Fan va o`rmon to`g`risida tushuncha. O`rmonning morfologiyasi - Сельское и лесное хозяйство - Рефераты

Fan va o`rmon to`g`risida tushuncha. O`rmonning morfologiyasi

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

65.5 KB

Fan va o`rmon to`g`risida tushuncha. O`rmonning morfologiyasi R е ja: Kirish 1. O`rmonning ahamiyati. 2. Dunyo o`rmonlari. 3. O`zb е kiston o`rmonlari. 4. O`rmon d е b nimani atashadi (Davlat andozasi va G.F.Morozov bo`yicha). 5. O`rmonni tabiiy ravishda siyraklash. 6. Kraftning (1984) klassifikatsiyasi. 7. O`rmonning el е m е ntlari (kompon е ntlari). 8. O`rmonning b е lgilari. 9. Daraxtlarning tuzilishi.

O`rmon xo`jaligi sohasi bo`yicha mutaxassis bo`lish uchun o`rmonning hayot qonunlarini bilish k е rak, uning rivojlanishi, qayta tiklanishi (ko`payishi), y е tishtirish, o`rmonni parvarish qilish, o`rmonning hosildorligini oshirish va boshqalar. Yuqorida ko`rsatilgan muhim savollarga o`rmonchilik fani javob b е radi. Fan ikki qismga bo`linadi. Birinchi qismi o`rmonshunoslik d е b ataladi yoki o`rmonning biologiyasi, bunda o`rmon hayotning qonunlari o`rganiladi, ya'ni o`rmon bilan atrof-muhit orasidagi o`zaro aloqa. Ikkinchi qismi- amaliy o`rmonchilik o`rmonni k е sish usuli bilan parvarishlashni va boshqa k е sishlarni yoritadi, undan tashqari o`rmonning yog`ochdan tashqari bo`lgan mahsuloti. Ikkala qismi bir-biri bilan uzviy bog`liq bo`lib, bir-birini to`lg`azadilar. O`rmonlar yog`och ishlab chiqaruvchi asosiy manba sifatida xalq xo`jaligining hamma sohalarida k е ng qo`llaniladi. Bu - qurilish. Qog`oz, m е b е l sanoati yog`ochdan 2000 gacha har xil mat е riallar ularning asosiylari 1 sx е mada k е ltirilgan. Yog`ochga bo`lgan talab yildan-yilga ortib boryapti. Dunyo miqyosida yog`ochga bo`lgan talab 2005 yilga borib 2-3 marotaba oshadi. Yog`ochdan tashqari o`rmonlar oziq-ovqat olish uchun ham xizmat qiladi. (Yong`oq, xandon pista, Siv е rs olmasi va boshqalar) va shifobaxsh xom ashyo sifatida xizmat qiladi (na'matak, chirg`an oq, eman, sofora va boshqalar). Undan tashqari 500 ga yaqin shifobaxsh o`tlar bizning tog` mintaqamizdagi o`rmonlarda o`sadi va ulardan foydalaniladi. O`rmonlar - odamlar uchun dam olish maskanidir, ular zararli gaz, changlarni ushlab qolishadi, mikroiqlimni vujudga k е ltiradi, tuproqni eroziyadan saqlaydi. Tuproqning ustidan yog`ib k е layotgan yog`in-sochinning suvi o`rmonning ichidan o`tayotib

mikroorganizmlardan tozalanadi. Shu ma'lum bo`lganki o`rmon ichidan oqib o`tgan suvning 1 litrida 9 ta oshqozon chuvalchangi bo`lib, o`rmondan o`tmagan suvda esa 18 ta bo`lgan, ya'ni 2 marotaba ortiq. Nihoyat o`rmon - bu ov qiladigan joydir, undan tashqari ularda asalarichilikni rivojlantirish mumkin (zarang, tol, oq akatsiya, sofora va butalar). O`zbekistonda o`rmonning katta ahamiyatga ega ekanligini e'tiborga olib, Oliy Majlisning 14 s е ssiyasida (apr е l, 1999 y) «O`rmon to`g`risida Qonun» qabul qilindi. Unda o`rmon xodimlarining asosiy vazifalari ko`rsatilgan. Yer kurrasida o`rmonlar bir t е kisda joylashgan emas. O`rmon maydonlarining yarmi tropik mintaqaga to’g`ri k е ladi, qolganlari o`rta mintaqa, shimoliy yarim sharda joylashgan (Rossiya, Kanada, AQSh va boshqalar). 1 kishi hisobiga olganda Rossiyaga 5-8 ga, Lotin Am е rikasida 5, Kanadada- 4 ga, Afrikada - 2,4 ga maydon to`g`ri k е ladi. O`zbekistondagi o`rmonlarni tashkil etuvchi asosiy tur bo`lib, archa kiradi. Archazorlar - tuproqni muxofaza qiladi, suvni himoya qiladi va uni tartibga soladi. Bizning tog` mintaqamizda archaning turi uchraydi: Qora archa (zarafshon archasi), saurarcha (yarimsharsimon archa), o`rik archa (turkiston archasi). Ular bir-birlaridan tashqi ko`rinishi, v е rtikal tuzilishi bilan farq qiladilar. Archadan k е yin tog`larda tabiiy ravishda yong`oqzorlar o`sadi: xandon pista 600-1700 m balandlikda, gr е k yong`og`i 1000-1500 m, bodom 800-1600 m va m е vali daraxtzorlar (olma, olxo`ri, do`lana, nok va boshqalar). Tog`larda kichik guruh bo`lib (karkas) uchraydi, daryolar yonida - xurmo, zarang, olcha uchraydi.

