Mikroorganizmlarning morfologiyasi, xujayra tuzilishi va sistematikasi - Сельское и лесное хозяйство - Рефераты

Mikroorganizmlarning morfologiyasi, xujayra tuzilishi va sistematikasi

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

138 KB

Mikroorganizmlarning morfologiyasi, xujayra tuzilishi va sistematikasi Eukariotlar va prokariotlar REJA: 1. Eukariot va prokariot organizmlar. 2. Bakteriyalarning shakllari va katta-kichikligi. 3. Bakteriya xujayrasining tuzilishi. 4. Kapsula, xivchin, fimbriy va pililarning tuzilishi, funksiyasi. 5. Bakteriya xujayra devori, sitoplazmatik membrana, sitoplazma, nukleoid – yadro ularning tuzilishi va funksiyasi. 6. Bakteriyalarning sporalari va ularning xosil bulishi. 7. Mikroorganizmlarning usishi. Usish deb nimaga aytiladi. 8. Mikroorganizmlarning kupayishi: kurtaklanib, kundalangiga bulinib kupayish. 9. Izomorf va geteromorf bulinishlar. 10. Bakteriyalarning rivojlanish va rivojlanish fazalari. 11. Mikroorganizmlar sistematikasi, uning prinsiplari va tavsifi. 12. Amerikalik olim B.X.Bergining yangi klassifikatsiyasi va tavsifi. 13. Bergining prokariotlar yoki mikroorganizmlarni 4 ta bulimga, bulimlarni sinf, gurux, tartib, oila, avlod va turlarga bulishi.

Mikroorganizmlarning kupchiligi bir xujayralidir. Bakteriya xujayrasi tashki muxitdan xujayra psti, ba'zan esa fakat sitoplazmatik membrana bilan ajralib turadi. Xujayra ichida xar xil strukturalar mavjud. Xujayra tuzilishiga karab organizmlarning ikki tipii mavjud. Bular eukariot va prokariot xujayrali organizmlar. Agar mikroorganizm xakikiy (chin) yadroga ega bulsa unday xujayralarga eukariot xujayralar deyiladi. (Grekcha eu – xakikiy, chin, kario – yadro demakdir). YAdro apparati sodda (diffuz xoldagi yadroga ega) bulgan mikroorganizmlar prokariotlar deyiladi. Eukariotlarga zamburuglar, suvutlari, sodda xayvonlar – protistlar kirsa, prokariotlarga bakteriyalar va kuk-yashil suvutlari (sianobakteriyalar) kiradi. Eukariotik xujayrada yadro va unda 1-2 yadrocha, xromasomalar (DNK, oksil), mitoxondriy, fotosintez jarayonini olib boruvchi organizmlarda esa xloroplastlar, Goldji apparatlari mavjuddir. Ribosomalari esa 80S ni tashkil kiladi. Prokariot xujayralarda yadro bilan sitoplazma orasida anik chegara yuk: yadro membranasi bulmaydi. Ularda DNK maxsus strukturaga ega emas. SHuning uchun prokariotlarda mitoz va meyoz jarayonlari amalga oshmaydi. Mitoxondriya va xloroplastlarga ega emas. Bakteriyalarning shakllari. Bakteriyalar oddiy sodda, shar yoki silindr yoki egilgan shaklda buladi. SHarsimon shaklli bakteriyalar kokkilar (kokkus lotincha don) deyiladi. Ular sferasimon, ellipssimon, nuxotsimon va boshka kurinishlarga ega buladi. Bakteriya xujayralarining bir-biriga nisbatan joylanishiga karab, xar xil nomlanadi. SHarsimon bakteriyalar xujayrasi bulinib, ayrim joylashsa ular monokokklar, xujayra bulinishi natijasida xar xil uzum boshi kabi tuplamlar xosil kilsa, ular stafilokokklar deyiladi. Bulingandan sung ikkitadan bulib joylashadiganlarini — diplokokklar, bulinishi natijasida uzun zanjir xosil kilsa streptokokklar, turttadan bulib joylashsa — tetrakokklar, kub shaklida joylashsa — sarsinalar deb ataladi.

Bakteriyalarning kupchiligi silindr yoki tayokchasimon shaklga ega buladi. Tayokchasimon bakteriyalar uzunligi, katta - kichikligi, kundalang kesimi, xujayra uchini kurinishi, xujayralarining uzaro joylanishlari bilan farklanadilar. Xujayralar uchlari tugri, oval, buralgan yoki utkirlashgan bulishi mumkin. Bakteriyalar kayrilgan, ipsimon, shoxlangan xam bulishlari mumkin: Bakteriyalar ayrim, yakka-yakka, tayokchalar, ikkitadan joylashgan diplobakteriyalar, spora xosil kiluvchilari bulsa diplobatsillar, zanjir xosil kiluvchilarini esa streptobakteriya (streptobatsilla) deyiladi. Ba'zan buralgan yoki spiralsimon kurinishga egalari xam uchraydi, ular spirillalar deyiladi (spira — lotincha buralgan). Spirillalarni burilishga ega buladigan kalta egilganlari vibrionlar (vibrio suzi lotincha kayrilaman) deb ataladi. Bakteriyalarning ipsimon shaklliklari, kup xujayralilari xam bulib, xujayraning tashki tomoni xar xil usimtalar xosil kiladi. Ularning uchburchak, yulduzsimon, ochik yoki yopik xalka, chuvalchangsimon va boshka shakllilari xam uchraydi. Bakteriyalar ulchami kichik bulganligi uchun ular mikrometrlarda, nozik strukturalari esa nanometrlar bilan ulchanadi. Kokkilarni razmerlari 0.5-1.5 mkm ni tashkil etadi. Tayokchasimonlarini eni 0.5–1 mkm, uzunligi esa bir necha mikrometr (2 - 10) bulishi mumkin. Mayda tayokchalarni kattaligi 0.22-0.4 x 0.7- 1.5 mkm buladi. Bakteriyalar orasida bir necha yuz mikrometrga уetadiganlari xam buladi. Agar bakteriya xujayrasini kattik ozika muxitiga ekilsa bir necha soatdan sung ular kupayib oddiy kuz bilan kurish mumkin bulgan koloniya xosil kiladi. Koloniyalar kurinishi, rangi va boshka xususiyatlari bakteriya turiga boglik, xamda xar bir bakteriya turi uchun uziga xos — spetsifik buladi. Баъзи бир бактерияларнинг катталиги Бактериянинг номи Узунлиги, (мкм) Кундаланг кесими, (мкм) Микрококк 0,8 0,5 Стрептококкус лактус 0,8 – 1,2 0,5 – 0,8 Ацидофил таёкчаси 1,5 – 6,0 0,6 – 0,9 Пичан таёкчаси 1,2 – 3,0 0,8 – 1,2 Сил касали таёкчаси 1,5 – 3,5 0,3 – 0,5 Куйдирги таёкчаси 4 – 8 1,0 – 1,5

Бруцеллез таёкчаси 0,5 – 1,5 0,4 – 0,6

AKTERIYA XUJAYRASINING TUZILISHI VA SISTEMATIKASI Bakteriya xujayrasi murakkab tuzilishga ega. Elektron mikroskopning yaratilishi, uta yupka kesmalar tayyorlash usullarining ishlab chikilishi, mikrobiologiya usullarini rivojlanishi bakteriya xujayrasining tashki va ichki kurilmalarini urganishga katta imkon yaratdi. Bakteriya xujayrasini sxematik kurinishi kuyidagilarni uz ichiga oladi: tashki tomondan kapsula, xivchin, fimbriy, pili; ichki kismida: sitoplazma, nukleoid, ribosomalar, membrana kurilmalari, kiritmalar (kushilmalar), ba'zi bakteriyalarda sporalar xam buladi . Kapsula. Bakteriyalarning kuplari kapsula bilan uralgan. Ular shilimshik moddadan iborat bulib mikro va makrokapsuladan iborat bulishadi. Makrokapsulaning kalinligi 0.2 mkm, mikrokapsulaniki esa - 0.2 mkmdan kichik buladi. Makro va mikrokapsulaning ichki tomonida shillik kavat va uni ichki tomonida esa eruvchan shillik kavat buladi. Kapsulaning kimyoviy tuzilishi. Kapsula geteropolisaxarid bulib, uning tarkibi 90% suvdan iborat, polisaxarid, polipeptid, lipid (tuberkullyoz bakteriyalarda) birikmalaridan tashkil topgan.Kapsulali bakteriyalar kapsulasiz bakteriya yashay olmaydigan muxitlarda xam yashay olishi mumkin. Bakteriya xivchinlari. Bakteriyalar ikki xil xarakatlanadi. Sirpanib xarakatlanuvchi bakteriyalarning (mikrobakteriyalar, oltingugurt bakteriyalari) tulkinsimon kiskarishi natijasida xujayra shakli davriy uzgarib turadi, natijada bakteriyaning ma'lum xarakati sodir buladi. Suzib xarakatlanish xivchinlari bilan amalga oshadi. Masalan, spirillalar va kokkilarning ba'zilari.

