Tuproqlar genezisi, klassifikatsiyasi va geografiyasi. Tuproq resurslari va ulardan dehqonchilikda foydalanish - Сельское и лесное хозяйство - Рефераты

Tuproqlar genezisi, klassifikatsiyasi va geografiyasi. Tuproq resurslari va ulardan dehqonchilikda foydalanish

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

63 KB

Tuproqlar genezisi, klassifikatsiyasi va geografiyasi. Tuproq resurslari va ulardan dehqonchilikda foydalanish Reja: 1.Tuproq genezisi va evolusiyasi haqida umumiy ma’lumotlar. 2.Tuproq paydo qiluvchi omillar. 3.MDH ning tuproq resurslari. 4.O’zbekistonning tuproq resurslari.

Darslikning mazkur qismida tuproqlarning genezisi va evolusiiyasida tuproq paydo qiluvchi omillarning roli,zonalar bo’yicha asosiy tuproq tiplarining geografik tarqalishi, klassifikasiyasi, tarkibi va xossalari hamda haraktyeristikasi byeriladi. Shuningdek turli tuproqlardan qishloq xo’jaligida foydalanish va unumdorligini oshirish yo’llari batafsil bayon etiladi. Tuproq paydo qiluvchi omillarga o’simlik va hayvonot olami ona jinslari,iqlim,relef,joyning yoshi (yoki tuproqning yoshi) kabilar kiradi. Olim yozganidek,tuproq paydo qiluvchi barcha omillar o’z mohiyati bilan mutlaqo bir xil ahamiyatga ega. Normal tuproqlarning paydo bo’lishida ular barobar ishtirok etdi. Demak, tuproqni paydo qiluvchi omillarni birgalikda o’rganish zarur. O’simlik va hayvonot olami.Tuproq paydo qiluvchi jarayonlarga ta’sir etuvchi eng qudratli omillardan biri tirik organizmlar,ya’ni biologik omillar hisoblanadi.Tuproq paydo bo’lishining boshlangich davri ham turli organizmlarning tuproq paydo qiluvchi ona jinslar (tog’ jinslari)ga ta’siri bilan bog’liq.Shuningdek tuproqning turli gorizontlarida va uning yuza qismlarida yashovchi ko’p sonli umurtqali va umurtqasiz jonivorlar (faunalar)ning roli ham tuproq paydo bo’lish jarayonlarida muhim ahamiyatga ega. O’lchamiga ko’ra tuproq faunasi 4 guruhga; a) mikrofauna o’lchami 0,2 mm dan kichik (protozooalar, nematodalar, rizoidlar kabi tuproqda yashaydigan) jonivorlar: b) mezofauna-0,2 mm dan 0,4 mm gacha bo’lgan (mikroartiroidlar eng mayda hashoratlar, ba’zi chuvalchanglar) jonivorlar ; c) makrofauna 4 dan 8 mm gacha bo’lgan tuproq chuvalchanglari, molyuskalar, hashoratlar chumolilar, tyermitlar; d) megafauna-80 mm dan katta turli hayvonot olami (yirik xashoratlar, qisqichbaqalar, chayon, ko’rsichqon, ilon, toshbaqa, mayda va yirik kemiruvchilar, tulki, bo’rsiq va boshqa yer kovlaydigan hayvonlar kiradi. Mikroorganizmlar gumusning hosil bo’lishida azot tullanishi va tuproq havosi tarkibining o’zgarishi singarilarda katta rol o’ynaydi. Tuproq paydo qiluvchi ona jinslar. Ana shu jinslarning moddiy tarkibi tuproqning mexanik va minyeral