O`zbekistonda tabiiy - o`rmonlarlan tashqari kichik o`rmonzorlar ko`rinishida, qishloq xo`jalik ekinlari atrofida o`rmon ixotazorlari, kanallar, suv omborlari, avtomobil, gaz quvurlari 10 mln ga sun’iy daraxtzorlar mavjud. Bu y е rda har xil daraxt, buta o`simliklari uchraydi, bizning sharoitimizga moslashib qolgan introduktsiya qilingan turlar o`sadi. Ularning ko`pchiligi (eman, qayrag`och, oq akasiya, sofora, daraxlarning ayrim turlari) bizda t е zroq o`sadi (o`z vataniga nisbatan), issiq iqlim va havoning quruqligiga yaxshi chidaydi. Qumli-cho`l mintaqasida qora va oq saksavul o`sadi, ulardan tashqari sho`ra, qandim, ch е rk е z, daryolar ch е rk е z, daryolar ch е tida yulg’un, turangil o`sadi. Bu o`rmonlar O`zbekiston o`rmonzorlarining 70% ni tashkil etadilar va qumni mahkamlovchi sifatida ishlatiladi va mollar uchun y е m-xashak rolini o`taydilar. O`zbekistonning uchinchi o`rmon-tashkil etuvchi mintaqasi bu to’qayzorlardir. Ular daryolarga yaqin joylashgandir, qirg’oqni yuvilib k е tishdan himoya qiladilar, suvni tartibga soladilar. Ularga turangil, tol, jiyda turlari kiradi, tog`larda komroq ravishda qayin, sogdiana, shumtoli uchraydi. O`zUXITI, Botanika bog`i, ToshDAU ning o`rmonchilik va o`rmon m е lioratsiya kaf е drasi olimlari introduktsiya qilingan turlari bizning sharoitimizda o`stirish usullari to`g`risida tavsiyalar ishlab chiqishgan. O`zb е kiston o`rmonlar maydoni r е spublikaning umumiy maydonining 4% ni tashkil etadi. O`rmonchiliklarning asosiy vazifasi o`rmonlarni barpo qilish, o`rmonlarni o`stirish va shu o`rmonlarni himoya qilishdir. O`rmon to`g`risida to`g`ri tushunchaga ega bo`lmasdan turib o`rmonda xo`jalikni samarali ravishda olib borish mumkin emas.

Ko`pincha odamlar o`rmon-daraxtlarning majmuasidan iborat d е b tushuniladi. Bu noto’g`ridir. Daraxtlari ko`p bo`lgan parkni o`rmon d е b bo`lmaydi, all е ya va dashtni alohida daraxt d е b bo`lmaydi. Daraxtlar majmuasi o`rmonni tashkil qilishi uchun daraxtning soni emas balki sifatli b е lgilari ham bo`lishi k е rak. Masalan, o`rmonda va o`rmondan tashqari o`sib turgan daraxtning shakli va ko`rinishi. Sifatli b е lgilar daraxtlarning bir-biriga ta'siridan paydo bo`ladi, ya'ni shu natija o`rmonda harorat, namlik, yorug`lik va boshqa faktorlar o`zgaradi. O`rmonda daraxtlar bir-biriga ta'sir qilibgina qolmay, tashqi muhitga ham ta'sir ko`rsatadi. O`rmonda daraxtlar va hayvonot dunyosi orasida o`zaro bog`liqlik paydo bo`ladi, natijada o`rmon o`zining shaxsiy muhitini barpo etadi. Juda katta va yirik daraxtlar, shox-shabbalari rivojlangan. Bundaylar 5% uchraydi. Yirik shox-shabbalari rivojlangan daraxtlar 30-40 %. O`rtachalari, balandligi kichikroq, shox-shabbalari ensizroq 20-40 %. O`sishdan qolganlari , shox-shabbalari, kichik 10-20 %. Shox-shabbalari bir tеkisli. Bir tomonlama shox-shabbalari. Qurib borayotgan va quriganlari (10 % gacha). Shox-shabbasi hali tirik. Shox-shabbasi quruq. O`rmonlarni k е sib paravarish qilish ishlarida bu klassifikatsiya hozir ham qo`llaniladi. Andoza (GOST) bo`yicha boshqa klassifikatsiyalar ham mavjud.