Bakteriyalar xivchinlarining soni va joylashishiga karab kuyidagi guruxlarga bulinadi; Monotrixlar — bakteriya xujayrasining bir uchida bitta xivchin buladi; Lofotrix — xujayraning bir uchida bir tup xivchini buladi; Amfitrix — xujayraning ikki uchida ikki tup xivchin buladi; Peritrix — xujayraning xamma tomoni xivchin bilan koplanib, unga peritrix deyiladi. Xivchinlar soni xam xar xil. Spirillalarda 5 - 30 tagacha, vibrionlarda 1, 2 ta yoki 3 ta xivchin bulib, ular xujayra kutblarida joylashadi. Ba'zi tayokchasimon bakteriyalar — Proteus vulgaris, Clostridium tetani kabilarda 50 - 100 gacha xivchin buladi. Xivchinlarning eni 10 — 20 nm, uzunligi 3 — 15 mkm. Xivchinlar uzunligi kulturaning tabiati, ozika muxitini yoki tashki muxit ta'siriga karab xar xil buladi. Xivchinlar kimyoviy jixatidan oksil modda — flagellindan tuzilgan. Xivchin bakteriya xayotida katta rol uynaydi. Bakteriyalarni ba'zi bir ozika muxitlarida xivchinsiz kilib xam ustirish mumkin. Usish fazasiga karab bakteriyalarning xivchinli va xivchinsiz davrlari buladi. Bakteriya xivchinini yukotsa xam yashayveradi. Xivchin bazal plastinkaga yopishgan buladi. Plastinka esa sitoplazmatik membrana tagida joylashgan buladi. Bazal tanacha, bakteriyada motor vazifasini bajarib xivchinni xarakatga keltiradi. Bazal tanacha xivchin bilan ilmok orkali birikadi. Bazal tanacha uz navbatida 4 ta xalka bilan ta'minlagan. Xalkalar sterjen orkali bir tizimga birlashdi Bu xalkalar bir - biriga nisbatan xarakatga kelishadi va sterjen orkali xivchinni xarakatga keltirishadi. Xarakat tezligi temperaturaga, osmotik bosimga, yopishkoklikga boglik buladi. Ba'zi bakteriyalar 1 sekunda 1 bakteriya tanasi uzunligicha, ba'zilari esa 50 tana uzunligicha xarakat kiladi. Odatda ular tartibsiz xarakat kiladi, ammo ularda kimyoviy moddalarga nisbatan taksis xodisasini kuzatiladi, bunga xemotaksis deyilsa, kislorodga nisbatan xarakat kilsa aerotaksis, yorutlikga nisbatan bulsa fototaksis deyiladi . Fimbriy va pililar.

Bakteriyalarda xivchinlardan tashkari uzun, ingichka ip xam bulib unga fimbriy deyiladi. Ular xarakatchan yoki xarakatsiz bulishlari mumkin. Ularning uzunligi 0.3 — 4 mkm, eni 5 — 10 nm bulib, soni 100 — 200, ba'zan esa 1000 taga у etib boradi. Fimbriylar pilin oksilidan tuzilgan. Bakteriyalarda bir kancha fimbriylar tipi uchraydi va ular funksiyalariga karab farklanadi. SHulardan 2 tipi yaxshi urganilgan. 1 - tip kupgina bakteriyalarda bulib, ular umumiy tipdagi fimbriylar deyiladi. Fimbriylar bakteriylar xujayraning muxitga, boshka xujayraga, inert substratga yopishishini ta'minlanadi, suyuklik yuzasida parda xosil kilishida u xam ishlatiladi. SHuning uchun xam uni yopishish organi deyish mumkin. 2 - tip — jinsiy fimbriy — pili bulib (F), u ichi bush kanaldan iborat. Bu kanaldan bakteriya kon'yugatsiyada katnashayotgan boshka bir bakteriyaga genetik material beradi. Pilining boshka bir xususiyati xam bulib, u patogen bakteriyalarda xayvon va odam xujayralariga yopishishda ishtirok etadi. Bakteriya xujayra devori. Xujayra devorining uzi xam ma'lum kattiklikga ega. SHu bilan birga u elastiklikka xam ega bulib, oson bukiladi. Xujayra devorini ultratovush va lizotsim fermentlari bilan parchalasa buladi. Xujayra devori lizotsim bilan parchalanganda u sharsimon shaklga utadi. Xujayra devori xujayrani xar xil mexanik ta'sirlardan, osmotik bosimdan saklaydi. Xujayra devori bakteriyani kupayishi va bulinishi, irsiy moddalarning taksimlanishini xam idora kiladi.

Xujayra devorining kalinligi 10 - 80 nm bulib, xujayra massasining 20% ni tashkil etadi. Xujayra devori orkali katta molekulali moddalar kirishi mumkin. Xujayra devori sitoplazmatik membrana bilan birlashtiruvchi iplar — "kuprikchalar" vositasida boglangan. Xujayra devori bakteriyalarni gram usulida buyaganda, musbat yoki manfiy bulishligini belgilaydigan omildir. Xujayra devori asosan peptidoglikan (murein) dan tashkil topgan. Bu № — atsetil № — glyukozamin va № — atsetil muram kislotasi, galma - gal bir-biri bilan $ —1.4 boglar bilan boglangan geteropolimerdir. Bu polisaxarid zanjirlar bir-biri bilan peptid boglari orkali boglangan. Peptidoglikan xujayra devoriga rigidlik xususiyatini beradi va bakteriya shaklini saklab turadi. Gram musbat bakteriyalarda kup kavatli peptidoglikan bor (50 - 90%). U murakkab ravishda oksil, polisaxarid, teyxo kislota (fosforli ribit va fosfor kislotasi glitseridi) bilan boglangandir. Gram manfiy bakteriyalarda peptidoglikan 1 kavat bulib (1 — 10%) ularda tashki membrana xam bor. Tashki membrana fosfolipid, lipopolisaxarid va oksillardan tuzilgan. Demak, bakteriyalarning Gram buyicha xar xil buyalishi bakteriya xujayra devoridagi peptidoglikan mikdori va uning lokalizatsiyasiga (joylashishiga) borlikdir. Aniklanishicha, xujayra devorida xar xil usimtalar, dungliklar, tikon kabilar bor. Xujayra devori fakat mikoplazmalar va L —shakllik bakteriyalarda bulmaydi. Kupincha biror antibiotik ta'sirida yoki tabiiy sharoitlarda uz—uzidan L —shaklli bakteriyalar xosil bulishi mumkin. Ularda xujayra devori kisman saklanib kolgan. Ularda kupayish xususiyatlari tula saklangan. Ular katta yoki kichik shar shaklida bulib kupgina patogen va saprofit bakteriyalarda topilgandir. Sitoplazma membranasi.

Uning kalinligi 9 nm cha bulib, u xujayra devoriga ichki tomondan yopishib turadigan sitoplazmanning tashki kavati — sitoplazmatik membranadir. U ikki kavat lipiddan tuzilgan, xar bir kavat monomolekular oksil bilan koplagandir. Sitoplazmatik membrana xujayra kuruk, moddasining 8 — 15% tashkil etadi va 70 — 90% xujayrani lipid kismini tutadi. Sitoplazmatik membrana osmotik bar'er vazifasini bajardi va xujayraga kiradigan va chikadigan moddalarni boshkarib boradi. Kupincha sitoplazmatik membrana ichki tomondan burtib chikadi (invaginatsiya) va undan mezosomalar xosil buladi. Sitoplazmatik membrana va mezosomalar yukori organizmlardagi membrana va mitoxondriyalar vazifasini bajaradi. Ularning usti va ichida ferment va energiya bilan ta'min etuvchi sistemalari joylashgan. Bularga nafas fermeitlarini, xujayraga moddalarning kirib — chikishini regulyatsiya kiluvchi ferment sistemalarini, azotofiksatsiya, xemosintez va boshka jarayonlarni amalga oshiruvchi fermentlar sistemasini misol kilib keltirish mumkin. Xujayradagi xujayra devori va kapsulasi biosintezi, tashkariga ekzoferment ajratish, bulinish, spora xosil kilish funksiyalari sitoplazmatik membrana, mezosoma va shunga uxshash strukturalarga boglikdir. Sitoplazma. Sitoplazma membrana bilan uralgan. U kolloid sistema bulib suv, oksil, yog, uglevodlar, mineral moddalar va boshkalardan tuzilgan. Uning tarkibi bakteriya yoshi, turiga karab uzgarib turadi. Unda yana sitoplazmatik membrananing ichki kismi, genetik apparat, ribosomalar, kiritmalar bulib bulardan kolgan kismini sitozol tashkil kiladi. Sitozol sitoplazmaning gomogen kismi bulib, oksillar, fermentlar, substratlar, eruvchan RNK va boshka xujayra granulalaridan iboratdir.

Sitoplazma strukturasini urganish natijasida uni mayda granulali ekanligini va bu granulalarning diametri 10 — 20 nm ekanligi aniklandi. Ularning kupchiligi ribosomalardir (ribosomalarning 60% RNK va 40% oksil) ribosomalarni mikdori bitta bakteriyada 5000 dan 50 000 gacha bulib, ular oksil sintezini poliribosoma xolida olib boradilar. Sianobakteriylar sitoplazmasida tilakoid (fikibilisomlar) bulib, ular fotosintez olib boruvchi membrana kurilmalaridir. Ular xlorofil va karatinoidlardan tuzilgan bulib fotosintezni olib boradi. Kirmizi rangli oltingugurt bakteriyalarda fotosintez olib boradigan, ferment (bakterioxlorofill, karatinoidlar) xromatoforlarda joylashgan bulib ular xujayra massasining 40 — 50% tashkil etadi. Tilakoidlar oksil va lipidlardan tuzilgan. Tilakoidlar sitoplazma yoki ichki membrana bilan boglangan deb taxmin kilinadi. YAshil bakteriyalarda fotosintezda katnashuvchi pigmentlar xlorosoma deb ataladigan membrana kurilmasida joylashgan. Suv bakteriyalarining kuplari gaz bilan tulgan struktura — gaz vakuolalar (aerosomalar) tutadi. Ba'zi bakteriyalarda esa poliedr tanachalar (kupburchakli) yoki karboksisomalar bulib, ular SO2 ni boglash vazifasini bajarad i. Nukleoid. Sitoplazma, yadro ekvivalenti — nukleoid bakteriya xujayrasining markazida joylashgan. Taxminlarga kura xujayraning rivojlanish stadiyasiga karab, nukleoid ikki xolatda: diskret (uzuk - uzuk ayrim strukturalar) tayokchasimon yoki xromatin turi (yadro moddasi sitoplazmada dispers xolatda yoyilgan) shaklida buladi. Bakteriya nukleoidini molekula massasi 2 – 3 109 daltonli DNK ga ega. Bu DNK uralgan xalka shaklida bulib, uzunligi 1.1 — 1.4 mm ni tashkil etadi. U bakteriya xromasomasi (genofor) deyiladi. Tinch xolatdagi bakteriya xujayrasida 1 ta nukleoid bulsa, bakteriya xujayrasining bulinishi oldidan nukleoid ikkita buladi. Bakteriya kupayish fazasini logarifmik davrida esa u turtta va undan xam kup bulishi mumkin.