tarkibiga,uning fizikaviy va fizik-mexanik xossalariga, suv-havo, issiqlik va oziq rejimlari, hamda shular orqali unumdorligiga katta ta’sir etadi. Iqlim. Tuproq hosil qiluvchi asosiy omil bo’lgan iqlim, o’simliklarning o’sib rivojlanishida katta rol o’ynaydi. Iqlim elementlaridan hisoblangan tempyeratura va atmosfyera yoig’nlari tuproq paydo bo’lishida bevosita ishtiroq etib, tuproqning issiqlik va suv rejimlarini belgilaydi. Iqlim guruhlari 10 0 S dan yuqori bo’lgan harorat Sovuq (qutb) iqlimi - 600 dan kam Mo’’tadil sovuq (boreal)600 - 2000 Mo’’tadil ilik (subboreal) 2000 - 3800 Ilik (subtropik)-- - 3800 - 8000 Issiq (tropik) iqlim- 8000 dan ko’p Iqlimning tyermik guruhlari yer sharida mintaqalar tarzida tarqalgani uchun,ularni bioiqlim yoki tuproq biotyermik mintaqalari deb ataladi. Relef. Tuproq genezisi, tuproqlar tuzilishi (strukturasi)ga tuproqning bir xilligi yoki turlicha bo’lib tarqalishi singarilarga ta’sir etuvchi muhim tuproq paydo qiluvchi omillardan biri joyning relefidir. Agronom dehqonchilikning o’ziga xos xususiyatlarini o’rganayotganda relefga katta e’tibor byerishi lozim. Tuproqning yoshi. Tuproq paydo qiluvchi jarayonlar ma’lum vaqt birligiga ko’ra kechadi.Masalan,faqat 18-20 sm qalinlikdagi tuproqning hosil bo’lishi uchun turli sharoitlarga qarab 1500-7000 yilgacha vaqt kyerak.Tuproqning absolyut va nisbiy yoshi ajratiladi. Insonlar o’zining qishloq xo’jaligidagi faoliyati bilan tuproq va tuproq paydo qiluvchi tabiiy omillarga katta ta’sir etadi. Botqoq yerlarni quritish,janubiy rayonlarda sug’orish hamda sho’rxok va sho’rtob yerlarni meliorasiyalash, dasht va cho’llarda o’rmon himoya daraxtzorlari barpo qilish hamda yerni ishlash,o’g’itlash singari tadbirlar tuproqdagi biologik,kimyoviy va boshqa jarayonlarga katta ta’sir etadi, natijada tuproqning suv,havo,issiqlik kabi

xossalari o’zgaradi. Insonlarning tuproq unumdorligini oshirishga qaratilgan tadbirlari natijasida yangi madaniy ya’ni samarali va potensial unumdorligi yuqori bo’lgan tuproqlar yuzaga keladi. Insonlarning ishlab chiqarish faoliyati tuproqning evolutsion rivojlanishni tezlashtiradi yoki sekinlashtiradi. Shuning uchun ham mamlakatimiz hududidagi tuproq qoplami, ayniqsa qishloq xo’jaligida foydalaniladigan tuproqlar tabiiy omillar bilan bir qatorda, insonlar faoliyatining maxsuli ekanligini unutmasligimiz kyerak. Mamlakatimizning tuproq qoplami,o’zining murakkab tuzilishi va xilma-xilligi bilan xaraktyerlanadi. Tuproqlarni o’xshash belgilari kelib chiqishi va unumdorligi kabi xususiyatlariga ko’ra muayyan guruhlarga birlashtirishga tuproq klassifikasiyasi (tasnifi) deyiladi. Tuproqlarni ilmiy jihatdan klassifikasiyalash ularning genetik ishlab chiqarish xossalariga asoslangan bo’lib, bu klassifikatsiya quyidagilarni: tuproq paydo bo’lishining barcha shart-sharoitlari va jarayonlarini, tuproqlarning hududlarlar bo’yicha tarqalishini va tuproqlarning ishlab chiqarish jihatidan ahamiyatga ega bo’lgan biologik, fizikaviy va kimyoviy xossalarining umumiy xaraktyeristikasini aks ettirish kyerak. A) normal yoki zonal tuproqlar sinfi, bunda ettita tuproq tiplari ajratiladi. B) o’tuvchi tuproqlar sinfida uchta tuproq tiplari. C) anarmal tuproqlar sinfida uchta tuproq tiplari ajratiladi. Mamlakatimizda qishloq xo’jaligining yanada rivojlanishi, tuproq haqidagi fan oldiga yangi vazifalarni,jumladan yer fondlarini o’rganish har bir jamoa va shirkat uchun mukammal tuproq kartalari tuzish vazifalarini qo’yadi. Tip deb, deyarli bir xildagi tuproq paydo bo’lish jarayonlari kechadigan hamda o’xshash fizik- geografik sharoitlarda katta maydonlarda shakllangan konkret tuproqlarga aytiladi. Hozirda 100 taga yaqin tiplari, O’zbekistonda esa tuproqlarning 22 ta tiplari va 59 tipchalari ajratilgan. Tuproqlar sistematikasida tuproq tipidan quyi(past)bo’lgan taksonomik birliklar: tipcha, rod (avlod), tur, xil va razryadlar ham ajratiladi. Tipcha tuproq tiplari orasida ajratiladigan taksonomik birlik bo’lib, asosiy hamda qo’shimcha tuproq paydo qiluvchi jarayonlarning borishidagi ayrim sifatiy farqlar bilan haraktyerlanadi.