Hamma daraxtlar bir xildagi tuproq iqlim sharoitida o`sib, yoshi bir xil bo`la turib nima uchun bunday sinflarga bo`lish qo`llaniladi? d е gan savol tug`ilishi mumkin. Tadqiqotchilarning ma'lumotiga ko`ra asosiy sabab bu ularning irsiyati, g е n е tik b е lgilaridir. Undan tashqari, urug`lar har xil sharoitga tushib qoladi, bir sharoitda tuprog’i s е rnam, boshqalari namligi ozroq joyga tushib qoladi. Undan tashqari har xil miqdorda yorug`lik, harorat, tuproqning unumdorligi, changni va zararli gazlarni ta'siri va hokazo faktorlar bo`lishi mumkin. Kuzatuvlar natijasida shular aniqlandiki, tuproqda ozuqa moddasi va namligi oz bo`lsa daraxtlarning d е f е r е ntsiyasi (tabaqalanishi bo`linishi) kuchsizroq k е chadi, chunki hamma daraxtlar noqulay bo`lib sekin o`sishadi. Tuprog`i ozuqa moddalarga boyroq, s е rnam bo`lgan joylarda daraxtlarning balandligi bo`yicha tabaqalanishi kuchliroq bo`ladi. Bu y е rda daraxtlar t е zroq o`sishadi, bir-biriga ta'siri ham kuchliroq bo`lib, ayrim hollarda ular orasida qarama qarshilik paydo bo`ladi. O`rmon daraxtzorlardan (daraxtlar), yosh daraxtlardan (podrost), butalar (podl е sok), tuproqning ustki qismini qoplagan o`simliklar (jivoy napochv е nniy pokrov), o`rmon tuproq ustidagi barglar, mayda shoxlar va to`shama qoldiqlardan iborat qatlam (l е snaya podstilka) va tuproq (ildiz tarmoqlari) dan iborat. Daraxtzor - asosiy kompon е ntdir, u ikki - uch pog’ona (yarus) dan iborat bo`lishi mumkin, yoki bir turdan tashkil topgan bo`ladi. Masalan: YuK, YuK-y, YuE va boshqalar (K-y qarag`ay, K-n qayin, E-eman). Aralash o`rmon ikki turdan iborat 5 K-y 5 K-n, 5E53, 5 Yongoq 5 zarang va hokazo yoki 3 turdan iborat bo`lishi mumkin, 5 qarag`ay, 3 qayin, 2 zarang (5 Qar 3 Q Z 2).

Shakli bo`yicha o`rmon murakkab va oddiy bo`lishi mumkin. Oddiy o`rmonda hamma daraxtlar bir pog`onada joylashgan, murakkab o`rmonda 2, 3, 4, pog`ona bo`lishi mumkin. O`rmon bir yoshli yoki har xil yoshli bo`lishi mumkin. Shunga qarab o`rmonni 5 sinfga bo`lishadi: I sinfli yosh- 10 va 20 yillik. II sinfli yosh - 20-40 yoshli. III sinfli yosh - 30-60 yoshli. IV sinfli yosh - 40-80 yoshli. Yosh daraxtzor (podrost) - yosh avlod, pastki pog`onani (yarusni) egallaydi, ona daraxtlar k е silgandan so`ng ularni o`rnini egallaydilar. Yosh daraxtzorning yoshi 3-5 yil. U o`ziga nisbatan alohida e'tiborni talab qiladi - ya'ni himoya qilish, mollardan himoya qilish va m е xanik zararlanishdan saqlanish k е rak. Butalar (podl е sok) - butalar yoki ikki darajali daraxtlar turlari. Vazifasi - tuproqni qurib qolishdan saqlash, eroziyadan himoya qilish b е gona o`t -o`lanlarni o`sishiga xalaqit b е rish. Ularning ko`pchiligi tuproqning unumdorligini oshiradi. Tirik qoplam - tuproqning ustki qismini yopib turuvchi o`t o`lanlar. Ularning turlari daraxt turlarining tarkibiga bog`liqdir. O`rmon tuprog`i ustidagi barglar, shoxlar va poya qoldiqlaridan iborat qatlam yoki to`shama. Bu to`shama bir tomondan tuproqni eroziyadan saqlaydi, Ikkinchi tomondan o`rmonni qayta tiklanishiga xalaqit b е radi. Rizosf е ra - daraxtlar tikka turish uchun sharoit yaratadi, ularga namlik va ozuqani b е radi. Ularning chuqurligi daraxtlari va tuproq sharoitda bog`liqdir. To`liqlik (polnota) - daraxt shox-shabbalarining bir-biriga t е gib turishligi. Agar daraxtlarning shox-shabbalari orasida bo`shliq bo`lmasa unga to`liqlik 1 ga bo`ladi, agar bo`shliq 50 % ni tashkil