Ba'zan, bakteriya xujayralarining usish davrida muxitda salbiy ta'sir etadigan moddalar bulsa, bakteriya xujayrasida kup yadroli ipsimon xujayra xosil bulishi mumkin. Bunday xujayra xujayra usishi va bulinish sinxronligi buzilishidan paydo buladi. Bakteriya nukleoidini xujayradagi asosiy funksiyasi, axborotlarni saklab, avloddan — avlodga berishdir. Nukleoiddan tashkari, xujayra sitoplazmasida undan yuzlab marta mayda DNK iplari xam mavjud. Ular irsiyat faktorlarini tutuvchi plazmidalardir. Xamma xujayralarda xam plazmidalar bulishi shart emas. Ammo ular tufayli xujayra kushimcha, xususan, kupayishda, dori moddalarga turgunlik sifatni belgilashda, kasallik yuktirishda va xokazo xususiyatlarga ega buladi. BAKTERIYALARNING SPORALARI VA ULARNING XOSIL BULISHI Bakteriyalarning Bacilius, Clostridium, Desulfotomaculum avlodlariga kiruvchilari, ayrim kokkilar, spirillalar endosporalar xosil kiladi. Sporalarning shakli yumalok yoki ellipsimon. Ular tashki muxitga chidamli buladi. Sporalar mikroskop ostida kuzatilganda nur sindiradi va shuning uchun yaltirab kurinadi. Odatda bakteriya xujayrasi bitta spora xosil kiladi. Ammo Clostridium ning ba'zi turlarida bir va undan kup sporalar xosil bulishi aniklangan. Bakteriyaning ozika muxitidan kerakli moddalarni olish kiyinlashsa yoki modda olmashinuvida kup maxsulotlar xosil bulsa spora xosil kiladi. Demak, spora xosil kilish bakteriya xujayrasi uchun nokulay sharoitga moslashishdir. Spora xosil bulishi usish sharoitga boglik. Sporalar vegetativ xujayralar nobud buladigan sharoitlarda xam tirik koladi. Ular kuritishga, bir necha soat kaynatishga xam chidamli buladi. Sporalarni uldirish uchun ular 120°S issiklikda, 1 atm bosimda sterillanadi. Bunday sharoitda spora 20 minut davomida nobud buladi. Kuruk xolatda ularni uldirish uchun 150—160°S issiklik va kizitish muddati esa bir necha soat bulishi kerak.

Spora xosil bulish jarayonida, xujayrada dipikolin kislotasi (piridin 2,6 — dikarbon kislota) xosil buladi. Dipikolin kislotasi sporani 10—15% tashkil kiladi. U sporaning markaziy kismida xosil buladi. Dipikolin kislota Sa2+ ionlari bilan kompleks Sa - DPK xosil kiladi. Bu kompleksda magniy, marganets va kaliy mikdorini oshishi sporani nokulay sharoit va issiklikga chidamliligini oshiradi. Spora xosil bulishining umumiy sxemasi. Spora bakteriya xujayrasini teng bulinmasligi va sitoplazma membranasining burtib chikishi va nukleoidning ozgina sitoplazma bilan birga xujayrani shu kismida tuplanishidan xosil buladi. Prospora ikki kavat sitoplazma membranasi bilan koplanadi. Bakteriya xujayrasi ichida yangi xujayra — prospora xosil buladi. Bu ikki kavat orasi peptidoglikandan tuzilgan — korteks bilan tuladi. Sungra, uning usti bir necha spora kavati pardasi bilan uraladi va spora у etiladi. Spora kavati maxsus sintezlangan oksil, lipid va glikopeptidlardan xosil buladi. Elektron mikroskop yordamida tadkik kilinganda yana bir kavat — ekzosporum kavatlari borligi aniklandi va u xar xil shaklli moddalardan tashkil topadi. Xosil bulgan sporaning diametri xujayra diametriga teng yoki sal kattarok xam buladi. Ba'zi bakteriyalarda spora xujayraning bir uchida xosil buladi, xujayra kengayib baraban tayokchasi shaklini oladi. Ba'zi batsillarda esa spora xujayra markazida xosil bulib, sal kengayadi va xujayra dugsimon shaklga kiradi, bu xolat kupgina Clostridium avlodiga kiruvchi bakteriyalarda uchraydi. Kupincha esa bakteriya xujayrasida xosil bulgan spora katgalashmaydi, xujayra xam avvalgi xolatidan uzgarmaydi. Bu tipdagi spora xosil kilish Bacillus avlodi vakillarida uchraydi. Etilgan spora vegetativ xujayra devori parchalanganidan sung tashkariga chikadi. Sporaning usishi. Bakteriya sporasi yaxshi sharoitga tushsa, u sekin asta bakterial xujayraga aylanadi. Spora suvni sekin asta shimadi va bukadi. Kobigi bosim ostida yirtiladi va sporaning usish trubkasi xosil buladi. Keyinchalik ozod bulgan bakteriyaning uzayishi va usha uzaygan xujayraning bulinishi kuzatiladi.

Bakteriya xujayrasi 10, 100, 1000 yillar davomida tinch xolatda tirik saklanishi mumkin. Ba'zi bir mikroorganizmlarda temperatura, kislota, kislorod va boshka moddalarning у etishmasligidan ularning xujayralarida sistalar paydo buldi. Bular spora emas. Masalan, azotobakter shunday sistalar xosil kiladi. Ular temperatura va kuritishga chidamli buladi. SHu xil tashki sharoitdan uzini muxofaza kilish, sianobakteriyalarda akinetlar, miksobakteriyalarda miksosporalar, aktinomitsetlarda endosporalar xosil kilish bilan boradi. Kiritmalar. Sitoplazmada xar xil shaklga ega bulgan granulalar uchraydi. Ularning xosil bulishi mikroorganizmlarning usadigan muxitga, fizik - kimyoviy xususiyatlarga boglik bulib, kiritmalar mikroorganizmlarning doimiy belgilari emas. Kupincha kiritmalar mikroorganizmlarga energiya va uglerod manbai bulib xizmat kiladi. Ular mikroorganizmlar yaxshi ozika muxitida usgandagina xosil buladi va yomon muxitga tushganda esa sarflanadi. Kiritmalar katoriga glikogen (xayvon kraxmali), granulyoza, $ - oksimoy kislota, volyutin (polifosfatlar), oltingugurt tomchilarini kiritish mumkin. Kiritmalarning xosil bulishi, kupincha ozika muxitini tarkibiga boglik buladi. Masalan, tajribalar yordamida glitserin va uglevodlarga boy ozika muxitida usgan bakteriyalarda volyutin, vodorod sulfidga boy muxitda oltingugurt xosil bulishi aniklangan. Ba'zi oltingugurt bakteriyalarida amorf xoldagi SaSO3 uchraydi. Ulardan tashkari, bakteriya xujayrasida oksillar, fermentlar, uglevodlar, aminokislotalar, RNK, nukleotidlar, pigmentlar uchraydi. Xujayrada mayda molekulyar birikmalar borligi xujayra osmotik bosimini saklab turadi. MIKROORGANIZMLARNING USISHI VA KUPAYISHI

Mikroorganizmlar xam usadi va kupayadi. Usish deganda xujayradagi butun kimyoviy moddalarning (oksil, RNK, DNK va boshkalar) bir-biriga mutanosib tarzda kupayishga aytiladi. Usish natijasida xujayraning kattaligi va massasi oshadi. Xujayraning kattaligi ma'lum darajaga у etgandan sung, u kupaya boshlaydi. Kupayish deb mikroorganizmlar xujayra sonining oshishiga aytiladi. Kupayish, usish vaktida, kundalangiga bulinish yuli bilan, ba'zan esa kurtaklanib yoki spora xosil kilib amalga oshadi. Umuman, prokariotlarning kupayishi jinssiz binar bulinib kupayishdir. Kupayish jarayonining boshlanishi xujayraning uzayishidan, nukleoidning ikkiga bulinishidan boshlanadi, Nuklerid — superspirallashgan, zich joylashgan DNK molekulasidir (u replikon xam deyiladi). Mikroorganizmlarda xam DNKning replikatsiyasi, DNK — polimeraza orkali amalga oshadi. DNKning replikatsiyasi, bir vaktning uzida, karama — karshi yunalishda ketadi va u ikkilanib kiz xujayralarga tarkaladi. Kiz xujayrada xam DNK ketma-ketligi ona xujayranikidek buladi. Replikatsiya bakteriya xujayrasining kupayishiga ketadigan vaktning 80% ni egallaydi. DNK replikatsiyasidan sung, xujayralararo tusik xosil buladi. Bu murakkab jarayondir. Avvalo xujayraning ikki tomonidan sitoplazmatik membrananing ikki kavati usadi, sungra, ular orasida peptidoglikan sintezlanadi va nixoyat tusik xosil buladi. Tusik ikki kavat sitoplazmatik membrana va peptidoglikandan iborat. DNK replikatsiyasi davomida va buluvchi tusik xosil bulishi vaktida xujayra uzluksiz usadi. Bu vaktda xujayra devorining peptidoglikani, sitoplazmatik membranasi, yangi ribosomalar va boshka organellalar, birikmalar, xullas sitoplazmadagi birikmalar xosil buladi. Bulinishning oxirgi stadiyasida kiz xujayra bir-biridan ajraladi. Ba'zan esa bulinish jarayoni oxirigacha bormaydi va bakteriya xujayralarining zanjiri xosil buladi.