Avlod tipchalar orasidagi tuproq guruhlarni o’ziga birlashtiradi. Ona jinslarning tuzilishi va xossalari,sizot suvlarining kimyoviy tarkibi kabi omillar natijasida tuproqning sho’rxoklanishi, sho’rtob-lanishi va karbonatlanishi singari jarayonlarning borishi ro’y beradi Tur-avlodlar orasida ajratiladigan tuproq guruhlari bo’lib, tuproq paydo qiluvchi jarayonlarning borish jadalligiga ko’ra ajratiladi. Masalan, podzollanish jarayonlarining gumus to’planishining jadalligi va uning chuqurligi, sho’rlanish, yeroziyalanish darajasi singarilar turlarni belgilovchi ko’rsatkichlar hisoblanadi. Tur xili-tuproqning yuqori qatlamlari va ona jismlarning mexanik tarkibiga ko’ra ajratiladi. Razryad-tuproq ona jinslarining kelib chiqishi asosida bo’linadi. Jumladan morena jinslari, allyuvial, flyuvioglyasial va lyossimon jinslar singarilarda hosil bo’ladigan tuproqlarning har qaysisi alohida razryadlarni tashkil etadi. Masalan, lyoss jinslaridagi og’ir qumoq; o’rtacha qalinlikdagi va o’rtacha gumusli sho’rtobsimon oddiy qora tuproq nomidagi qora tuproq (tip), oddiy (tipcha), sho’rtobsimon (avlod),o’rtacha qalinlik va o’rtacha gumusli (tur) og’ir qumoq (xil) lyoss jinslaridagi (razryad)ni ifodalaydi. Mamlakatimiz bepoyon sarhadlari tuproq qoplamining nihoyatda xilma-xilligi bilan haraktyerlanadi.Bu yerda shimoldagi tuproq gleyli tuproqlardan boshlab, subtropik kengliklardagi qizil va sariq tuproqlarga qadarli bo’lgan deyarli barcha tuproq tiplari uchraydi. Tekislik tyerritoriyalari bo’ylab tuproqlarning ana shunday tarqalishi gorizontal zonallilik deb ataydi. O’simlik qoplamining gorizontal tuproq zonalari ajratiladi: tundra, podzol yoki cho’l dasht va dasht zonasi. Hozirgi vaqtda tuproq-geografik rayonlashtirishda toksonomik birliklarning quyidagi sistemasi: tuproq-bioiqlim mintaqasi, tuproq bioiqlim oblasti, tuproq zonasi, tuproq provinsiyasi, tuproq okrugi va tuproq rayoni qabul qilingan. Tuproq-bioiqlim mintaqasi taxminan tyermik mintaqalarga to’g’ri keladigan katta tyerritoriyani o’z ichiga olib,tuproq paydo bo’lish jarayonlari va o’simliklar rivojlanishi tyermoenyergetik rejimlarining o’xshashligi bilan haraktyerlanadi. Tuproq zonasi tekis hududlarni tuproq geografik rayonlashtirishdagi asosiy birlik hisoblanadi. Tuproq zonachasi tuproq zonasining bir qismi bo’lib zonal tuproqlar