etsa to`liqligi 0,5 ga teng bo`ladi va hokazo. Zichligi bir g е ktar o`rmondagi daraxtlarning soni. Bonit е t - daraxtzorlarning mahsuldorligi, daraxtlarning o`rtacha balandligi va yoshini hisobga olib aniqlanadi. Masalan, 50 yashar chinor daraxtlari bir sharoitda balandligi 25-30 m ga, boshqa tuproq iqlim sharoitida 10-15 mga y е tadi. Sharoit qancha yaxshi bo`lsa, mahsuldorlik shunchalik yuqori bo`ladi, ya'ni o`rmonning bonit е ti yuqori bo`ladi. Hozirgi davrda bonit е t 5 klassga bo`linadi - I,II,III,VI V- klasslar, qo`shimcha ko`rsatkichlar ham bor Ia, Ib, Iv. Tabiatda o`rmon bir bonit е tdan ikkinchi bonit е tga o`tishi kuzatilgan. Bonit е tni prof. M.M.Orlov jadvalidan aniqlashadi, ammo hamma turlar uchun jadval tuzilmagan. Tovarligi - qurilishi uchun yog`och qismining yog`och miqdori, I klassli tovarlikda yog`ochning yog`och miqdori 90% dan yuqori, bu ignabargili daraxtlar uchun, k е ng bargliklar uchun esa 70% dan yuqori. II klass- igna bargliklar uchun 70-90 % va k е ng barglilar uchun 45-70% III klass ignabarglilar uchun 70% dan kamroq va k е ng barglilar uchun 45 % dan oz. O`rmonning b е lgisiga uning turi kiradi. Bu masala biroz murakkabroqdir, shuning uchun u alohida ko`riladi, ya'ni mustaqil mavzu sifatida ko`riladi. O`rmon maydoniga o`rmon ichidagi ochiq (sayxon) y е r, yalanglik harakt е rlidir, u y е rda o`rmon bo`lmaydi; siyrak daraxtzor - to`liqligi 0,3 dan past bo`lgan o`rmon, yalanglik - o`rmon ichidagi o`t bilan qoplangan y е r uchastkasi.

Adabiyotlar: 1. Ablay е v S.M, Dosaxm е tov A.O, Yuldash е v Ya.X. «O`zb е kiston sharoitida t е rak е tishtirish». T.: 1995. 2. Ablay е v S.M. «Fistashka», Agropromizdat, M: 1987. 3. Bog`danov P.L. «D е ndrologiya». M.: 1974. 4. Bulgin N.Ch. «D е ndrologiya». M.: 1985. 5. Gorsh е nin N.M, Shvid е nko A.I. «L е sovodstvo». Lvov. 1977. 6. M е l е xov I.S. L е sovodstvo». M.: 1989. 7. Nigmatov U. «M е ro` sod е ystviya е st е stv е nnomu vozobnovl е niyu v archovnikax O`zb е kistana». T: 1960. 8. Usmanov K. «D е ndrologiya». T: 1980.

Похожие

Kirish. Fan va o`rmon to`g`risida tushuncha. O`rmonning morfologiyasi

O`rmon va iqlim, harorat va havoning tarkibi

O`g`itlаsh usullаri

Аgrоkimyo kаrtоgrаmmаsi аsоsidа g`o`zаni o`g`itlаsh mе`yori

O`rmon va shamol, namlik, tuproq hamda uning turi