Tayokchasimon bakteriyalar bulinganda ular buyiga usadi va ikkiga bulina boshlaydi. Tayokcha urtasidan sal torayadi va ikkiga bulinadi. Agar xujayra ikki bir xil bulaklarga bulinsa, bunga izomorf bulinish deyiladi. Kupincha geteromorf bulinish kuzatiladi. Agar xivchinli xujayra bulinsa, kiz xujayrada kupincha xivchinlar bulmaydi, ona xujayrada koladi. Kiz xujayradan esa keyinchalik xivchin usadi. Demak, ona xujayra birlamchi xujayra devori, fimbriylar, xivchinlarga ega buladi. Spiroxetlar, riketsiylar, ba'zi achitkilar, zambruglar, sodda xayvonlar (protistlar) kundalangiga bulinib kupayadi. Miksobakteriyalar "tortilib" kupayadi. Avval xujayra bulinadigan joyidan torayadi va sungra xujayra devori ikki tomonidan xujayraning ikki tomoniga karab burtadi va oxirida ikkiga bulinadi. Kiz xujayra uzi sitoplazmatik membranasi bulgani xolda, xujayra devorini vaktincha saklab koladi. Ba'zi bakteriyalarda jinsiy jarayon xam kuzatilib, unga kon'yugatsiya deyiladi. Bu xil kupayish xakida «Bakteriyalar genetikasi» mavzusida axborot beriladi.

SHunday kilib, usish va kupayish natijasida mikroorganizmlar koloniyasi xosil buladi. Ularning kupayishi juda katta tezlikda amalga oshadi. Generatsiya vakti mikroorganizm turi, yoshi, tashki muxit (ozika muxit tarkibiga, temperaturaga, rN) ga boglik; Generatsiya vaktini eng optimal muddati 20—30 minut bulsa, 2 soatda 6 ta generatsiya olish mumkin. Odamning shuncha avlodini olish uchun esa 120 yil vakt lozim. Ammo bakteriyalar uzok vakt 20 minutlik generatsiya yuli bilan kupaya olmaydi. Agar ular bir xil jadallikda kupayganda edi, bir dona У E. coli 24 soatdan sung 272 yoki 1022 avlod koldirgan bular edi, bu esa 10 minglab tonnani tashkil kiladi va yana 24 soatdan sung, bakteriyani usishi shu tarzda davom etsa, tuplangan massani у er shari massasidan bir necha marta ogir bulib chikar edi. Ammo, amalda bunday bulmaydi, chunki ozuka moddalarning у etishmasligi, xosil bulgan maxsulotlar bakteriyaning kupayishini cheklaydi. Ozika muxiti okib turganda bakteriyalar 15 — 18 minutda bulinib turadi. Suyuk ozika muxitda bakteriyalarni usish tezligini vaktga karab uzgarishini kuzatish mumkin. Ozika muxitga tushgan mikroorganizmlar avvalo unga moslashadi, sung tezlik bilan kupayadi va maksimumga chikadi. Ozika moddalarning kamayishi va xosil bulgan maxsulotlarning kupayishiga karab usish sekinlashadi va tuxtaydi. Bakteriyaning rivojlanish sikli bir necha fazadan tashkil topadi: 1. Statsionar faza — mikroorganizmning ozika muxitga tushgandan boshlab, 1 — 2 soat davom etadi. Bu fazada xujayra soni ortmaydi. 2. Lag faza — kupayishning tormozlanishi. Bu vaktda bakteriyalar intensiv usadi, ammo ularning bulinishi juda kam buladi. Bu ikki fazada bakteriya populyatsiyasini rivojlanishi muxitga moslashuv fazasi desa buladi. 3. Logarifmik — eksponensial kupayish fazasi. Kupayish katta tezlikda ketadi, xujayralar soni geometrik progressiya buyicha ortadi. 4. Manfiy tezlanish faeasi. Xujayralar kamrok aktiv buladi, generatsiya vakti chuziladi, chunki ozika muxiti kamayadi, zaxarli moddalar xosil buladi, natijada kupayish susayadi, ba'zi xujayralar uladi xam.

5. Statsionar faza. Xosil bulgan xujayralar soni ulganlari bilan tenglashadi. SHuning uchun tirik xujayralar soni ma'lum vaktda bir xil darajada turadi. Tirik va ulgan xujayralar soni sekin asta kupayadi. Bu fazani yana boshkacha "maksimal statsionar" faza deb xam ataladi, chunki xujayralar soni maksimumga у etadi. 6 va 7— faza. Ulim fazasi. Uluvchi xujayralar soni kupayuvchi xujayralar sonidan kup buladi. 6 — fazada ulgan xujayralar soni kupayadi. 7 — faza — xujayralarning logarifmik ulim fazasi deb nomlanib, ulish doimiy tezlikda buladi. 8 — fazada xujayralarning ulishi asta sekin kamayadi. Oxirgi fazada xujayralar ulimi ozika muxitining fizik — kimyoviy xususiyatlarining uzgarishi bilan boglik. Bakteriya uchun nokulay buladi, tirik xujayralar shunday tezlikda uladiki oxiri xammasi kirilib ketadi. Bu usuldan tashkari bakteriyalarni kupayishini ozika muxitini doimo kuyib kupaytiriladigan usuli bor. Bu xildagi kupayishlar xemostat yoki turbidiostatlarda amalga oshiriladi. Sanoatda bu usul keng kulaniladi. MIKROORGANIZMLAR SISTEMATIKASI Zamonaviy klassifikatsiya mikroorganizmlarni atroflicha urganib, ularning barcha xususiyatlarini bilishni takazo etadi. Buning uchun mikroorganizmlarining tashki va ichki strukturalari, fiziologo — biokimyoviy xususiyatlari, mikroorganizmlarini yuzaga keltiradigan jarayonlarini bilish zarur bulib, ularning kuyidagi xususiyatlari asos kilib olinadi: 1. SHakli va ulchami; 2. Xarakati (xivchinlarining bor — yukligi va joylanishi); 3. Kapsulasi; 4. Endospora xosil kilishi; 5. Gram usulida buyalishi; 6. Modda almashishi;

7. Energiya olish; 8. Tashki muxitni uzgartirishi; 9. Tashki muxitning mikroorganizmga ta'siri. Mikrobiologiyaning rivojlanishi mikroorganizmlar tavsifini yanada chukurrok bilishni talab etdi. SHu vaktgacha fenotip xususiyatlari asosiy xisoblangan bulsa, endi genotip xususiyatlarini xam urganish kerak buldi va molekulyar biologiya erishgan yutuklar bunga imkoniyat yaratdi, ya'ni 1) mikroorganizm nuklein kislotasining nukleotid tarkibi, purin va pirimidin asoslarining bir—birlariga bulgan nisbatlari urganiladi va shu asosda ikki gurux mikroorganizmlar farklari aniklanadi. 2) ikki guruxga mansub mikroorganizm nuklein kislotalarini bir —birlari bilan gibridlab, ular orasidagi nukleotid gomologiyasi (uxshashligi) urganiladi. Agar, nuklein kislota tarkibi 80 — 90% ga gomologiya bulsa, urganilayotgan mikroorganizmlar yakin "karindosh", gomologligi 50% dan kam bulsa mikroorganizmlar uzok "karindosh" xisoblanadi. Mikroorganizm xususiyatlari anik urganilgandan sung, unga K. Linney taklif kilgan binominal nomenklatura talabi kabi ikki lotin atamasidan tashkil topgan ilmiy nom beriladi. Birinchi atama — avlod nomini belgilab, mikroorganizm morfologiyasi yoki fiziologiyasi yoki shu avlodni kashf ztgan olimning ismi-sharifi yoki ajratib olingan muxitni ifodalaydi. Ikkinchi suz esa kichik xarfda yozilib mikroorganizmni koloniyasining rangi, kelib — chikish manbaini, yoki shu mikroorganizm yuzaga keltiradigan jarayon yoki kasallikni yoki boshka farklovchi belgilarni bildiradi. Masalan, Bacillus albus. Birinchi suz — Bacillus - spora xosil kiluvchi, Gram musbat kabi xususiyatlarni anglatsa, ikkinchi suz — albus - koloniya rangining ok ekanligini bildiradi (albus - ok).