orasidagi ma’lum tuproq tipchalari ifodalangan bo’ladi. Tuproq fasiyasi- tuproqlari o’zining tempyeratura rejimi va mavsumiy nomlanishi bilan farq qilinadigan tuproq zonasining bir qismi hisoblanadi. Tuproq provinsiyalari. Tekisliklardagi tuproq provinsiya-lari deb,maxalliy tuproq hosil bo’lish xususiyatlari bilan farqlanadigan tuproq zona yoki zonachasining bir qismiga aytiladi. Tuproq okrugi-tuproq provinsiyasining bir qismi bo’lib,tuproq paydo bo’lishiga ta’sir etuvchi omillar: joyning relefi, iqlimi, o’simliklar tarkibi, gidrogiologik sharoitlarining o’ziga xos xususiyatlari bilan harktyerlanadi. Tuproq rayoni-tuproq okrugining bir qismi bo’lib,tuproq qoplamining bir xilligi bilan ajralib turadi hamda tuproqning samarali unumdorligini oshirishga qaratilgan deyarli bir xildagi tadbirlarni olib borishni talab etadi. 1) Sovuq(qutbiy); 2) Mo’’tadil sovuq(boreal (subbore); 3) Mo’’tadil al) va 4)Mo’’tadil ilik (subtropik) kabi tuproq-bio iqlim mintaqalariga ajratiladi. Shunday qilib, tuproq geografik rayonlashtirishning umumiy sxemasiga ko’ra, hozir O’zbekiston hududida o’ziga xos 6ta provinsiya, 27 ta okrug va 83 ta tuproq noxiyalariga ajratiladi. Agrotuproq rayonlashtirish tuproq-geografik rayonlashtirish asosida o’tkazilib, lekin bunda tuproqning agronomik haraktyeristikasi, joyning tabiiy va ishlab chiqarish sharoitlariga alohida e’tibor byeriladi hamda bu xususiyatlar batafsil o’rganiladi. Xo‘jalik (shirkat yoki jamoa xo’jaligi) chegarasida tarqalgan va asosiy agronomik xossalari (mexanik tarkibi, gumus miqdori, ozuqa elementlari, suv-havo xossalari va boshqalari) yaqin bo’lgan tuproqlar agroishlab chiqarish guruhlariga birlashtiriladi va alohida kartogramma tarzida tuzib chiqiladi. Hozirgi vaqtda aksariyat viloyatlarda tabiiy-iqtisodiy sharoitlari e’tiborga olingan holda agrotuproq rayonlashtirish o’tkazilgan bo’lib, tabiiy resurslardan samarali foydalanish,ekinlar hosildorligini oshirish, chorvachilikni rivojlantirish va tuproq unumdorligini yaxshilashga qaratilgan diffyerensial tadbirlar sitemasi ishlab chiqilgan. Har bir agronom o’z xo’jaligida mavjud bo’lgan yirik masshtabli kartalar va ularda byeriladigan tuproqning agroishlab chiqarish guruhlariga doir matyeriallarni yaxshi o’rganib olishlari zarur. Yer resurslarining kishilar xayotidagi roli beqiyos.Ayniqsa hozirgi vaqtda yer

