning turlarini aniqlash kerak deb hisoblaymiz. Hozirgacha mavjud bo’lgan tuproq klassifikatsiyalarida tuproqlarning mexanik tarkibi ko’p jihatdan fizik unumdorlik xususiyatlarini belgilaydi. Shuning uchun ham agroiirigatsion keltirmalar qalinligidan so’ng ularning mexanik tarkibini ko’rsatish maqsadga muvofiqdir. Tuproqlarning mexanik tarkibiga qarab bo’lish tuproqshunoslik fanida keng tarqalgan. V.R.Vilyams ishlab chiqqan, N.A.Kachinskiy tomonidan anchagina o’zgartirishlar kiritilgan klassifikatsiyadan foydalaniladi.

N.A.Kachinskiy o’z klassifikatsiyada A.N.Sabanin taklif etgan 0,01 mm dan katta zarrachalarni esa “fizik loy” deb belgilaydi. Bu zarrachalar bir qator fizikaviy va kimyoviy xususiyatlari bilan bir-biridan farqlanadilar. Tuproqlar klassifikatsiyasidan ana shu zarrachalarning miqdori hisobiga olinadi. O’zbekiston vohalarida tarqalgan sug’oriladigan tuproqlarning sezilarli qismi sho’rlangan tuproqlardir. Tuproq nomida “sho’rlangan” degan atama bilan sho’rlanish darajasi esa kam, o’rta va kuchli yuvilgan” sho’rlangan deb ko’rsatiladi. Bundan tashqari sug’oriladigan tuproqlarning “ degan turi ham ajratiladi. Ular asosan sho’rlanishga moyil bo’lgan hududlarda tarqalgan bo’lib, meliorativ tadbirlar natijasida ularning tarkibidagi tuzlar yuvib pastga tushirilgan tuproqlardir. Sug’oriladigan tuproqlarning sho’rlanish tipiga qarab ham ajratish mumkin. Buning uchun Yu.P.Lebedev shkalasidan foydalanish maqsadga muvofiqdir. Bundan tashqari suvda eruvchan tuzlarning zaharlilik darajasini ham hisobga olish zarur. Yemirilishga uchragan sug’oriladigan tuproqlar, odatda yangidan sug’oriladigan rayonlarda uchraydi. Keyinchalik bu jarayon natijasida yer yuzasi bir qadar barqarorlashadi va xususan voha tuproqlari paydo bo’lgan joylarda yemirilish juda ham kam bo’ladi. Lekin past-baland relefli joylarda tarqalgan sug’oriladigan to’q tusli va tipik bo’z tuproqlar yemirilishga ko’proq uchraydi va ular yemirilish darajasiga qarab, kuchsiz, o’rtacha va kuchli yemirilgan tuproqlarga bo’linadi. Bularni ajratishda tuproqlar chirndi qatlamining qalinligi, tuproq profilida koordinatlarning tutgan o’rni muhim ahamiyat kasb etadi. Sug’oriladigan tuproqlarni klassifikatsiyalashda tuproq hosil qiluvchi asosiy guruhlarni ajratish lozim: lyosslar, alyuviy, prolyuviy, shuningdek ba‘zi hollarda o’zak jinslar bir xil, ikki xil va ko’p xil yotqiziqlar aralashmasidan tashkil topishi mumkin. Albatta, ularning bu xususiyatlari ham hisobga olinishi shart. Yuqorida keltirilgan ma‘lumotlardan shuni xulosa qilib aytish mumkinki, tuproq klassifikatsiyalarini ishlab chiqish tarixi juda uzoq bo’lishiga qaramasdan, dunyoda mamlakatlarining har birida unga bir xil yondoshish mumkin emas. Tuproq klassifikatsiyasi qurilmalari juda turli tuman bo’lib,

har xil vaqtlarda qator mamlakatlarning olimlari tomonidan ishlab chiqilgan. Xullas, hozirgi zamon genetik tuproqshunosligida klassifikatsiya holati qo’yidagilar bilan xarakterlanadi: 1. Dunyo tuproqlari klassifikatsiyasining yagona umumiy qabul qilingan tizimi yo’qligi; 2. Dunyo tuproqlari klassifikatsiyasining umumiy qabul qilingan tamoyillari mavjud emasligi; 3. Dunyo mamlakatlarining ko’pchiligida, ayniqsa ilmiy muassasalari rivojlangan va yuqori malakali tuproqshunoslar ega bo’lgan davlatlarda o’ziga xos milliy tuproq klassifikatsiyalari mavjud bo’lib ularda klassifikatsiya tamoyillari har xil ekanligi. Bu muammo tuproqshunoslik fanining eng munozarali masalasi bo’lib qolayapdi. Shuning uchun ham bugungi kunda, tuproq klassifikatsiyalarini tuzish bo’yicha qilinayotgan ishlarga, aslo nuqta qo’yish mumkin emas. Tuproq klassifikatsiyalarini tuzish, ilmiy tadqiqotlarni yanada rivojlantirish, ularni umumlashtirish va sintez qilish, yangi uslubiy yondoshish va umumiy nazariy fikrlarni amaliyotda qo’llashni taqoza etadi.

Adabiyotlar: 1 . Bouls., Xoul F., Mak-Krekken R. – Genezis i klassifikatsiya pochv. M., Progress, 1977 g. 2. Boboxo’jaev I. , Uzoqov P. “Tuproqshunoslik” T., “Mehnat” 1995 y. 3. Genusov A.Z. Qo’ziev R. “Aktualno’e problemo’ ekologii i modelirovanie plodorodiya oroshaemo’x pochv” Uzbekistana II Institutu pochvovedeniya i agroximii 70 let, Tashkent, 1990. 4. Kovda V.A. Pochvenno’y pokrov. Yego uluchshenie, ispolzovanie i oxrana. M., Nauka 5. Kuziev R. Serozemno – oazisno’e pochvo’, ix evolyutsiya i plorodorodiya. Tashkent. 1991. 6. Qo’ziev R. Genetik tuproqshunoslik muammolari.O’zFA. Tuproqshunoslik instituti. Toshkent. 1996. 7. Rode A.A. Genezis pochv i sovremenno’e protsesso’ pochvo obrazovaniya. M. Nauka. 1984 g. 8. Zokirov T.S. Rahmatov I.M. Dehqonchilik asoslari. Qarshi. “Nasaf” 1999 y.

Похожие

Tuproqlar genezisi, klassifikatsiyasi va geografiyasi. Tuproq resurslari va ulardan dehqonchilikda foydalanish

Tuproq kolloidlari va tuproqning singdirish qobiliyati. Tuproq unumdorligi

Tuproq кolloidlari va tuproqning singdirish qobiliyati. Tuproq unumdorligi

Mikroorganizmlarning morfologiyasi, xujayra tuzilishi va sistematikasi

Tuproq yeroziyasi va unga qarshi kurash tadbirlari. Tuproq muhofazasi