Mikroorganizmlarga 1980 yil 1 yanvarda Xalkaro bakteriya nomenklaturasi kodeksi koidalariga asosan nom beriladigan buldi. Mikroorganizmlarni yakin belgilariga karab guruxlash uchun tur (speci у es), avlod (genus), sila (familia), tartib (ordo), sinf (classis), bulim (divisio), saltanat yoki odam (regnum) kabi taksonomiya kategoriyalari ishlatiladi. Tur deb, fenotipik uxshashlikga ega bulgan bir genotipga mansub individlar yigindisini bildiruvchi taksonomik birlikga aytiladi. Ular kichik tur va variantlarga bulinadi. Mikrobiologiyada shtamm va klon kabi terminlar xam ishlatilib shtamm deganda xar xil tabiiy muxitdan (suv xavzasi, tuprok va xokazo) yoki bir muxitdan xar xil muddatda ajratilgan yoki xar xil ekologik muxit yoki geografik xududdan ajratib olingan bir turga kiruvchi mikroorganizmlar guruxi tushuniladi. Klon — bir xujayradan olingan mikroorganizm kulturasidir. Bir turga kiruvchi individlarning tuplami — (populyatsiyasi) toza kultura deyiladi. Mikrobiologiya, mikroorganizmlar evolyutsiyasi va filogeniyasi xakida ma'lumot у etarli bulmaganligi sababli, yukori usimliklar va xayvonlar singari, tabiiy sistematikaga ega emas. SHuning uchun xam, Mikroorganizmlarni sistematikasi sun'iy bulib, mikroorganizmlarni tashxis kilish va ularni identifikatsiya kilish uchun xizmat kiluvchi aniklagich vazifasini bajardi. Kuyida biz, D.X.Bergining 1984 yilda 9 martda nashr etilgan "Bakteriyalar aniklagichi" da keltirilgan eng muxim mikroorganizmlarining kiskacha tavsifini Mishustin (1987) tarifi buyicha keltiramiz. Aniklagichda jami mikroorganizmlar Procariota у e dunyosiga birlashtirilib, u uz navbatida turt bulimga, bulimlar esa sinflarga, tartiblarga, oilalarga, avlodlarga va turlarga bulinadi. Mikroorganizmlar asosan, xujayra devorining bor-yukligi va ularning turiga karab bulimlarga, sinf va undan mayda (kichik) taksonomik birliklar esa mikroorganizmlarning morfologiya, fiziologo — biokimyoviy belgilari yigindisiga karab bulingan.

Bergi Procariota у e dunyosini turtta bulimga ajratadi. I. — Gracilicutes' bulimi Bu bulimga grammanfiy xujayra devoriga ega, sharsimon, ipsimon yoki tayokchasimon bakteriyalar kiritilgan bulib, ular xarakatchan yoki xarakatsiz: endospora xosil kilmaydi. Lekin, meva tanalar xosil kiluvchi miksobakteriyalar miksosporalar xosil kiladi. Kupayishi kurtaklanish yoki binar bulinib sodir buladi. Bulimga 3 sinf kiradi. I. Scotobacteria sinfi Bu sinf eng katta sinf bulib, 10 guruxni uz ichiga oladi. 1 — guruxga Spirocha у etacea у e va Leptospiracea у e oilalari kiradi. Saprofit, odam va xayvonlarda yukumli kasallik kuzgatadigan vakillari bor. 2 — guruxga Spirillacea у e oilasi kirib, kattik, spiralsimon buralgan tayokcha shakliga ega. Saprofit va parazit vakillari bor. Bdelvibrio degan vakili bakteriyalarda parazitlik kiluvchi mayda, bir xujayrali mikroorganizmdir. 3 — guruxga Pseudomonacea у e (vakillari tayokchasimon shaklga ega), Azotobacteriacea у e {vakillari oval, tayokchasimon), Rhizobiacea у e (vakillari tayokchasimon), Methylcoccacea у e (vakillari tayokcha va sharsimon) va boshka oilalarini uz ichiga olib, vakillari azot uzlashtirish jarayonida katnashadi yoki usimliklarda xar xil kasalliklar yuzaga keltiradi va xokazo. 4 - rypyx Entherobacteriacea у e va Vibrionacea у e oilalaridan tashkil topgan bulib, Esherihia, Salmonella, Shigeila, Ervinia koida Vibrio, Protobacterium. va boshka avlodlarni uz ichiga olib, ba'zi vakillari odam va xayvonlarda kasallik kuzgatsa, ba'zilari tuprokda, suvda yoki epifat mikroflora shaklida uchraydi. 5 - guruxga odam va xayvonlar ichida uchraydigan Bacterioidacea у e oilasiga mansub vakillar kiradi 6 - guruxga ammiak yoki nitratlarni nitratdagacha oksidlaydigan tayokchasimon, sharsimon, oval shaklli Nitrobacteriacea у e oilasi vakillari xamda sharsimon, tayokcha shaklli kapsulali va kapsula ustida temir yoki marganets oksidlarini tuplaydigan Siderocapsacea у e oilasiga mansub vakillar kiradi.

7 - guruxga sirpanuvchi bakteriyalar — miksobakteriyalar kirib, ular ikki tartibga (Myxobacteriales va Cytofagales) kiruvchi oilalar vakillaridan tashkil topadi. Miksobakteriyalar bir xujayrali, shillik kavat bilan koplangan organizmlar. Ularning xujayra devorlari oson egiluvchan — elastik bulib, xujayra shaklini uzgartirishi mumkin. Sirpanib xarakatlanish xususiyatiga ega. Rivojlanishining ma'lum davrida meva tanasi xosil kiladi. 8 - gurux xlamidobakteriyalar deb atalib, bakteriya xujayrasi usti kobik bilan uralgan. 9 — guruxga kurtaklanuvchi yoki poyali bakteriyalar kirib, tayokchasimon oval yoki loviyasimon shaklli buladi 10 — guruxga riketsiya va xlamidalar deb nomlangan Rikcetsiales va Chlamidiales tartiblari kiradi. Tayokchasimon, sharsimon yoki ipsimon shaklga ega bulib, xar xil yukumli kaalliklarga sabab buladi. Masalan, Rhycketsia prawarekii toshma tif kasalligini yuzaga keltiradi. Gracilacates bulimiga kiruvchi ikkinchi sinf Anocyphotobacteria uz ichiga fototrof bakteriyalarni oladi va ularga Rhodospirillai у es (kirmizi bakteriyalar) va Chlorobiales (yashil bakteriyalar) tartiblari xam kiradi. Fototrof bakteriyalar sharsimon, tayokchasimon, vibrion va spiral shakllariga ega. Xujayralar oltingugurt tomchilari tutadi. fototrof bakteriyalar bakterioxlorofill va karatinoid pigmentlarga ega bulib, fotosintez jarayonini amalga oshiradi. Atmosfera molekulyar azotini uzlashtirishi mumkin. Bular aksari suv muxiti bakteriyalaridir. Oxyphotobacteria sinfiga Cyanobacteriales (sianobakteriyalar) va Prochlorales (proxlorofitlar) tartiblari kiradi. Fotosintez jarayonida molekulyar kislorod ajraladi. Sianobakteriyalar xujayrasi kapsula bilan koplangan bulib, sirpanib xarakatlanadi. Sianobakteriyalar bir xujayrali, koloniyali va kup xujayrali organizmlarda xujayralari sharsimon, tayokchasimon yoki buralgan shaklga ega. Kup xujayralilari ipsimon shaklga ega bulib, trixoma deb ataladi. Sianobakteriyalarning 1000 dan ortik turlari mavjud bulib, ular tuprokda, suv xavzalarida keng tarkalgan.

Proxlorofitlar — bir xujayrali, simbioz xolda yashovchi sharsimon organizmlaridir. Sianobakteriyalardan tarkibidagi pigmenti va fotosintetik apparatini ichki tuzilishi bilan fark kiladi. II. Firmicutes1 bulimi Bu bulimga xujayra devori gram musbat tipida tuzilgan sharsimon, tayokcha yoki ipsimon shaklli spora xosil kiluvchi yoki sporasiz bakteriyalar, aktinomitsetlar xamda ularga yakin prokariotlar kiradi. 1 — Firmibacteria sinfi Bu sinfga 3 gurux prokariotlar kiradi. 1 — guruxga gram musbat Micrococcacea у e, Streptococcacea у e va Peptococcacea у e oilalari kiradi. Micrococcacea у e oilasiga sharsimon shaklli bakteriyalar kirib, xar xil tekisliklarda bulinib, xar xil shaklli tuplamlar, paketlar xosil kiladi. Tuprokda, suvda uchraydi. Issik konli xayvonlar terisi va shillik kavatlarida uchrab, kasalliklar vujudga keltiradi. Streptococcacea у e oilasi vakillari sut—katik maxsulotlari olishda, silos tayyorlashda va boshkalarda katta axamiyatga ega bulib, sharsimon yoki oval kurinishga ega xujayralar juft—juft bulib, ikkitadan yoki turttadan birgalashib xar xil uzunlikda zanjir xosil kiladi. Tuprokda, usimlik barglarida, sut va undan tayyorlangan maxsulotlarda uchraydi. Peptococeacea у e oilasi vakillari tuprokda, usimliklar ustida, odam va xayvonlarning oshkozon — ichak yullarida uchrab, sharsimon shaklli: ular aloxida ikkitadan zanjir, turttadan kubsimon paketlar xosil kiluvchi prokariotlardir. 2 — guruxga spora xosil kiluvchi Bacullacea у e oilasi vakillari kiradi. Tayokchasimon, xarakatchan vakillari peritrixal xivchinlar bilan ta'minlangan. Sporalari xujayraning xar xil kismlarida xosil bulib, xujayra shakli uzgarmasligi yoki baraban tayokchasi yoki dug shaklida bulishi mumkin. Tuprokda, suvda, odam va xayvonlar xazm sistemasida uchraydi.