sharida aholi sonining ko’payishi natijasida oziq-ovqat mahsulotlariga bo’lgan talabning oshib borishi, rivojlanib barayotgan sanoatning turli tarmoqlarini xom- ashyo bilan ta’minlash zaruriyati, qishloq xo‘jalik aholi punktlari, yo’llar, qurilish, transport va foydali qazilma boyliklari ishlab chiqarishni yanada rivojlantirishni yer resurslaridan samarali foydalanish yangi yerlarni o’zlashtirish borasida ko’plab yangi vazifalarni qo’ymoqda.Dehqonchilik qilina-digan rayonlar asosan dasht, o’rmon-dasht, quruq dasht va shuningdek zonaning janubiy-qismlarida joylashgan. O’rmon-dasht, dasht va quruq dasht zonasi 16% tyerritoriyani tashkil etsada, unda haydaladigan yerlarning to’rtdan uch qismi (72,5 %) ga yaqini joylashgan. Yer fondi subtropik mintaqasining turli tuproqlari bo’z-jigarrang, qizil va sariq tuproqlar alohida urin tutadi. Subtropik mintaqasida xaydaladigan yerlar 3% ga yaqin bo’lsada, ularda juda ko’p miqdorda texnik va oziq-ovkat ekinlari (paxta, choy, sitrus, uzum, meva,sabzovot kabilar) etishtiriladi. O’zbekiton tabiiy-iqlim sharoitlarining,murakkabligi bu yerda tuproqlarning xilma-xil bo’lishini hamda qishloq xo’jaligida foydalaniladigan yerlarning o’ziga xos xususiyatlarini belgilaydi. O’zbekiston hududining taxminan uchdan ikki qismi cho’l zonasida joylashgan bo’lib, unda asosan sur-ko’ng’ir tusli tuproqlar(25,26%) qumli cho’l tuproqlar va qumlar (30,34%) keng tarqalgan.Bo’z tuproqlar, o’tloqi- bo’z va bo’z-o’tloq tuproqlar bilan birga respublika umumiy maydonining 23% tashkil etadi. Baland va o’rtacha balandlikdagi tog’larning qo’ng’ir va jigarrang tuproqlari 4,5%ga yaqin. O’zbekistonning umumiy xududi 45585,0 ming gektar bo’lib, jumladan qishloq xo‘jalik korxonalarida 33 mln gektardan ko’proq yer maydoni foydalaniladi. Yaylov va pichanzor yerlar 23403,9 ming, barcha sug’oriladigan yerlar 4,2 mln gektar (shundan xaydalib sug’oriladigan 3592,5 ming gektar lalimikor xaydalma yerlar 778,3 ming gektar. Ko’p yillik daraxtzor 337,1 ming gektar, shunday sug’oriladigani 234,8 ming gektarni tashkil etadi. 1990 yilda respublikaaholi jon boshiga hisoblanganda xaydama yerlar 0,20 gektarni, sug’oriladigan haydalma yerlar atigi 0,17 gektarga barobar bo’lgan. Sug’oriladigan yerlarning 60% ga yaqini bo’z tuproqlar mintaqasida,qolgan qismi cho’l zonasida joylashgan.

Adabiyotlar: 1. Abdullayev X.A. O’zbekiston tuproqlari. T:,1977 2. Boboxo’jayev.I. Uzoqov P. Tuproqning tarkibi, xossalari va analizi. 3. Boboxo’jayev I. Uzoqov P. «Tuproqshunoslik» T: Mehnat 1995. 4. Bohodirov M. Rasulov A. «Tuproqshunoslik» T: O’qituvchi 1975. 5. К aurichev I.S. Pochvovedenie M. К olos 1989. 6. Peyve Ya.V Bioximiya pochv M.Selxozgiz 1949. 7. Rasulov .M. Irmatov I. Tuproqshunoslik, dehqonchilik asoslari bilan T. O’qituvchi 1980 8. Tursunov L. Tuproq fizikasi T.Mehnat 1988. 9. O’zbekiston Respublikasi Yer К odeksi T.1998. 10. O’zbekiston Respublikasining «Yer kadastri to’g’risida»gi qonuni T: “1998- 2000 yildagi davrda qishloq xo’jaligida iqtisodiy islohotlarni chuqurlashtirish dasturi.”T.1998

Похожие

Tuproqlar bonitirovкasi va yerlarni iqtisodiy baholash. Tuproq xaritalaridan foydalanish

Tuproq sistematikasi va klassifikatsiyasi

Tuproq unumdorligi va uni modyelllashtirish muammolari

Tayga-o‘rmon zonasining tuproqlari, botqoq tuproqlar. O’rmon-dasht va dasht zonasining qora tuproqlari

Sho’r tuproqlar, ularninng turlari. Sho’rxok va sho’rxoksimon, sho’rtobli hamda taqirli tuproqlar