3 — guruxga spora xosil kilmaydigan tayokchasimon shaklli Lactobacillacea у e oilasi vakillari kirib, tuprok, usimlik, xayvonlarning oshkozon — ichak yullarida, sut maxsulotlarida uchraydi. II — Tallobacteria sinfi Bu sinfga aktinomitsetlar va ularga yakin organizmlar kiradi va 3 guruxga bulinadi. 1 — guruxga korineform bakteriyalari kirib, spora xosil kilmaydigan, bir tomoni yugonlashgan tayokcha shakliga ega bakteriyalar kiradi. Ularga polimorfizm xususiyati xos bulib, ba'zan katta tayokcha shakliga ega bulishi va usish jarayonida kalta tayokcha va sharsimon shaklli bakteriyalar xosil bulishi mumkin. Vakillari odam, xayvon va usimliklarda kasallik kuzgatadi. Artrobakter xam shu guruxga kirib, sharsimon shaklli formalar xosil kiladi, ba'zan esa gigant, limon shaklli kurinishga ega buladi. 2 — guruxga Propionibacteriacea у e oilasi kirib, Propionobacterium va Eubacterium avlodlaridan tashkil topgandir. Propionobacterium avlodi xujayralari tugri, shoxlangan tayokcha, tugnagich yoki ipsimon shakllarga ega. Ba'zan sharsimon shaklli bulishi xam mumkin. Sut maxsulotlarida, odam terisida, oshkozon — ichak, yullarida uchraydi. Ba'zi vakillari pishlok tayyorlashda ishlatiladi. Ba'zilari odam va xayvonlarda kasallik kuzgatadi. Eubacterium avlodiga tayokchasimon shaklli sporasiz bakteriyalar kirib, odam va xayvon organizmida, xayvon va usimliklardan tayyorlangan maxsulotlarda keng tarkalgan. Ba'zi turlari kasallik kuzgatuvchilardir. 3 — guruxga Actinomycetales tartibi kiradi. Ular shoxlangan gifalardan iborat bulib, ulardan mitseliy xosil buladi. Gifalar bir xujayrali, diametri 0.5 — 2 mkm. Agarli ozika muxitda ustirilgan aktinomitsetlarda substrat va xavo mitselliylari buladi. Xavo mitsellalari tugri shoxlangan, spiralsimon kurinishda bulib, ularda spora ochib

chikaruvchilari bulib, ularda sporalar joylashib, kupayish uchun xizmat kiladi. Ba'zi aktinomitsetlarda, xavo mitsellari urnida xar xil shoxlangan tayokchalar buladi. Aktinomitsetlarning saprofit xamda odam va xayvonlarda kasallik kuzgatuvchilari mavjud. Ba'zi vakillari, xayvon, odam va usimlik kasalliklariga karshi kurashishda ishlatiladigan antibiotiklar ajratadi. Aktinomitsetlar tartibi oltita oilani uz ichiga oladi. III. Tenericutes bulimi Rigid (kattik), xujayra devori yuk, grammanfiy, peptidoglikan sintezlamaydigan prokariotlar kiradi. Bulimga odam, xayvon va usimliklarda kasallik kuzgatuvchi mikoplazmalar kiradi. Ularda xujayra devori yuk. Xujayra membranasi 3 kavatdan iborat bulib, oval yoki sharsimon shaklli, ba'zilari ipsimon shoxlangan bulishi mumkin. Kattaliklari 125 — 250 nm bulib, eng kichik bakteriyalarga yakin. Viruslar kabi bakterial filtrdan oson utadi. IV. Mendosicutes bulimi Bu bulimga xujayra devori takomillashmagan, peptidoglikani yuk, xujayralari sharsimon, tayokchasimon, spiralsimon, piramida kurinishli, kvadrat, olti nurli yulduzsimon, mitselliyli va xokazo shaklli prokariotlar kiradi. Ba'zi vakillari Gram musbat, ba'zilari Gram manfiy buladi. Bulimga Archeobacteria sinfi kirib, ular uzining fiziologiya, biokimyoviy xususiyatlari va ekologiyasining noyobligi va boshka prokariotlardan keskin farklanishi bilan ajralib turadi. Xususan, ribosoma RNK— 5S va 16S, transport RNK—lari tarkibi va birlamchi tuzilishi va xujayra devori lipid membranasi tarkibi bilan ajralib turadi. Ba'zi turlarining 100°S dan xam yukori temperaturada rivojlanishi va boshka — noyob xususiyatlar bu xil prokariotlarga xosdir. Arxibakteriyalar sinfi 5 guruxga bulinadi:

1 — guruxga metanxosil kiluvchi, sharsimon, tayokchasimon shaklli bakteriyalar kirib, SO2 ni SN4 gacha kaytaradi yoki sirka kislota yoki metil spirtidan metan va SO2 xosil kildi. Ular tuprok, botkokliklar, xayvon va odamlarning oshkozon — ichak yullarida tarkalgan. 2 — guruxga aerob oltingugurtni oksidlovchi, optimal rivojlanish temperaturasi 70 — 75°S rN optimumi 3 bulgan atsidofil bakteriyalar kiradi. 3 — guruxga oltingugurtni H2S gacha anaerob kaytaruvchi, optimal rivojlanish temperaturasi 85—105°S issik suvlarda tarkalgan prokariotlar kiradi. 4 — guruxga galobakteriyalar kirib, "ular kvadrat bakteriyalar" xam deyiladi. Ular NaS1ning 20 — 25% li eritmasida xam rivojlanadi. Ular shurlangan tuprok, suv xavzalari va boshka substratlarda tarkalgan. 5 — guruxga termoatsidofil "mikoplazma" lar kirib yukori (60°S) temperaturada va past (1-2) rNda rivojlanadi. Ular YAponiyaning issik mineral suvlarida topilgan. V I R US L A R REJA: 1. Viruslarning ochilish tarixi. 2. Viruslarning umumiy xarakteristikasi. 3. Viruslarning rivojlanishi. 4. Viruslarning klassifikatsiyasi. 5. Usimliklarning virusli kasalliklari.

Odam, xayvon va usimliklarda ma'lum bulgan kupchilik kasalliklarning kuzgatuvchilari oddiy mikroskopda kurinmaydi. SHuning uchun L. Paster bunday kasalliklarga bakteriyalardan bir necha yuz marta kichik bulgan ma'¬lum mikroorganizmlar sababchi buladi deb taxmin kilgan edi. N. F. Gamaleya (1886) bilan D. I. Ivanovskiylarning (1892) ilmiy ishlari usimlik va xayvonlardagi viruslarni urganishga asos solgan bulsa, sovet olimlari virusli kasalliklarni urganish soxasida katta va samarali ish kildilar. Xozirgi paytda xayvon, odam va usimliklarning yukumli kasalliklarini kuzgatuvchi viruslarning 600 dan ortik turi ma'lum. Viruslarning umumiy xarakteristikasi: viruslar asosan maxsus filtrdan utuvchi mikroblar klassiga kiradi va ular uchun kuyidagi xususiyatlar xosdir: 1. Juda xam kichik bulib, (7—20 m μ dan — 250—300 m μ gacha) oddiy mik-roskopda kurinmaydi. 2. Fil'trlanish, ya'ni bakteriyalarni tutib koladigan filtrlardan bemalol utadi. 3. Sun'iy ozik muxitida rivojlanmaydi. 4. Parazit (tirik tukima xujayrasida rivojlanadi va uzida moddalar almashinuvi bulmaydi). 5. Tovuk embrionida va rivojlanuvchi tukimali kulturalarda rivojlanadi. Viruslarning tayokchasimon, sharsimon, kubsimon, spermatozoidsimon va ipsimon shakli elektron mikroskop va ultramikrotom yordamida yakkol kurinadi, lekin tashki ta'sirotda ularning shakli uzgaradi. Elementar zarrachalar. Maxsus buyash usullari bilan ayrim viruslarni oddiy mikroskopda kurish mumkin. Bunday viruslarga elementar zarrachalar yoki tanachalar deyiladi. Masalan, tovuklar chechak kasalligining Borrel tanachasi, odam chechak kasalligining Guarni у eri tanachasi, Pashen tanachasi va boshkalar shular jumlasiga kiradi. Ushbu zarrachalarni kurish uchun surtma preparat tayyorlanib, Romanovskiy — Gimza yoki Gersberg usullari bilan buyaladi va mikroskop ostida immersion sistema, bilan tekshirganda ular kora, tuk biiafsha yoki kungir rangli kokklarga uxshash kurinib, yakka-yakka yoki tup-tup xolatda joylashgan buladilar.

Turli viruslar batafsil urganilgandan sung, ularning murakkab tuzilganligi aniklandi. Juda xam kichik bulishiga karamay, xar kaysi virus zarrachasi tashki tomondan ichki moddalarini saklab turadigan parda bilan uralgandir. Viruslar asosan nukleoproteidlardan tuzilgan bulib, tarkibida oksillarning karbon suvlari va yoglari buladi. Nukleproteidlar tarkibida nuklein kislotalarinnng bulishi, viruslarda uzak moddasining borligidan dalolat beradi. Keyingi paytlarda ayrim viruslarda ferment borligi aniklangan. Masalan, gripp virusida neyroamilidaza, chuchkalarnnng inflyuensiya kasalligida mutsinaza va boshkalar buladi. Viruslarning rivojlanishi. Viruslar sun'iy ozik muxitida rivojlanmaydi. Ularni tovuk embrionida rivojlanuvchi tukima kulturalarida va sezgi, ya'ni virusga moyil organizmda rivojlantirish mumkin. Buning uchun 8—12 kunlik tovuk embrioni olinadi, virus uning xoriollantiois pardasiga allantiois va amnion bushliklariga xamda tuxum sarigi xaltachasiga yuboriladi. Virusning sezgir xujayraga ta'siri 5 davrga bulinadi: 1. Adsorbsiya, bunda virus zarrachalari xujayra pustlogiga shimiladi. 2. Xujayra ichiga kiradi. 3. Virus zarrachasining asosiy kismlari sintezlanadi. 4. Bir butun virus zarrachasi tashkil kilinadi. 5. Xosil bulgan viruslarning zarrachalari xujayradan ajralib chikadi. Kupchilik kasallik kuzgatuvchi viruslar tovuk embrionida rivojlantirilib, ulardan itlarning ulatiga, tovuklarning nyukasl kasalligiga, odam va parrandalarning chechak, koramollarning ulat kasalliklari va boshkalarga vaksinalar tayyorlanadi.

Viruslarni rivojlantirish uchun ikki xil tukima kulturasi kullaniladi: 1. Tirik — rivojlanmaydigan tukima kulturasi, bunda moddalar almashinish protsessi buladi, xujayralar usib kupaymaydi. Bunday muxitlar asosan viruslarni rivojlantirib, ulardan vaksina tayyorlashda kullaniladi. 2. Rivojlanuvchi tukimalar kulturasi. Bulardan eng muximi bir kavatli tukima xosil kiluvchi kulturadir: xayvon embrioni yangi tugilgan buzok, kuzi, chuchka bolasining buyragi va 8—10 kunlik tovuk embrionining teri-muskul tukimasi 1—2 mm dan kilib maydalanib, ularga tripsin, versen kabi ferment ta'sir etganda aloxida xujayralarga ajraladi. Ajralgan xujayralarni ma'lum mikdorda maxsus muxitga aralashtirib neytral reaksiyali probirkalarga kuyilsa, xujayra-lar shisha devoriga yopishib, asta-sekin rivojlana boshlaydi va natijada bir kavatli tukima xosil buladi. Bu tukima birinchi xosil bulgan bir kavatli tukima kulturasi deyiladi. Bundan tashkari, ushbu tukimadan tayyorlangan subkultura (xar kanday birinchi xosil bulgan bir kavatli tukima kulturasidan 4—5, ayrim vaktlarda 20 martagacha kuchirilib, yangi bir kavatli tukima xosil kiluvchi kultura), uzluksiz kuchiriluvchi bir kavatli tukima kulturasi (bu ma'lum sharoitda va maxsus muxitda tanlangan xujayralardan xosil kilingan bir kavatli tukimani uzluksiz kuchirib ekib olinadi) va diploidli tukima (buni tayyorlashda tarki¬bida bir juft xromosomalari bulgan xujayralar katnashadi, bunday tukimani 50 martagacha kuchirib ekish mumkin) xosil kilinadi. Tukimali kulturalarda viruslarning titri, neytrallanishi, sitopatogenli ta'siroti urganiladi va ayrim kasalliklarga karshi vaksinalar tayyorlanadi. Viruslar bakteriyalarga uxshash antigenlik xususiyatiga ega. SHuning uchun virusli infeksiyalardan keyin kasallikdan tuzalgan organizmda virusni neytrallovchi modda (antitelo) tuplanadi va natijada organizm immu¬nitetli buladi. Viruslarning chidamliligi. Barcha viruslar past temperaturaga chidamli buladi —20 —70° sovukda viruslar yillab ulmaydi. YUkori temperaturaga juda xam sezgir buladi, ayniksa kaynatilganda darxol xalok buladi. Kuyosh nuri va dizenfeksiyalovchi moddalardan formalin, xloramin, lizol, fenol va boshka eritmalar viruslarni uldiradi.

VIRUSLARNING KLASSIFIKATSIYASI Viruslarni klassifikatsiya kilish masalasi xozirgacha tulik urganilmagan. Viruslarni klassifikatsiya kilish ular birinchi aniklangan davridan boshlangan: dastlab kanday organizmning zararlanishiga kura (odam, usimliklar, xayvon, xasharot, faglar) keyinchalik kanday tukimalarni zararlashiga kura (dermatrop, pnevmotrop) viruslar borligi aniklangan. SSSRda viruslarni klassifikatsiya kilishda Moshkovskiy, V.M. Jdanov, R.S. Korenblit, V.L. Rijkov, S.N. Gaydamovichlarning xissasi katta. Viruslar uziga xos xususiyatlarga — tarkibida DNK yoki RNK borligi, mustakil moddalar almashinuvi bulmasligi, xujayra strukturasiga ega bulmasligi, uziga xos kupayish yuli borligiga karab, ular mustakil organizmlar vira dunyosiga ajratilgan. 1966 yili Moskvada bulib utgan XI Xalkaro mikrobiologlar kongressida viruslarning yangi klassifikatsiyasi kabul kilingan: tarkibida DNK va RNK bulgan viruslar va ularning anatomiyasi—simmetriyasining shakli kubsimon, spiralsimon va kampsomerlarning soni va diametri, tashki kobigining borligiga asoslangan. Xozirgacha 300 ga yakin virus aniklanib, ular 5 ta sinf, 8 tur, 21 oilaga birlashtirilgan. Xar bir oila avlodlardan tashkil topgan bulib, avlodlar turlarga bulinadi va turlar lotin tilida binominal yoziladi. Barcha xayvonlarda kasallik kuzgatuvchi viruslar ikki sinfga bulingan: 1. Ivanovskiy sinfi tarkibiga RNK bulgan viruslar kiradi: pikornaviruslar — oksil, poliomi у elit, Teshin kasalliklarini kuzgatadi, miksoviruslar — kuturish, gripp, kizamik, koramollar, itlar, parrandalarda ulat kasalliklarini kuzgatadi; arboviruslar - bir tuyokli xayvonlarda Afrika ulati, bugularda epizootik gemorra¬giya kasalliklarini; reoviruslar — yomon shish va leykoz kasalliklarini kuzgatadi. 2. Jenner sinfi tarkibiga DNK bulgan viruslar kiradi: poksviruslar — odam, xayvon va parranda chechagini, fibroma va miksoma shishlarini kuzgatadi, adenoviruslar — odamda, xayvonlarda, parrandalarda nafas yullarining kon'yuktivit kasalligini kuzgaydi. Klassifikatsiyalanmagan viruslarga yukumli gepatit virusi va boshkalar kiradi.

Viruslarga karshi immunitet. Bakteriyalarga karshi xosil buladigan immunitetga nisbatan viruslarga karshi xosil buladigan immunitet kam urganilgan. Lekin ular bir xil yul bilan xosil buladi, ya'ni organizmga yot bulgan tirik moddaning kirishi natijasida immunitet xosil buladi. Ammo fagotsitoz xolati viruslarga ta'sir etmaydi, chunki ayrim viruslar leykotsitlarda xam rivojlanadi. Virus kasalliklariga karshi tugma va sun'iy immunitet buladi: tugma immunitet organizmning areaktiv xujayralari bilan boglik, ya'ni virusga nisbatan sezgir xujayralar yuk. Sun'iy immuniget ikki xil buladi: a) biopreparatlar (vaksina va immunli zardoblar) yuborish natijasida xosil bulsa, u sun'iy orttirilgan; b) organizm biror virusli infeksiya bilan kasallanib sogayishi natijasida xosil bulsa, u tabiiy orttirilgan immunitet deyiladi. Viruslarga sezgir organizmdagi immunitetning faktorlari: 1. Virusning organizmga kirgan у erida maxalliy atsidoz, gipoksiya buladi, temperatura kutariladi, antitelalar xosil buladi, ingibitor va interferonlar xosil buladi. 2. Viruslar sezgir xujayralarga у etib borguncha antitelalar va ingibitorlar xosil buladi. 3. Xujayraning ichida interferon xujayrani ximoya kiladigan maxsus suyuklik ajratiladi. Ingibitorlar viruslarning kupayishiga tuskinlik kiladigan maxsus modda va u xar kanday organizmda buladi, buni 1942 yili Fyorst aniklagan. U kuyonning zardobi bilan gripp virusiga tasir etganda, viruslar xalok bulganlar. Ingibitorlar xam antitelalarga uxshash ta'sir etadi, ular odam va xayvon organizmidagi suyukliklarda, nafas olish va xazm kilish epiteliyalarida, turli tukima organlarning ekstraktlarida buladi. Ingibitorlar kattarok yoshdagi organizmda, ayniksa sulakda kup buladi, masalan, itning sulagida boshka xayvonlarning sulagiga nisbatan 10 barobar kupdir. Interferon virusning organizmga kirgan joylarida tezlik bi¬lan xosil buladigan maxsus modda bulib, spetsifik faktor xisoblanmaydi, lekin viruslarning rivojlanishiga tuskinlik kiladi. Virus kirgan joyda 18—24 soat ichida ularni neytrallovchi maxsus antitelalar xosil buladi.

Interferensiya. Usimliklarda, odam va xayvon organizmlarida, tovuk embrionida yoki tukima kulturasida bir virusning rivojlanishiga ikkinchi virusning tuskinlik kilish xodisasi interferensiya deyiladi. Buni 1935 yili Xoskins aniklagan va bunday xolat bir turdagi va xar xil immunobiologik turdagi viruslar orasida uchraydi . Virusli kasalliklar Virusli kasalliklar tabiatda keng tarkalgan bulib, у er sharining istalgan joyida ma'lum, ular ekinlarga katta zarar у etkazadi. Virus un millionlab virus zarrachalaridan (yirik molekulalardan) iborat va katiy tartib bilan joylashgan kristallar xosil kilishi mumkin. Noaktav (tinim xolatidagi) virus bir necha yil davomida xayot belgilarini namoyon kilmasligi mumkin. Tamaki mozaikasi virusi uning kuruk barglarida 50 yilgacha va undan xam uzok noaktiv xolatda saklanishi mumkin. U tirik xujayraga tushishi bilan aktivlashib ketadi. Virusning uz energiya manbai bulmasligi va u ozikni mustakil kayta ishlab uzlashtira olmasligi uchun uzining tirikligini ta'minlay olmaydi. Uning tarkibidagi nuklein kislota usimlik xujayrasiga tushib, uni «uzi uchun ishlashga» majbur etadi. Bunda normal xujayradagi ximiyaviy protsesslar, tormozlanadi, virus kupayishi uchun zarur bulgan ximiyaviy protsesslar kuchayadi. Bu vaktda u tirik mavjudotlarning ikkita asosiy xususiyatini namoyon kiladi: u uziga uxshash individlar xosil kiladi va bu protsess davomida turgun irsiy uzgarishlarga, ya'ni mutatsiyaga kobiliyatli buladi. YAngi virus zarrachalari xosnl bulishida virus komponentlari xujayrada aloxida- aloxida sintezlanadi va shundan keyingina у etuk virus zarrasiga tuplanadi.

Odam kasalliklarining anchasini, usimlik va xayvonlarning yuzlab kasalliklarini viruslar kuzgatadi. Viruslar nixoyatda kup suyuklikka aralashtirilganda xam aktivligini yukotmaydi, masalan, tamakining oddiy mozaikasi virusi 109 marta suyultirilganda xam usimliklarni zararlash xususiyatini yukotmagan. Ayrim infeksiya davrida xujayralarda viruslar soni juda kupayib ketadi. Tamaki mozaikasi bilan zararlangan tamaki bargida barg vaznining 10% ni (kuruk modda xisobida) virus tashkil etadi, 1 l usimlik shirasida esa taxminan 2 g virus buladi. Fitopatogen viruslar. Usimliklarni kasallantiradigan viruslar fitopatogen viruslar deb ataladi va tarkibiga RNK kirishi bilan xarakterlanadi; shu bilan birga xayvonlar bilan odamni kasallantiradigan viruslarga tarkibida DNK tutuvchi viruslar kiradi. Fitopatogen viruslarning yana bir xususiyati viruslarning usimliklarga fakat shikastlangan joydan kirishidir. Viruslar usimliklar xujayrasiga kirib, u у erda kupayadi va moddalar almashinuvini buzib, usimliklarni kasallantiradi. Virusli kasalliklarning belgilari juda uziga xos bulib, kup xollarda ularni zamburug va bakteriyali kasallik belgilaridan fark kilish mumkin. Usimliklarning virusli kasalliklarini tashki belgilariga karab ikki katta gruppaga – mozaika va sarik kasalligiga bulish mumkin. Mozaika kasalligida barglar (kamdan-kam boshka organlar) mozaikasi kuzatiladi; bunda barg plastinkasining bir kismi tinik yashil rangini saklaydi, boshka kismi och yashil yoki sarik rangga kiradi. Bunda barg olachipor, mozaikali bulib kurinadi. Bundan tashkari, virusli kasalliklarda barglarda xalkali doglar, barg (poya, meva) ayrim kismlarining nobud bulishi (nekroz) kuzatiladi. Barg tomirlari buylab joylashgan va bargning orka tomonndan, ayniksa, yaxshi kurinadigan nekroz doglari, shtrixlar xam virusli kasalliklarga xos xususiyatdir. Viruslar usimliklarda yana xam kuchli uzgarishlar xosil kilishi mumkin, masalan, past buylilik barglarning maydalanishi, buralishi va shaklining uzgarishi, kingir-kiyshikligi, gullarning kukarishi va xokazo.

Barg plastinkasining butunlay sargayib ketishi bilan sarik kasalligi mozaikadan fark kiladi: mozaika rangi bulmaydi, bunda usimliklarning shakli juda uzgarib, past buyli, nixoyatda sertup, gullari kingir-kiyshik bulib koladi, gulning bir kismi butunlay rivojlanmay koladi, boshka kismi esa normal rivojlanadi, tojbarglari kupincha kukarib ketadi, ba'zan gul urnida novda yoki reduksiyalangan barglar yoki yashil gul markazida xakikiy barg xalkasi xosil buladi. Sarik tipdagi kasalliklarda usimliklarning anatomik tuzilishi va funksional faoliyati kattik buzilishi kuzatiladi. Usimliklar kasallanganda virus zarrachalari uning xujayralari ichida buladi. Usimlik viruslari usimliklar shikastlanmasdan turib xujayra ichiga kira olmaganligi uchun virusli kasalliklarning kupi tabiatda ogiz apparati sanchib-suruvchi tipda tuzilgan xasharotlar: shira, chirildok, kurt, trips, kalkondorlar vositasida tarkaladi. Viruslar kanalar vositasida xam tarkalishi aniklangan (masalan, bugdoyning yul- yul mozaikasi). Xasharotlarsiz yukadigan viruslar xam bor. Bu yukishning kontakt usuli xisoblanadi. Tashuvchi xasharotlari noma'lum bulgan viruslar xam uchraydi. Masalan, tamaki moza¬ikasi virusi va kartoshkaning X- virusi shira va boshka xasharotlar bilan tarkalmaydi, lekin mexanikaviy yul bilan oson yukadi. Kartoshkaning X-virusi kasallangan barglar soglomlarga yakinlashganda utadi. SHamol vaktida barglar bir-biriga tegib, asosan mikroskopik mayda tukchalar sinishi xisobiga kutikula bir oz shikastlanishi tufayli viruslar yukadi. Ana shu shikastlangan joylardan virus zarrachalari soglom usimliklarga utadi. Keyingi vaktlarda X-virus Synchytrium cndobioticum zamburugi (fikomitsetlar) orkali xam soglom usimliklarga utishi tugrisida ma'lumotlar paydo buldi. Viruslar zararlangan usimliklardan olingan uruglar orkali xam yukishi mumkin. Bodringning yashil va ok mozaikasi, loviyaning oddiy mozaikasi, pomidor mozaikasi, lyupinning korayishi va soya mozaikasini kuzgatuvchilar ana shunday viruslarga kiradi. Mozaika kasalliklarini kuzgatuvchi viruslarning kupchiligi urug bilan utishi mumkin. Viruslar tugunaklarda saklanib, tugunaklar orkali utishi mumkin, masalan, kartoshka viruslari. Meva va sabzavot ekinlari virusi kuchat bilan utishi mumkin.

Tuprokda saklanib, usimliklarni tuprok orkali zararlaydigan viruslar xam bor. Masalan, tamaki nekrozi virusi ana shunday virusdir. Begona utlar xam virus rezervatori bulib xizmat kilishi mumkin. Sarik tipdagi virusli kup kasalliklarning begona utlarga boglikligi aniklangan. Usimliklar virusli kasalliklarining rivojlanishi va tarkalishi kup jixatdan tashki sharoitga boglik. Kupincha biror temperatura virusli kasalliklarning mavsumiy va geografik tarkalishini belgilaydi. Temperatura infeksiya tarkalishiga, kasallik belgilari (simptomlari) namoyon bulishi xarakteri¬ga ta'sir kursatadi. Temperatura sharoiti virus tashuvchilar soniga ta'sir etishi mumkin, bu esa uz navbatida, usimliklarning zararlanishida uz ifodasini topadi, kasallik belgilari xarakteriga va usimliklarning zararlanishi darajasiga ta'¬sir etadi. Tamaki temperatura mu'tadil (10° dan yukori) bulganda mozaika virusi bilan eng kup zararlanadi, temperatura ortishi bilan zararlanish darajasi pasayadi, 35° da esa kasallik alomatlari (simptomlari) yashirin xolatda buladi. Temperaturaga karab simptomlar turi xam uzgarishi mumkin. YOruglik ta'siri xam simptomlar namoyon bulishida uz ifodasini topishi mumkin. Odatda, sust yoruglik tamaki nekrozi virusiga ta'sir etib, nekroz avj olib ketishiga sabab buladi. Natijada tamaki barglari kurib koladi. Ba'zi virusli kasalliklarda kuzatiladigan mavsumiy rivojlanish kupincha yoruglik kuchining xar xilligiga boglik. YOruglik zararlanish intensivligiga, uning rivojlanishiga, uning asari sifatida viruslar usimliklarga keltiradigan zararning kam-kupligiga ta'sir etadi. Virusli kasalliklarga karshi kurashda oldini olish choralari asosiy axamiyatga ega. Bunda soglom kuchat va urug у etishtirishga va foydalanishga aloxida axamiyat berish kerak. Viruslar begona utlarda saklanganligi uchun bu utlarni albatta yukotish kerak.

Похожие

Tuproq sistematikasi va klassifikatsiyasi

Mikroorganizmlardan biopreparatlar ajratib olishning asosiy bosqichlari

Traktor va avtomobillarning tuzilishi

Fan va o`rmon to`g`risida tushuncha. O`rmonning morfologiyasi

Kirish. Fan va o`rmon to`g`risida tushuncha. O`rmonning morfologiyasi